determinl
əşmiş
s
ə
ciyy
ə
daşıyır.
Hissl
ər insanın oyanmış, aktuallaşmış tə
l
əbatlarını ə
ks etdirir. M
ə
s,
qidaya olan t
ə
l
əbatın ödə
nilm
əsi insanda razılıq, bunun ə
ksi is
ə
narazılıq,
inciklik hissl
əri doğurur.
Emosialar t
əsir qüvvə
sin
ə
gö
r
ə
f
ə
rql
ənir. İnsanı fəallaşdıran
emosialar stenik, f
əallığını azaldanlar isə
astenik
adlanır
.
Hissl
ə
r istiqam
ə
tin
ə
görə
ə
xlaqi (c
ə
miyy
ə
td
ə
mövcud olan ə
xlaq
normalarına bə
sl
ə
n
ən subyektiv münasibə
t), zehni (idrak f
ə
aliyy
ə
ti il
ə
bağlı
olan, onu
ə
traf al
ə
mi daha d
ə
rind
ə
n v
ə
ətraflı də
rk etm
ə
y
ə
yönə
ld
ə
n),
estetik (t
ə
bi
ə
tin, inc
ə
s
ə
n
ə
t
ə
s
ə
rl
ərinin gözə
lliyini qavramaq, d
ə
rk etm
ə
k)
olurlar.
İnsanın emosional hallarının ə
sas keyfiyy
ə
tl
əri bunlardır.
1. Obyekt
ə
ikili münasibə
ti
–
bunlara ambivalent hissl
ə
r d
ə
deyilir.
M
ə
s
ə
l
ən qısqanclıq zamanı nifrə
t v
ə
m
ə
h
ə
bb
ə
tin birl
əşmə
si.
(Sevir
ə
m v
ə
nifr
ə
t edir
əm, ayrılıq şirin kə
d
ə
rdir, h
əzz alıram və
utanıram) (Polyar hisslə
r).
Onuncu sinifd
ə
oxuyan oğlanın bir qıza ünvanladığı mə
ktubdan:
“Mə
n bilmir
ə
m, seni sevir
ə
m, yoxsa nifr
ə
t edir
ə
m. M
ə
n
ə
el
ə
g
ə
lir ki,
bu hissl
ə
r m
ə
nd
ə
qorxulu şə
kild
ə
bir-birin
ə
qarışmışdı. Öz
-
özümə
sual
verir
əm: “Nəüçün mə
n s
ə
ni sevm
ə
liy
əm?” Cavab tapa bilmirə
m.H
ə
m d
ə
fikirl
əşirə
m ki, nifr
ə
t etm
ək üçün də
əsasım yoxdur. Bə
lk
ə
, s
ə
n
ə
qarşı
münasibə
td
ə
q
ə
rib
ə
v
ə
ziyy
ə
t
ə
düşmə
yimin s
ə
b
ə
bl
ə
rini anlamaqda m
ə
n
ə
kömə
k ed
ə
s
ə
n?
2. Hissl
ə
rin qeyri-
müə
yy
ə
nliyi.
İnsan yeni bir obyekt gördükdə
h
əyacanlanır, təəccüb və
nifr
ə
tl
ə
ona maraq göstə
rir. Son n
ə
tic
ə
d
ə
bel
ə
b
ə
l
ə
dl
əşmə
reaksiyası müsbə
t v
ə
ya m
ə
nfi hiss
ə
çevrilir.
Hissl
ə
rin fizioloji
əsasını baş beyin yarımkürə
l
ərininqabığı, qabıqaltı
m
ə
rk
ə
zl
ər, qabıqaltı düyünlə
r v
ə
lambiq sistem t
əşkil edir. Hisslə
rin
yaranmasında sinis hüceyrə
l
ə
rinin t
ə
rkibind
əki ağ maddə
y
ə
daxil olan boz
madd
ə
yığınlarının xüsusi rolu vardır. ABŞ tədqiqatçısı Oldz siqnallar
üzə
rind
ə
apardığı təcrübə
l
ə
rl
ə
beyind
ə
h
ə
zz v
ə
ağrı mə
rk
ə
zl
ə
rinin
olduğunu sübut etmişdir.
Hissl
ə
rin siqnal v
ə
t
ənzimedici funksiyaları vardır. Onların xarici
t
əzahürü hisslərin ekspressiyası adlanır. İnsanın xarici görkəmi, baxışları,
s
əsi, mimikası onun daxili yaşantıları, emosional aləmi haqqında mə
lumat
ə
ld
ə
etm
ə
y
ə
imkan verir. Psixoloji müvazinətin pozulmasını insanın xarici
xarici görünüşündən duymaq mümükündür. Bununla belə, bir çox insanlar
psi
xoloji maska geyini, öz hisslə
rini b
ə
z
ə
n gizl
ə
tm
ə
y
ə
çalışırlar. (Dodağı
dişini örtmür).
İnsanın emosional və
ziyy
ə
tl
ə
ri v
ə
onların növlə
ri.
Emosional v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r nisb
ə
t
ən davamlı, psixi təzahürlərdir. Bir çox
hallarda onlar insanın psixi və
praktik f
ə
aliyy
ə
tind
ə
ümumi fon yaradır.
Emosional v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r
ə
aşağıdakılar aid edilir:
Hissi ton,
ə
hvallar, affekt, stress, ehtiraslar, furusturasiya.
Hissi ton
–
psixi f
ə
aliyy
əti müşayə
t ed
ən emosional çalardır. Hissi
ton o q
ə
d
ə
r d
ə
aydın və
k
ə
skin xaraci t
əzahürə
malik olmur. Müxtə
lif
musiqil
ər, marşlar insanda hissi ton taradır. Əmə
k t
ə
limi, idman v
ə
ta
istirah
ət, bayram zamanı hissi ton dəyişir.
Ə
hvallar
–
nisb
ə
t
ə
n z
ə
if c
ə
r
ə
yan ed
ə
n emosional v
ə
ziyy
ə
tdir.
Əhvallar bir gündə
bir neçə
d
ə
f
ə
f
əyişə
bil
ə
r. B
ə
z
ə
n is
ə
günlə
rl
ə
, h
ə
fl
ə
l
ə
rl
ə
v
ə
aylarla eyni qala bil
ə
r. D
ərsin canlı və
emosional baxımdan tə
sirli
olması, ə
m
ə
kl
ə
istirah
əsin düzgün növbə
l
əşdirilmə
m
əsi, yarışda uğur
insana müsbə
t, yorucu d
ərs, yorğunluq, müvə
ff
ə
qiyy
ə
tsizlik, yuxusuzluq is
ə
m
ə
nfi
əhvallar yaradı
r. X
ə
st
ə
adamın əhvalı pozulur. Müə
llimin d
ə
rsd
ə
ki
əhvalı çox vaxt şagirdlə
r
ə
d
ə
t
ə
sir edir. Adam
ə
s
ə
bi olduqda
ən adi bir qıcıq
(birinin b
ə
rkd
ən gülmə
si) ona m
ə
nfi t
əsir göstə
rir. H
əyat şə
raiti,
cibx
ə
rcliyinin olub-
olmaması, mənzil şə
raitin, n
ə
qliyyat, qa
z, işığın olub
-
olmaması insanın əhvalına ciddi təsir göstə
rir.
Affektl
ə
r
–
(
latınca “ruhi təlatüm, hə
y
ə
canlanma dem
əkdir) coşğun
sur
ə
td
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lib, k
ə
skin xarici ifad
ə
y
ə
malik olan az müddə
t, lakin
qüvvətli, partlayış şə
klind
ə
davam ed
ə
n emosional v
ə
ziyy
ə
tdir. Qeyz,
d
əhşə
t, h
ədsiz şadlıq, qə
z
ə
b v
ə
s. buna misal ola bil
ə
r. Bel
ə
hallarda insan
ümumi, qəbul edilmiş davranış qaydalarını pozur, qeyri
-adi h
ə
r
ə
k
ə
t edir,
özünü ə
l
ə
ala bilmir. Onun şüuru daralır. Belə
v
ə
ziyy
ət keçdikdə
n sonra o,
t
əəssüf və
peşmançılıq hissi keçirir. A.S.Makarenkonun kaloniyada
Zadorovu d
əmir parçası ilə
döyməsini, IV İvan Qroznunun öz oğlunun
başının yarmasını, Nadir şahın öz oğlunun gözlərinin çıxarmasını və
s.
buna misal göstə
rm
ə
k olar. (Hamletd
ə
Otellonun Dezdomonanı boğması)
.
Stress
–
(ingilisc
ə
“gərginlik” deməkdir). İnsanın gözlə
nilm
ə
z g
ə
rgin
şə
raitl
ə
rastlaşdığı zamanı keçirdiyi psixoloji halə
tdir. O, nisb
ə
t
ə
n z
ə
if
c
ə
r
əyan edir, lakin uzun müddə
t davam edir. Z
ə
lz
ə
l
ə, kasıblıq, daşqın,
epidemiyalar, ail
ə
münaqişə
l
ə
ri, ail
ə
üvzünün əziz bir adamının qəfil ölümü
bel
ə
emosional v
ə
ziyy
ət doğunun.
Stress terminini 1936-
cı ildə
Kanada fizioloqu N.Selye t
əklif etmişdir.
O, stress (m
ənfi), sustress (müsbə
t) v
ə
disstress kimi formalarını
göstərmişdir. (Əri tə
r
ə
find
ən görülə
r
ək küçə
y
ə
qovulan qadını hə
y
ə
td
ə
d
ə
it
qapır) Bu disstress adlanır. Stressin fizioloji və
psixoloji olmaqla 2 növü
f
ə
rql
ə
ndirilir. Bel
ə
halda insanın nitqində
, h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rind
ə
d
əyişmə
l
ə
r ola
bil
ə
r.
Frustrasiya -
(latınca aldanma, nahaq gözlə
m
ə
dem
ə
kdir). Bu
insan
ın öz mə
qs
ə
din
ə
çatmasına maneçilik törə
d
ə
n real v
ə
ya xayali
mane
ə
l
ə
rl
ə
rastlaşdığı zaman düşdüyü psixi və
ziyy
ə
tdir. Bu insanda q
ə
z
ə
b,
küskünlük, özünüitirmə
kimi hallar doğurur. Mə
s
ə
l
ən, bir neçə
d
ə
f
ə
c
ə
hd
göstə
rs
ə
d
ə
ali m
ə
kt
ə
b
ə
q
ə
bul oluna bilm
ə
y
ə
n abuturiyentd
ə
d
ə
rs
ə
gecik
ə
n
t
ə
l
ə
b
ə
d
ə
,
ə
m
ə
yin
ə
qiym
ə
t verilm
ə
y
ə
n alim v
ə
ya yazıçıda belə
hallar
yaranır.
Ehtiraslar
–
qüvvətli, uzun müddə
tli v
ə
d
ə
rin hissdir. Bu zaman
insanın iradə
si v
ə
hissl
ə
ri birl
əşir, insanı çə
tinlikd
ən xilas olmaqda kömə
k
edir. Ancaq e
htiraslar insanı həmişə
f
əallaşdıra bilmir. Bə
z
ə
n nir obyekt
ə
olan ehtiraslı münasibət onu passiv şə
kild
ə
əzab çə
km
ə
y
ə
düçar edə
bilir.
(Alkaqol, narkomaniya, moda düşkünlüyü və
s.). Hacı Qaranın pul
ehtirasını buna misal göstə
rm
ə
k olar. Bunlar m
ə
nfi ehti
raslardır. Elmə
,
musiqiy
ə
, inc
ə
s
ə
n
ə
t
ə
, qurub-
yaratmağa və
s. olan ehtirasları isə
müsbə
t
ehtiraslara misal göstə
rm
ək olar. M.Qorkinin “Oxumaq hə
v
əsi” adlı
hekay
ə
sind
ə
bunun b
ə
dii ifad
əsi verilmişdir.
Ali hissl
ə
r.
İnsanın hisslə
r al
ə
mi z
ə
ngin v
ə
ço
xc
ə
h
ətlidir. Onların içə
risind
ə
şə
xsiyy
ə
tin sosial-m
ə
n
əvi simasını ə
ks etdir
ə
n ali hissl
ər mühüm yer tutur.
İnsanın ictimai, mə
d
ə
ni v
ə
m
ə
n
ə
vi t
əlabatlarının tə
min edilm
əsi zamanı
meydana g
ə
l
ən davamlı hisslə
r ali hissl
ə
r
adlanır. Onlar bəşə
riyy
ə
tin
ictimai-
tarixi inkişafının mə
hsuludur. Ali hissl
ərin 4 növü vardır: ə
xlaqi,
intellektual, estetik v
ə
praksis hissl
ə
r.
1.
Ə
xlaqi hissl
ə
r
–
başqa adamların, hə
r
ə
k
ə
t v
ə
davranışını və
özünün
ə
m
ə
ll
ə
rinin qiym
ə
tl
ə
ndirilm
əsi gedişində
yaranır: borc, mə
suliyy
ə
t,
v
ə
t
ə
np
ə
rv
ərlik, şə
r
ə
f, l
ə
yaq
ə
t, dostluq v
ə
s.
2.
İntellektual
hissl
ə
r -
ə
qli f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
yaranır. İnam, şübhə
,
t
əəccüb, istehza, yumor və
s.
3. Estetik hissl
ə
r
–
gerçəkliyin esretik qavranılmasının inikasıdır. Zöv,
estetik heyr
ə
t, h
ə
y
ə
can, v
ə
hd
ə
g
ə
lm
ə
k v
ə
s.
4. Praksis hisssl
ə
r
–
insanın çoxcə
h
ə
tli n
ə
z
ə
ri v
ə
praktik f
ə
aliyy
ə
tind
ə
(
ə
m
ə
k, t
ə
lim, idman, oyun) t
əzahür edir.
İnsanların tə
bii v
ə
m
ə
d
ə
ni, maddi v
ə
m
ə
n
ə
vi t
ə
l
əbatlarından törə
y
ə
n
v
ə
m
ə
qs
ə
d
əyönəlmiş sə
viyy
ə
k
ə
sb ed
ə
n f
əallığı müxtə
lif
ə
m
əliyyatların
kömə
yi il
ə
reallaşır. Bu ə
m
ə
liyyatlara istimad ed
ə
n insan
ə
traf xarici al
ə
m
ə
f
ə
al t
əsir göstə
rir v
ə
onu d
əyişdirir.
İnsanı fə
alliy
ə
t
ə
sövq edə
n t
əhrikedici qüvvə
l
ər öz mənşə
yin
ə
görə
arzu, h
ə
v
ə
s, ist
ə
k v
ə
meyl şə
klind
ə
xarici t
əzahürlə
r
ə
malikdir. Bu cür
t
əhrikedici qüvvə
l
ə
rin m
ə
cmuyu insanda psixi h
əyatın olduqca mühüm
sah
ə
sini t
əşkil edir ki
, buna da
şə
xsiyy
ə
tin motivl
ə
r sah
ə
si v
ə
ya
istiqam
ə
ti
deyilir.
İnsani
f
ə
aliyy
ə
t
ə
sövq edə
n t
əhrikedici qüvvə
l
ər öz mahiyyə
tin
ə
v
ə
psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
görə
f
ə
rql
ə
nir. Bu h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin bir qismi qeyri
ixtiyari-impulsiv, y
əni ani reaksiya şə
klind
ə
, dig
ə
rl
ə
ri is
ə
düşünülmüş,
l
əngidilmiş, ölçülüb –biçilmiş xarakterlidir. Sonuncu qrup hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri ixtiyari
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r kimi n
ə
z
ə
rd
ən keçirmə
k olar.
Bel
ə
likl
ə
, qeyd etm
ək lazımdır ki, insanın hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri ixtiyari v
ə
qeyri
–
ixtiyari olmaqla iki
əsas qrupa bölünür.
Qeyri
–
ixtiyari h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
ya tamamil
ə
d
ə
rk
edilm
ə
y
ə
n, ya da o q
ə
d
ər aydın dırk edilmə
y
ə
t
əhrikedici qüvə
ll
ə
rin h
ə
v
ə
s
v
ə
ustanovka t
əsiri altında icra olunan hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rdir. Bel
ə
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r
impulsiv s
ə
ciyy
ə
daşıyır və
onların dəqiq planı olmur. Belə
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r
ə
insanların qorxu, hüyrət çaşqınlıq, effekt halında icra etdiyi hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri
misal göstə
rm
ə
k
olar.
İxtiyari hə
r
ə
k
ə
tl
ə
r is
ə
ir
ə
lic
ə
d
ə
n d
ərk olunmuş mə
qs
ədin olmasına
əsaslanır və
onların icrası zamanı yerinə
yetiril
ə
n
ə
m
ə
liyyatlar
ə
vv
ə
lc
ə
d
ə
n
t
ə
s
əvvür olunur. Mə
hz ixtiyari h
ə
r
ə
k
ə
tl
ərin xüsusi qrupunu iradi
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rt
əşkil edir. Belə
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r sistemi psixoloji ya da dah
a ümumi
adla
“iradə”
adlanır.
İnsanın qarşıya qoyduğu mə
qs
ə
d
ə
çatmaq uğrunda mübarizə
prosesind
ə
qarşıya çıxan maneə
l
ərin aradan qaldırılması ilə
bağlı şüurlu
v
ə
s
ə
y t
ə
l
ə
b ed
ə
n h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r irad
ə
adlanır.
Şə
xsiyy
ə
tin t
əkamülü prosesində
bu v
ə
ya dig
ə
r motivin rolu v
ə
ə
h
ə
miyy
ə
ti d
əyişir. Yaş dövründən asılı olaraq bu və
ya dig
ər motiv ön
plana, dig
ə
ri is
ə
arxa plana küçə
bil
ə
r. Motivl
ər iyerrarxiyası ə
b
ə
di,
daimi motivl
ə
r yoxdur. M
ə
s
ə
l
ən kiçik yaşlı uşaqlar üçün zəruri görünə
n bir
motiv g
ənc oğlan üçün ə
h
ə
miyy
ətsiz görünə
bil
ər.Lakin şə
xsiyy
ə
t getdikc
ə
t
ə
n
ə
zzel edirs
ə
( içki düşkünü, narkoman, psixi xə
st
ə
v
ə
s) olduqda üzvü
t
ə
l
əbatlar başqa təhrikedici qüvvə
l
ə
r
ə
n
ə
z
ə
r
ən daha da güclənir, ön plana
keçir.
İnsanın motivlə
r al
əmi öz dinamikliyi ilə
s
ə
ciyy
ə
l
ənir. Yaranmış
situasiyadan asılı olaraq motivlə
rin, t
ə
hrikl
ə
rin
ə
h
ə
miyy
ə
ti d
əyişə
bil
ə
r.
M
ə
s
ə
l
ə
n, t
əhlükə
(yanğın,qə
za v
ə
s) zamanı insan onun üçün həmişə
ə
ziz
v
ə
qiym
ə
tli olan
əşyalardan imtina edə
r
ək başqa davranış proqramı seçə
bil
ə
r.
İctimai normaların şə
xsiyy
ə
t t
ə
r
ə
find
ə
n m
ə
nims
ə
nilm
əsi gedişində
insanda t
ə
dric
ə
n borc v
ə
v
ə
zif
ə
m
ə
suliyy
ə
ti,
ə
qid
ə
v
ə
ideallar davranışın
z
əruri şə
rtin
ə
çevrilir. Onlar psixoloji törə
m
ə
y
ə
çevrilə
r
ək davranışda
t
əhrikedici qüvvə
y
ə
çevrilir. Onlar psixoloji törə
m
ə
y
ə
çevrilə
r
ək davranışda
t
əhrikedici qüvvə
y
ə
çevrilir.İnsan şüurunda əxlaq normaları formalaşır və
insanın özünün özünə
t
ə
l
əbkarlığı artır, müə
yy
ə
n qrup h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r
ə
aid
“lazımlılıq”hissi
meydana
gəlir.
Borc
haqqında
tə
s
əvvürlə
rin
m
ə
nims
ə
nilm
ə
si n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n bu hiss v
ə
emosialar h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
motivin
ə
, h
ə
r
ə
k
ətverici qüvvə
sin
ə
çevrilir.
İradi fə
aliyy
ə
t sad
ə
c
ə
olaraq qarşıya qoyulmuş, düşünülmüş və
d
ə
rk
edilmiş mə
qs
ə
din h
əyata keçirilmə
sind
ə
ibar
ət deyildir. O, insanın
f
ə
aliyy
ə
ti
nin xüsusi formasıdır.
İradi fə
aliyy
ət zamanı insan özü –
özünə
hakimlik edir, qeyri
–
ixtiyari
–
impulsuv h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini n
ə
zar
ət altına alır, lazım olduqda onları boğur,
cilovlayır.İradi fə
aliyy
ət üçün bir sıra hə
r
ə
k
ə
tl
ərin olmasını tə
l
ə
b edir.
Buraya
yaranmış və
ziyy
ə
tin qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
sini,
ə
m
əliyyat üçün müvafiq
yolun tapılması, lazımı vasitə
l
ərin seçilmə
si, q
ə
rara q
ə
bulu v
ə
s aiddir.
Bir çox ictimai –
xadiml
ə
rin, m
ə
d
ə
niyy
ə
t xadiml
ə
rinin t
ərcümeyi
-
halında onların qə
bul etdiyi q
əraraların onların
m
ə
n
əvi simasını aşkar
etdiyi diqq
ə
ti c
ə
lb edir. M
ə
s
ə
l
ən, ABŞ
-
ın keçmiş prezidenti Ruzvelt, Sovet
dövlət başçısı olmuş Stalinin, Napelionun faşistlərin mühakimə
y
ə
c
ə
lb
etdiyi bolqar kommunisti Georgi Dimitrovun h
əyatında belə
m
ə
qamlar
çoxdur.
Rus yazıçısı L.N.Tolstoy çar hökumətinin amansız cə
za t
ə
dbirl
ə
rin
ə
qarşı “Susa bilmirəm” adlı mə
qal
ə
d
ərc edilmişdir. Xalq şairi Bə
xtiyar
Vahabzad
ə
“Gülüstan” poemasını, “Latın dili” şerini yazmışdır.
İradi iş psixoloji cə
h
ə
td
ən bir sıra mühüm xüsusiyyə
tl
ə
rd
ə
s
ə
ciyy
ə
l
ənir. İradi fə
aliyy
ətin mühüm xassə
l
ə
rind
ən biri insanın
Dostları ilə paylaş: |