“temperament”
anlayışında tapmışdır. Temterament sözü latınca “
temperamentum
”
sözündən götürülmüşdür, lüğə
ti m
ənası “praporsiya”, “qarşılıqlı nisbət”
dem
ə
kdir.
Yaşından asılı olmayaraq bütün insanların rə
ftar v
ə
davranışında
f
ərqli xüsusiyyə
tl
ər müşahidə
olunur. İnsanların işlə
y
ə
rk
ən, öyrə
n
ə
rk
ə
n,
oynayark
ən, danışarkə
n bel
ə
f
ə
rdi f
ə
rql
əri aşkar görmə
k olar. Onlar xarici
t
ə
sirl
ə
r
ə
qarşı göstə
rdikl
əri reaksiyaların gücünə, sürə
tin
ə
görə
müxtə
lif
qruplara ayrılırlar. Eyni bir hadisə
b
ə
zi adamlarda d
ə
rin k
ə
d
ə
r, dig
ə
rl
ə
rind
ə
etinasızlıq yaradır. Bə
zi adaml
ar gülmə
li bir hadis
ə
d
ən göz yaşları
axıdıncaya qə
d
ər gülür, digə
rl
ə
rinin is
ə
bir azca dodağı qaçır. (Mə
s
ə
l
ə
n,
Az
ərbaycanın xalq artisti N.Zeynalova “Cə
hr
ə
qarı” obrazını oynayarkə
n
tamaşaçıların münasibə
ti), (Teatra blet alan v
ə
gecik
ə
n 4 n
ə
f
ə
rin f
ə
rqli
davranışı və
s.)
Psixologiyada temperament
ə
bel
ə
bir t
ə
rif verilir: Temperament
şə
xsiyy
ə
tin f
ə
aliyy
ə
ti v
ə
davranışı prosesində
üzə
çıxan, psixi fəallığın
dinamikasını ə
ks etdir
ə
n f
ə
rdi
–psixoloji xüsusiyyə
tdir.
İnsanın psixi fə
aliyy
ə
tind
ə
2
ə
sas amil x
üsusi olaraq diqqə
ti c
ə
lb edir.
1. f
əallıq.
2.
emosionallıq.
Psixi f
ə
aliyy
ə
tin f
əallığı özünün cə
r
ə
yanetm
ə
gücünə, sürə
tin
ə
v
ə
tempin
ə
görə
f
ə
rql
ə
nir. Psixi f
əallıq müxtə
lif adamlarda f
ə
rqli t
əzahürlə
r
ə
malikdir. Burada bir-biri il
ə
qütblük təşkil edə
n iki
ə
sas c
ə
h
ə
ti f
ə
rql
ə
ndirm
ə
k
olar:
1.
Böyük enerjililik, qə
tiyy
ə
tlilik, h
ə
v
ə
s v
ə
nitq zamanı ifadə
li h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r.
2.
Passivlik, süstlük, astagə
llik, z
ə
if tempd
ə
müşahidə
olunan
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r.
Romalı hə
kim Qalen (e.
ə
.II
ə
sr) temperament tipl
ə
rini fizioloji,
psixoloji, h
ə
tta
ə
xlaqi xass
ə
l
ə
r
ə
ə
sas
ən şərh etmişdir. Qalen ilk də
f
ə
olaraq
temperamentin t
əsnifatını vermiş və
onun 13 tipini göstərmişdir. Antik
dövrdə
ki temperamentl
ə
bağlı fikir və
mülahizə
l
ər yüzilliklər keçdikdə
n
sonra psixikanın dinamik təzahüründə
ki f
ə
rql
ə
rl
ə
b
ağlı yeni nə
z
ə
riyy
ə
l
ə
r
yaratmağa başladış. Lakin yaranan bu nə
z
ə
riyy
ə
l
ə
r
ə
antik yunan v
ə
romalı
h
ə
kiml
ə
rin t
ə
sivi qalmaqda idi. Bu n
ə
z
ə
riyy
ə
l
ə
r Humoral sistem
adlanır.
Humoral n
ə
z
ə
riyy
ə
yuxarıda deyildiyi kimi orqanizmdə
ki mayel
ə
rin
nisb
ə
tin
ə
əsaslanır.
Al
man psixiatrı E.Kreçmer XX ə
srin 20-ci ill
ə
rind
ə
temperamentin
xüsusiyyə
tl
ərini insanın bə
d
ən quruluşunun xüsusiyyə
tl
ə
ri il
ə
izah etm
ə
y
ə
başladı. Kreçmerə
görə
b
ə
d
ən quruluşuna görə
müə
yy
ə
n temperament tipi
uyğun gə
lir. XX
ə
srin 40-
cı illə
rind
ə
Amerika psixoloqu Y.eldon
temperamentin b
ə
d
ən quruluşu ilə
ə
laq
ə
sini daha
əsaslı şə
kild
ə
sübut
etm
ə
y
ə
çalışdı. Onların bu nə
z
ə
riyy
ə
si Somatik sistem
adlanır. Məşhur
rus alimi İ.P.Pavlov temperament tiplə
rini ali sinir f
ə
aliyy
ə
tini tipl
ə
ri
əsasında izah edirdi. Son
ralar psixoloq v
ə
fizioloqlar (B.M.Teplov,
V.S.Merlin, V.D.Nebılitsın və
b.) İ.P.Pavlovun bu nə
z
ə
riyy
ə
sini daha da
inkişaf etdirə
r
ək bu xüsusiyyə
tl
əri beyinin strukturuna uyğun olaraq izah
etdil
ə
r.
Temperament tipl
ə
rinin ali sinir f
ə
aliyy
ə
tin
ə
ə
sas
ən şə
rhi Sinir
sistemin
ə
ə
saslanan n
ə
z
ə
riyy
ə
adlanır. Temperamenti yalnız şə
rti olaraq
şə
xsiyy
ə
tin komponentin
ə
aid etm
ək olar. Çünki temperament bir qayda
olaraq anadang
ə
lm
ə
dir v
ə
bioloji xüsusiyyə
tl
ə
rl
ə
şə
rtl
ə
nir. Temperament
xarakterl
ə
sıx bağlıdır və
yaşlı adamlarda onları fə
rql
ə
ndirm
ək xeyli çə
tindir.
H
ə
l
ə
bizim eradan bir neçə
ə
sr
ə
vv
ə
l q
ə
dim Hind v
ə
Çin tə
bibl
ə
ri
insan b
ə
d
ə
nind
ə
ki elementl
ə
ri 3
əsas qrupa ayırırdılar. Çinlilə
rd
ə: “tsi
(heyvayab
ə
nz
ər başlanğıc), öd, qan, selik.
B
ə
d
ə
nd
ə
bu mayel
ə
rd
ə
n h
ə
r
hansı birinin üstünlük təşkil etmə
si
baxımından qədim çinlilər insanları aşağıdakı 3 ə
sas tip
ə
ayırırdılar:
1.
Öd və
ya qanın üstün olduğu adamlar: güclü, mə
rd, c
ə
sur,
p
ə
l
ə
ng
ə
b
ə
nz
ər adamlardır.
2.
“Tsi”nin üstün olduğu adamlar: meymunabə
nz
ər adamlardır.
3. Seliyin
üstün olduğu adamlar: lə
ng, astag
ə
l v
ə
az f
əal adamlardır.
Psixologiya tarixind
ə
temperament haqqında ilk təlimin müə
llifi Q
ə
dim
Yunan h
ə
kimi Hippokrat hesab edilir. (e.
ə
. V-IV
ə
srl
ə
r). O, temperamentin
şə
rhini v
ə
izahını fizioloji əsaslarını insan orqan
izmind
ə
mövcud olan 4
müxtəlif mayenin qarşılıqlı nisbə
ti il
ə
isah edirdi.
1.
Qan (latınca “sanqviz”) –
sanqvinik;
2.
Selik (“fleqma”) –
fleqmatik;
3.
Öd, sarfa (“xole”) –
xolerik;
4.
Qara öd (“melame xole”) –
melanxolik.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, insanların hə
r biri
müə
yy
ə
n temperament
tipin
ə
aid edils
ə
d
ə, xalis şə
kild
ə
bu v
ə
ya dig
ə
r temperament
ə
rast
g
ə
lm
ək çox çətindir. İnsanların böyük ə
ks
ə
riyy
əti qarışıq temperament
tipin
ə
aiddir. Lakin h
ər hansı temperament tipinin xüsusiyyətinin üstün
olması baxımından onl
ar konkret bir tip
ə
aid edilirl
ə
r. M
ə
s
ə
l
ən, rus yazıçısı
Gertsen sanqvinik, Qoqol melanxolik, Puşkin xolerik temperament tipli
olmuşlar. Suvorov xolerik, Kutuzov fleqmatik, Hitler və
Stalin xolerik
temperament tipin
ə
m
ə
nsub idil
ə
r. Heyd
ər Əliyev, S.Vurğun
xolerik
temperamentin
ə
m
ə
nsub idil
ə
r.
Yunan t
ə
bibi Hippokrat temperamentin fizioloji
əsaslarını psixoloji və
fizioloji c
ə
h
ə
td
ə
n, Roma h
ə
kimi Qalen (II
ə
sr), fizioloji, psixoloji v
ə
ə
xlaqi
c
ə
h
ə
td
ə
n, XVIII
ə
srd
ə
yaşamış Alman filosofu İ.Kant isə
yalnız psix
oloji
xass
ə
kimi s
ə
ciyy
ə
l
əndirmişdir.
XIX
ə
srd
ə
alman psixoloqu V.Vund temperamenti “ruhi hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
qüvvə
si v
ə
sur
əti arasındakı nisbət” hesab edirdi.
XX
ə
srd
ə
alman alimi Kreçmer və
ABŞ alimi Şeldon temperamenti
daxili ifrazat v
ə
zil
ə
rinin f
ə
aliyy
ə
tinin nisb
ə
ti il
ə
izah etmiş, temperament
tipl
ərinin insanın fizioqonomiyası ilə
ə
laq
əsinin olduğunu eqyd etmişlə
r.
Rus fizioloqu akademik İ.P.Pavlov temperament haqqında tə
lim
ə
tamamil
ə
yeni v
ə
f
ərqli baxış gətirmiş, onu ali sinir fə
aliyy
ətinin qanunları
əsasında
izah etm
ə
y
ə
nail olmuşdur.
İ.P.Pavlov sinir proseslə
ri olan oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
nin 3
ə
sas
xüsusiyyə
tini k
əşf etmişdir.
1. Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
nin
qüvvə
si;
2. Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
nin
müvazinə
tliyi;
3. Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
nin
mütə
h
ə
rrikliyi.
Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
prosesl
ərinin qüvvəsi bütövlükdə
sinir
hüceyrə
l
ərinin iş qabiliyyətinin göstə
ricisidir.
Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ənin müvazinə
tliyi sinir prosesl
əri arasındakı
balansı ə
ks etdirir.
Oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
nin
mütə
h
ə
rrikliyi bu prosesl
ərin qarşılıqlı olaraq
ə
v
ə
zl
ə
nm
ə
sur
ə
ti
nin göstə
ricisidir.
Qeyd olunan 3
ə
sas
ə
lam
ə
t
ə
ə
saslanan Pavlov temperament
tipl
ərinin adlarına toxunmadan onları aşağıdakı kimi izah etmişdir.
1.
Qüvvətli, müvazinətli, mütə
hh
ə
rrik tip
–
y
əni, diribaş, canlı tip –
sanqvinik.
2.
Qüvvətli, müvazinə
tsiz tip
–
coşğun və
enerjili, tündmə
caz tip
–
xolerik.
3.
Qüvvətli, müvazinə
tli tip -
ə
tal
ə
tli, sakit v
ə
astag
ə
l tip
–
fleqmatik.
4. Z
ə
if tip
–
melanxolik.
İ.P.Pavlov
vaxtil
ə
qetd etmişdir ki, sinir proseslərinin başqa mümkün
xass
ə
l
ə
ri d
ə
ola bil
ə
r. Pavlovdan sonra B.M.Teplov v
ə
V.D.Neblitsın daha
iki yeni xass
ə
nin
–
dimaniklik v
ə
labilliyi k
əşf etmişlə
r.
Dinamiklik dedikd
ə
onlar m
ə
nfi v
ə
ya müsbət şə
rti reflektor
rabit
ə
l
ərin yaranması sürə
tini, labillik dedikd
ə
is
ə
, oyanma v
ə
l
ə
ngim
ə
prosesl
ərinin yaranması sürə
tini n
ə
z
ə
rd
ə
tuturdular. Onların fikrincə
sinir
prosesl
əri arasında düzxətli asılılıq (oyanma nə
q
ə
d
ə
r z
ə
ifdirs
ə
, diqq
ə
t bir
o q
ə
d
ər tez yayınır) və
ə
yrix
ətli asılılıq (oyanma prosesinin qüvvə
si
müə
yy
ə
n h
ə
dd
ə
çatdıqda, emosional oyanıqlıq zə
ifl
əyir) mövcuddu
r.
Temperment tipl
ə
tin
ə
aid xass
ə
l
ərin daha geniş və
müfə
ss
əl izahı
akademik V.Merlin t
ə
r
ə
find
ə
n ir
əli sürülmüşdür.
1. Senzitivlik
–
bu psixi reaksiyanın ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
sin
ə
t
ə
sir ed
ən qıcığı
v
ə
onun qüvvə
sini
ə
ks etdirir. (m
ə
s
ə
l
ə
n, bir d
ə
f
ə
qışqıran kimi də
rhal
qorxdu).
2. Reaktivlik
–
qüvvə
tli xarici v
ə
daxili t
ə
sirl
ə
r
ə
(t
ə
nqid, t
əhqir, ürə
k
sındıran söz, hə
d
ə
v
əs.) qarşı verilən reaksiyanın qeyri–
ixtiyarilik
d
ə
r
ə
c
ə
sini
ə
ks etdirir.
3. Aktivlik
–
m
ə
qs
ə
d
ə
çatmaq üçün xarici və
daxili t
ə
sirl
ə
r
ə
qarşı
müqavimə
t d
ə
r
ə
c
ə
sinin
ə
ks etdirir.
4. Reaktivlikl
ə
aktivliyin nisb
ə
ti
–
bu f
ə
aliyy
ə
tin n
ə
d
ən asılı olduğunu
-
ə
qid
ə
v
ə
ya m
ə
qs
ə
dd
ə
nmi, yoxsa t
əsadüfi istə
kd
ə
nmi -
ə
ks etdirir.
5.
Reaksiyaların
tempi
–
psixi reaksiyanın sürəti, nitq zamanı zirə
klik,
yaddasaxlamanın sürə
ti v
ə
s.
6. Plastiklik - (xarici t
ə
sirl
ə
r
ə
tez uyğunlaşma) və
onun
ə
ksi olan rigitlik
(gec uyğunlaşma).
7. Ekstroversiya
–
(f
ə
aliyy
ə
tin indiki andan) v
ə
introversiya
(keçmişvə
ya g
ə
l
ə
c
ə
kd
ən asılı olması).
8.
Emosional oyanıqlıq –
Emosional reaksiyanın yaranmasının d
aha
aşağı tə
sir d
ə
r
ə
c
ə
si v
ə
onun yaranma sürə
ti.
Mü
xt
ə
lif
ə
m
ə
k f
ə
aliyy
ə
ti sah
ə
l
ə
rind
ə
temperament tipl
ərinin mühüm
xarakterik keyfiyy
ə
tl
əri üzə
çıxır. Mə
s
ə
l
ə
n, t
ə
cili g
ə
rginlik t
ə
l
ə
b ed
ə
n
peşə
l
ə
rd
ə
temperament xüsusiyyə
tl
əri taleyüklü xüsusiyyə
tl
ə
r
ə
malikdir.
M
ə
s
ə
l
ə
n, melanxolik
vasvasılı, şübhə
meylli, s
ə
ks
ə
k
ə
lidir. L
ə
ngdir.
Bel
ə
şagird qaralama yazı üzə
rind
ə
çox oynayır, ağartmaya isə
vaxt çatmır.
Yazdığını də
f
ə
l
ə
rl
ə
yoxlayır, sə
hv ed
ə
c
ə
yind
ə
n qorxur.
Savqvinik
tez, sürə
tli, b
ə
z
ən pinti yazır, yazdıqlarını yoxlamağa
hövsə
l
əsi çatmır, onun yazı işində
s
ə
hvl
əri çox olur.
İnsanların tempetament tipi ilə
onların davranış mə
d
ə
niyy
əti arasında
birbaşa ə
laq
ə
vardır. Elə
adamlar var ki,
ə
d
əbsiz, çılğın, ə
s
ə
bidir. Onlar
deyir: n
ə
ed
ə
bil
ə
r
ə
m, temperamentim,xasiyy
ə
tim bel
ə
dir. Onlar qeyri-
m
ə
d
ə
ni, t
ə
rbiy
əsiz adamlardır. İnsanların temperamenti ilə
irad
ə
arasında
ə
laq
ə
vardır. Polad iradəli adamlar özünü ə
l
ə
ala bilirl
ə
r.
Temperament tipl
ərinin psixoloji xarakteristikası
1. Xolerik
–
müvazinə
tsiz, tez-tez
əhvalı dəyişən, emosiyalarında coşğun,
işə
ehtirasla başlayan, daim hə
r
ə
k
ə
td
ə
olan güclü temperament tipidir.
Xolerik üçün reaktivlik, yüksək aktivlik, reaksiyaların sürətli olması
s
ə
ciyy
əvidir. Lakin onların reaktivliyi aktivlikdən üstündür. Xolerik
k
əmhövsə
l
ə
, s
əbrsiz, tündməcazdır. Çə
tinlikd
ə
n qorxmur, m
əhz öz gücünə
onu aradan qaldırmağa çalışır.
Xolerikl
ə
rd
ə
oyanmanın lə
ngim
ə
d
ən üstün olması onları bir sıra
probleml
ə
rl
ə
üzləşdirir. Onlar ünsiyyət zamanı özlə
rini
ə
l
ə
ala bilmir,
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r
ə
k
ə
skin ya
naşır, səbrsizlik göstərir ki, bu da onlarda ünsiyyə
t
çətinliyi yaradır. Bu xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
görə
xolerikl
ər çox vaxt hadisə
l
ə
ri
obyektiv qiym
ə
tl
ə
ndir
ə
bilmirl
ə
r.
2. Sanqvinik
–
müvazinətli, ünsiyə
tcil, h
ə
ssas, h
ə
r
əki, yüksə
k psixoloji
aktivlik göstə
r
ən güclü temperament tipidir. Sanqvinik zirək, diribaş, tez
-tez
v
ə
ziyy
ə
ti d
əyişə
n, tez-tez t
ə
sirl
ə
n
ə
n, h
ər şeylə
maraqlanan temperament
tipidir. Lakin onun marağı və
h
ə
v
ə
si d
əyişə
n v
ə
davamsızdır. Mimikası
z
əngin, mütə
h
ə
rrik v
ə
ifad
əlidir. Əhval
-ruhiyy
ə
si d
əyiş
k
əndir. Yeni şə
rait
ə
v
ə
insanlara tez v
ə
asan uyğunlaşır. Sanqvinik reaktivdir. Onlar tez
t
ə
sirl
ənir, tez küsür və
tez d
ə
unudurlar. Sanqvinikl
ə
r kollektiv f
ə
aliyy
ə
t
ə
meyl göstə
rir, insanlarla tez v
ə
asan ünsiyyət qururlar. Onlar yeni şə
rait
ə
tez uyğunlaşı
r v
ə
bununla bel
ə
köhnə
ni d
ə
tez unudurlar. T
ə
lim f
ə
aliyy
ə
ti
zamanı sanqvinik maraqlandığı fə
nn v
ə
mövzuları asanlıqla mə
nims
ə
yir.
Xoşlamadığı fə
nn
ə
maraq göstərmir, öyrə
nm
ə
y
ə
s
ə
y etmirl
ə
r.
3. Fleqmatik -
güclü temperament tipidir, hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri l
əngdir. Əhvalı
ad
ə
t
ən sabitdir. Emosiyaları zahirə
n z
ə
ifdir. Psixi f
əallığının sə
viyy
ə
si
aşağıdır. Reaktivliyi azdır. Fleqmatik az plastikdir və
rigiddir. Fleqmatikl
ə
r
f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
ölçülü
-
biçili davranırlar. Qayda
-qanuna
ə
m
ə
l etm
ə
yi,
ad
ə
t etdikl
əri şə
raitd
ə
çalışmağı xoşlayırlar. Ləng olmaları bir qayda olaraq
t
ə
lim f
ə
aliyy
ə
tind
ə
onları çə
tinlikl
ə
rl
ə
üzləşdirir. Belə
ki, yeni materialı
öyrənib yadda saxlamaq üçün də
f
ə
l
ə
rl
ə
t
ə
krar etm
ə
y
ə
ehtiyacları olur.
Fleqmatikl
ər insanlarla münasibə
td
ə
sabit v
ə
sakitdirl
ə
r. Onlar hadis
ə
l
ə
r
ə
d
ə
soyuqqanlı yanaşırlar. Onları özündən çıxarmaq çə
tindir. Ad
ə
t
ə
n
mübahisə
l
ə
r
ə
qoşulmurlar. Tə
rbiy
ə
işi düzgün qurulduqda, yaxşı şə
rait
ə
düşdükdə
onlarda işgüzarlıq, dözümlülük, hadisə
l
ə
rd
ən düzgün nə
tic
ə
çıxara bilmə
k keyfiyy
ə
ti form
alaşır. Münbit olmayan şə
raitd
ə
is
ə
t
ə
nb
ə
llik,
ə
tal
ə
t,
ə
zginlik kimi m
ənfi xüsusiyyə
tl
ər özünü göstə
rir. B
ə
z
ə
n onlar
insanlara,
ə
m
ə
y
ə
, h
ətta özlə
rin
ə
qarşı laqeyd olurlar.
Dostları ilə paylaş: |