Şəxsiyyət və diqqət.
Əgər insanda diqqətli olmaq vərdişin
formalaşmasına, onda diqqət möhkəmlənir və bunun nəticəsində diqqətlilik
yaranır. Diqqətlilik
-
şəxsiyyətin mühüm keyfiyyətidir. Diqqətli edam
müşahidəçiliyi ilə fərqlənir, ətraf mühiti daha dəqiq və tam dərk edir,
daha
uğurla oxuyur və işləyir. Diqqət insanın digər xarakter əlamətləri ilə də
bağlıdır.
Diqqətlilik həm də insanın əxlaqi keyfiyyətidir, başqalarına həssas
münasibət üçün, davranış formaları üçün əsasdır.
Bu cəhət bütün peşə sahibləri üçün, o cümlədən müəllimlər üçün də
vacibdir. Diqqətli adam başqalarının sifət cizgilərindən, nitqindən,
gözlərindən onun həyat tərzinin vəziyyətini, köməyə ehtiyacı olub
-
olmamasını, sevinc və ya kədərini başa düşür.
Diqqətin növləri və xüsusiyyətləri
Diqqətin iki
-
iradi və
qeyri iradi və ya ixtiyari və qeyri ixtiyari növlərini
fərqləndirirlər.
Qeyri-
ixtiyari diqqət həm də öz mahiyyəti etibarı ilə heyvanlara da
məxsusdur.
İxtiyari diqqət isə yalnız insanlara məxsusdur, onun davranışının
spesifik forması kimi əmək fəaliyyətində tarixən təşəkkül tapmışdır.
əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş məqsəd olmadan, iradi səy tələb
etmədən yaranan diqqət qeyri
-iradi, qeyri-
ixtiyari diqqət adlanır. “Təcili
yardım maşını siqnalına reaksiya, yeni avtomobil, vitrində yeni moda)
İxtiyari diqqətin
yaranması üçün insana təsir edən qıcıqlandırıcılar
aşağıdakı qruplara ayrılır:
İxtiyaridən sonrakı diqqət. (şahmatı bilməyənin marağı)
1.
Qıcığın gücü və gözlənilməzliyi.
Güclü səs, işıq, kəskin iy diqqəti cəlb edir.
2.
Qıcığın yeniliyi, qeyri
-adiliyi, konstras
tlığı
Qeyri-
adi, yeni minik maşını, yeni texniki təlim vasitəsi diqqəti cəlb
edir. Hindistana zəngin botanika bağına getmiş keçmiş SSRİ
vətəndaşları deyirlər ki, onların diqqətiniən çox cəlb edən gül bizim
çobanyastığıdır, fon ağ olduqda qara obyektlər, fo
n qara olduqda
ağ obyektlər diqqəti daha çox cəlb edir.
3.
Obyektin hərəkəti.
Hərəkət edən obyektlər və ya hərəkətli
obyektlər içərisində dayanan obyektlər diqqəti daha çox cəlb edir.
Odur ki, polis, təcili yardım, yanğın mühafizəsi maşınlarının
başındakı işığı hərəkət edən formada düzəldirlər. Televiziya
rekramlarını da hərəkətli edirlər ki, cəlbedici olsun.
Qeyri-
ixtiyari diqqət insanın daixli vəziyyətindən, əhvali
ruhiyyəsindən, tələbat və maraqlarından asılıdır. Sinifdə dərs gedir.
Müəllim: “Bu, 1961
-ci
ildə 12 apreldə olmuşdur”. Bu an koridorda möhkəm
səs eşidildi: “İnsan kosmosa çıxıb!” Uşaqlar qışqıraraq yerlərindən qalxdı,
repreduktoru işə saldılar. TASS
-
ın xəbərləri verilir. Kosmosa uçuş haqda
məlumat verilir.
Qeyri
–ixtiyari diqqətin sitimullaşdırılmasında rəngli afişalar mühüm
rol oynayır. Marağın da rolu yüksək əhəmiyyətə malikdir.
Qarşıda qoyulmuş məqsəd əsasında və iradi səy nəticəsində yaranan
diqqət ixtiyari diqqət adlanır. İxtiyari diqqət insan həyatında mühüm rola
malikdir və onun yaranması üçün II siqnal sistemi qıcıqlandırıcıları əsasdır.
Təlim prosesində məktəbli üçün ixtiyari diqqətin
-
aydın məqsədin,
təşkilatçılıq, bütün iş prosesində diqqətin saxlanılması böyük əhəmiyyət
kəsb edir.
Məktəblilərdə ixtiyari diqqətin dayanıqlı olması üçün bir sıra şərtlər
lazımdır:
1.
Borc və vəzifənin dərk edilməsi; (yaşlı oxumağın məktəbli üçün borc
və vəzifə olunduğunun dərk olunması)
2.
Məqsəd aydınlığı (müəllim şagirdlərin birinə lövhədə çalışma həll
etməyi, digərinə isə səhvləri düzəltməyi tapşırır)
3.
İş üçün
vərdiş edilmiş şəraitin olması (İş şəraiti dəyişdikdə ixtiyari
diqqətin davamlığı və təşkili çətinləşir)
4.
Vasitəli maraqların olması.
Hər gün futbol məşqinə gedən uşaq bəzən bezsə də, son arzu
-onun
çümpion olması arzusu ona bu fəaliyyətidavam etdirmək üçü
n inam
və səy yaradır.
5.
lazımi şəraitin olması
Mənfi təsir edən qıcıqların olmaması (televizor, maraqlı hekayə, bərk
musiqi, səs və s.)
Lakin əqli fəaliyyət üçün lal sükut heç də diqqətin, o cümlədən
səmərəli əqli fəaliyyətin təşkilinə müsbət təsir göstərir
. Serekov qeyd edirdi
ki. Böyük kitabxanaların birində elmi iş üçün ayrıca otaq ayırdılar. Buraya
heç bir səs, kənar qıcıq təsir etmirdi. Hüç kim məhsuldar düşünə
bilməmişdir.
Eksperimental olaraq müəyyən olunmuşdur ki, tam ağ olan, heç bir
şəkil, gül olmayan, donuq şüşəli otaqda uşaqların təlim keyfiyyəti aşağı
olur, lakin şəkil, dibçək, bəzəkli divarları olan otaqda təlim keyfiyyəti xeyli
yüksək olunmuşdur.
Diqqətin üçüncü növü
-
ixtiyaridən sonrakı diqqət adlanır. Bu diqqət
ixtiyari diqqətin əsasında, lakin ondan sonra yaranır.
Məsələn, III sinif şagirdi yayı necə keçirdiyi barədə ev inşası yazır.
Əvvəlcə iş onu cəlb etmir, işə həvəssiz girişir, nəhayət özünü “ələ alır” səy
göstərir, özünü işə başlamaq üçün məcbur edir (ixtiyari diqqət). Nəhayət
uşaq həvəslə işə başlayır və bu iş onu cəlb edir. Yayda keçirdiyi bütün
istirahət yerləri, mənzərələr, əyləncələr onun gözü qarşısında canlanır.
Meşələr, gəzintilər, çayda çimmək, balıq tutmaq, göbələk yığmaq
-
bütün
bunları təsviri ilə inşaya köçürməyə tələsir. İxtiyari diqqət ixtiyaridən sonrakı
diqqətə keçir. Bu inşanın yazılmasına başlamaq məqsədi və səyi ixtiyari,
işə başladıqdan sonrakı fəaliyyət ixtiyaridən sonrakı diqqətin məhsuludur.
Təlim fəaliyyətində diqqətin qeyd olunan hər bir növü iştirak edir, onlar bir
i
digəri ilə sıx əlaqəlidir.
Diqqətin xüsusiyyətləri.
İnsanın diqqətini “yaxşı” və “pis”
-
deyə 2 qrupa ayırmaq doğru deyil.
Bu qeyri-
müəyyən bölgüdür və diqqətin bütün xüsusiyyətlərini əks etdirmir.
Diqqətin bir sıra parametr və xüsusiyyətləri vardır ki, insanın diqqət və
imkanlarının bəzi cəhətləri ondan asılıdır. Diqqətin xüsusiyyətlərinə adətən
aşağıdakıları aid edirlər.
1)
Diqqətin mərkəzləşməsi
(konsentrasiyası). Bu zaman şüur yalnız
bir obyekt və ya fəaliyyətə yönəlir, digərlərindən uzaqlaşır. Diqqətin
mərkəzləşməsi o deməkdir ki, insanın bütün psixoloji aktivliyi müvəqqəti
olaraq mərkəzləşir və lazım olan obyektə yönəlir. Diqqətin mərkəzləşməsi
zamanı sanki digər obyekt və hadisələr, kənar qıcıqlar sezilmir.
2)
Diqqətini davamlılığı.
Diqqətin uzun müddət, fasiləsiz və
mərkəzləşdirilmiş formada ümumi bir məqsədə tabe olan obyektlər
üzərində saxlanması ilə ifadə olunur.Diqqətin davamlığı sinir sitemi,
temperament tipləri, motivasiya, şəxsi maraqlar, tələbatlar və eyni zamanda
ətraf mühit, xarici təsirlərdən də asılıdır. Davamlılıq diqqətin müvəqqədti
xüsusiyyətidir.
3)
Diqqətin həcmi.
Eyni vaxtda əhatə olunan, aydın dərk olunan
obyektlərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Adətən böyüklərin diqqətinin həcmi
4-
6, uşaqlarınkı 2
-
3 arasında olur. Diqqətin həcmi yalnız genetik amillərdən
deyil, həmçinin fərqin qısa müddətli hafizəsinin imkanlarından da asılıdır.
Diqqətin həcmi eyni zamanda insanın peşə vərdişləri, əhvalı, sağlamlığı,
maraqları ilə də bağlıdır.
4)
Diqqətin paylanması.
Diqqətin eyni vaxtda iki və daha artıq
obyektə yönəldilməsi bacarığı ilə xarakterizə olunur. Diqqətin paylanması
zamanı sanki diqqətin bir neçə fokusu (mərkəzi) eyni vaxtda bir neçə işi
icra etməyə imkan verir və onlardan heç biri diqqətdən kənarda qalmır.
Şahidlərin yazdığına görə, Naroleon eyni vaxtda yeddi işi icra edə bilmək
qabiliyyətinə malikdir.
5)
Diqqətin keçirilməsi.
Bu zaman şüurlu surətdə diqqət bir
obyektdən başqa obyektə və ya bir fəaliyyətdən başqa fəaliyyətə yönəldilir.
Diqqətin keçirilməsi ixtiyari və qeyri
-ixtiyari olur.
İxtiyari –şüurlu şəkildə
iradənin nəzarəti altında obyektin qavranılmasına yönəlişlik, qeyri
-ixtiyari
isə gözlənilmədən, daha güclü qıcıqlandırıcının təsiri ilə diqqətin başqa
obyektə yönəlməsidir.
İnsanın lazımi anda diqqətini müəyyən obyektin üzərinə yönəldə
bilməməsi isə dalğınlıq adlanır. Dalğınlığın səbəbləri müxtəlif ola bilər.
Diqqətin başlıca xüsusiyyətləri
-
onun keçiriciliyi, davamlığı, həcm,
paylanması, cəmləşməsi və konseptrasiyasıdır.
6) Diqqətin tərəddüdü
-
Onun intensivlik dərəcəsinin qeyri
-ixtiyari
olaraq dövrü dəyişmələri ilə ölçülür. (2
-3
12 saniyəyədək).
7) Diqqətin yayınması
- qeyri-
ixtiyari olaraq diqqətin şüurlu və
niyyətli halda yerdəyişməsidir. Bədən tərbiyəsi dərsindən sonra riyaziyyat
dərsinə keçmək).
8)
Diqqətin pozulması
-
müəyyən müddət diqqətin tonlaya
bilməmək, dalğınlıqdır. Buna “şüurun daralması” da deyirlər. (Dalğınlıq –
diqqətsizlik).
Diqqətin kollektiv, qrup və fərdi olmaqla 3 əsas tipi fərqləndirilir.
Diqqətin patologiyası dedikdə aşağıdakı
xüsusiyyətlər nəzərdə
tutulur:
1.
Diqqətin davamsızlığı.
2.
Diqqətin ləngiməsi.
3.
Diqqətin durğunluğu.
4.
Diqqətin daralması ( beyin damarlarının aterosklerozunda olur).
5.
Diqqətin zəifləməsi (kəllə travmalarında) (gözlərini ən güclü qıcığa
zilləyir, heç bir reaksiy
a vermir).
İnsan beyni çox mürə
kk
əb funksiyaları yerinə
yetirir. O, yalnız ə
traf
al
ə
md
ən informasiyanı qə
bul etmir, h
ə
m d
ə
onu hifz edib saxlayır. Hər gün
biz yeni m
ə
lumatlar
ə
ld
ə
edirik, h
ər gün bizim biliklə
rimiz z
ə
nginl
əşir.
İnsanın bildiyi hər şey müə
yy
ən müddət onun beyin “xə
zin
ə
sind
ə”
saxlanılır.
Analizatorlara t
əsir göstə
r
ə
n cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin n
ə
tic
ə
sind
ə
beyind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ən onların obrazları hə
min cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin t
ə
siri k
ə
sildikd
ə
d
ərhal yox olmur, müə
yy
ən müddət onların izlə
ri beyind
ə
qalır
. Bunlar
hafiz
ə
t
ə
s
əvvürlə
ri
adlanır. Hafizə
t
ə
s
əvvürlə
ri el
ə
obrazlardır ki, onlar
əşya və
hadis
ə
l
ə
rin
ə
vv
ə
ll
ər qavranılması nə
tic
ə
sind
ə
yaranır, indiki halda
is
ə
biz onları fikrən qavrayırıq. Bu cür tə
s
əvvürlər görmə, eşitmə
, dad, iy,
toxunma, ehtizaz,
ağrı və
s. ibar
ə
t ola bil
ə
r. Hafiz
ə
t
ə
s
əvvürləri qavrayış
obrazlarından fə
rqlidir. Birinci - x
ə
yali, soyuq, ikinci is
ə
- z
ə
ngin v
ə
canlıdır.
Hafiz
ə
-
insanın öz keçmiş təcrübəsini yadda saxlaması, hifz
etm
ə
si v
ə
sonradan yada salmasından ibarə
t olan psixi prosesdir.
Ə
vv
ə
ll
ər qavranilmış hisslə
rin, fikirl
ə
rin, h
ə
r
ə
k
ə
t v
ə
sur
ə
tl
ə
rin yenid
ə
n
canlandırılmasıdır.
İnsan həyatında hafizənin rolu olduqca böyükdür. Bizim hə
yatda
bildiyimiz, qadir olduğumuz və
varsa, hafiz
ə
nin say
ə
sind
ə
mümükündür.
Hafiz
ə
sini itirm
iş adam, Seçenovun tə
birinc
ə
des
ək, yeni doğulmuş çağaya
b
ə
nz
ə
yir, sanki o, bu h
ə
yata yenic
ə
g
əlmişdir. Hər şeydə
n x
ə
b
ə
rsizdir,
onun davranışı yalnız instinktiv xarakter daşıya bilə
r. Hafiz
ə
bizim bilik,
bacarıq və
v
ərdişlə
r
ə
ld
ə
etm
ə
yimiz
ə, onları hifz et
m
ə
yimiz
ə
v
ə
z
ə
nginl
əşdirmə
yimiz
ə
s
ə
b
əbkardır.
Yaddaşın mexanizmlə
rinin t
ə
dqiq edilm
ə
sind
ə
1921-ci ild
ə
Berger
t
ə
r
ə
find
ə
n k
əşf edilmiş bioelektrik aktivlik hadisəsi mühüm mə
rh
ə
l
ə
kimi
qiym
ə
tl
ə
ndirildi. Bu
ə
sasda hafiz
ənin neyronal modeli meydana çıxdı.
Bu
n
ə
z
ə
riyy
ə
sinir enerjisinin sinapslar vasit
ə
sil
ə
hüceyrə
l
ə
r
ə
yayılmasını ə
sas
götürürdü.
Psixoloqlar Makqonel v
ə
Yakobson müə
yy
ən etmişdir ki, DNT
-ni bir
canlıdan digə
rin
ə
köçürmə
kl
ə
m
əlumatları da köçürmək mümükündür. Belə
t
əcrübə
l
ə
rd
ən biri balıqlar ü
z
ə
rind
ə
aparılıb. Məşhur neyrobioloq H.Hidenə
görə
beyin hüceyrə
l
ərinin müxtəlif qıcıqlar nə
tic
ə
sind
ə
oyanması PNT
-nin
t
ə
rkibini 30-40%-d
ə
k d
əyişir. Bu isə
onun
ə
vv
ə
lki t
ə
rkibini d
əyişir. PNT
tanış məlumatları ə
ks etdirm
ək xüsusiyyə
tin
ə
malikdir.
Pavl
ov yaddaşın fizioloji əsasını şə
rti
rejlektor
f
ə
aliyy
ə
tl
ə
ə
laq
ə
l
əndirib. Akademik İ.S.Bretaşvili və
P.K.Anoxin yaddaşın şə
rti reflektor
f
ə
aliyy
ə
tl
ə
ə
laq
ə
si sah
ə
sind
ə
böyük tədqiqatlar aparmışlar.
Hafiz
ə
d
ə
dig
ə
r psixi prosesl
ə
r kimi f
ə
aliyy
ə
tdir, psixi f
ə
aliyy
ə
tdir.
İnsan ilk növbə
d
ə
h
ə
min hadis
ə
v
ə
faktları yadda saxlayır ki, onlar onun
h
ə
yat m
ə
nafel
ə
rin
ə
uyğundur, müə
yy
ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb edir. Az
ə
h
ə
miyy
ə
tli hadis
ə
v
ə
faktlar is
ə
pis hifz edilir v
ə
tez unudulur. Bu
baxımdan şə
xsiyy
ətin ayrılmaz sə
ciyy
əvi şə
rtl
ə
rind
ə
n biri olan
davamlı
maraqların
hifzetm
ə
d
ə
v
ə
yaddasaxlamada böyük rolu vardır. Hafizə
nin
m
əhsuldarlığı insanın
iradi keyfiyy
ə
tl
ə
rind
ə
n
çox asılıdır. Zə
if irad
ə
li,
t
ə
nb
ə
l v
ə
iradi s
ə
y
ə
qadir olmayan adamların hafizə
si d
ə
z
ə
if olur.
Hafiz
ə
prosesl
ə
ri
yaddasaxlama,
yadasalma,
hifzetm
ə
,
yadasalma v
ə
unutmadan ibar
ə
tdir.
Şüurumuzda ə
ks olunan v
ə
hafiz
ə
mizd
ə
möhkə
ml
ə
n
ən ayrı
-
ayrı
əşya, fakt və
hadis
ə
l
ər arasındakı rabitə
“assosiasiya”
adlanır. Bu ə
laq
ə
v
ə
rabit
ə
l
ər olmadan insanın psixi fə
aliyy
əti, o cümlə
d
ə
n hafiz
ə
f
ə
aliyy
ə
ti
mümkün deyildir. Assosiativ rabitə
l
ə
rin mahiyy
ə
ti bundan ibar
ə
tdir ki, bu
rabit
ənin bir elementinin yada düşmə
si dig
ə
r elementl
ə
rin d
ə
yada
düşmə
sin
ə
s
ə
b
ə
b olur. Assosiativ rabit
ə
l
ə
r sad
ə
v
ə
mürə
kk
ə
b ola bil
ə
r.
Sad
ə
assosiasiyalar haqqında ilk tə
lim Yunan alimi, filosofu Aristotel
t
ə
r
ə
find
ə
n ir
əli sürülə
n
oxşarlıq, ə
kslik v
ə
qonşuluq assosiasiyalarıdır.
Yaddasaxlama zamanı meydana gə
l
ən müvafiq sinir rabitə
l
ə
ri assosiasiya
adlanır.
Qonşuluq assosiasiyalarının əsasını əşya və
hadis
ə
l
ər arasındakı
zaman v
ə
m
əkan münasibə
tl
ə
ri t
əşkil edir. Belə
assosiasiyalar m
ə
s
ə
l
ə
n,
əlifbanı ə
zb
ə
rl
ə
y
ə
rk
ə
n, vurma c
ə
dv
əlini söylə
y
ə
rk
ən, şahmat
fiqirlarını düzə
rk
ə
n
özünü biruzə
verir. Oxşarlıq assosiasiyaları, mə
s
ə
l
ə
n
Qaçaq Nəbi haqqında danışarkə
n H
ə
c
ə
r d
ə
yada düşür. Kutuzov
haqqında söhbət düşə
nd
ə
Suvarov da xatırlanır. Əkslik assosiasiyaları:
“pis” qiymət alan şagird ə
vvv
ə
ll
ər aldığı “yaxşı” qiyməti xatırlayır.
Bizim bilikl
ə
rimizin m
ə
nb
ə
yini sad
ə
deyil, mürə
kk
ə
b assosiasiyalar
t
əş
kil edir. Bunlar m
ə
na
ə
laq
ə
l
ə
ridir.
Onların əsasını obyektiv ə
laq
ə
l
ə
r
olan
“sə
b
ə
b-n
ə
tic
ə”, “cins
-
növ”, “bütöv
-hiss
ə”
mübasibə
tl
ə
ri t
əşkil edir.
Hafiz
ə
nin fizioloji
əsasları
Hafiz
ə
nin fizioloji
əsasını qıcıqlandırıcıların tə
siri il
ə
baş beyin
qabığında
yaranan
sinir oyanmalarının izlə
ri t
əşkil edir.
Hazırda hafizə
haqqında bitkin nə
z
ə
riyy
ə
mövcud deyildir. Bir neçə
konsepsiya ir
ə
li
sürülmüşdür:
I n
ə
z
ə
riyy
ə
: - psixoloji (assosiasiya v
ə
-------);
II n
ə
z
ə
riyy
ə
: - neyrofizioloji (Pavlov t
ə
limi);
III n
ə
z
ə
riyy
ə
: - biokimy
ə
vi ;
IV n
ə
z
ə
riyy
ə
: - kibernetik v
ə
ya malekulyar -----
Hafiz
ə
nin fizioloji mexanizml
ə
rini kimy
ə
vi reaksiyalar t
əşkil edir.
Bu reaksiyalar n
ə
tic
ə
sind
ə
proteinin hüceyrə
d
ə
çevrilmə
si (RNT)
n
əıticə
sind
ə
izl
ər yaranır
.
Hafiz
ə
prosesl
ə
ri.
Hafiz
ə
mürə
kk
ə
b psixi f
ə
aliyy
ə
tdir. Onun t
ə
rkibind
ə
bir sıra ayrı
-
ayrı
prosesl
ə
ri f
ə
rql
ə
ndirm
ək lazımdır. Onları yaddasaxlama, yadasalma,
tanıma və
unutma adı ilə
4 qrupa ayırmaq lazımdır.
Dostları ilə paylaş: |