I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi prosesl ə r
|
I MÖVZU: Psixologiyanın predmeti, v ə zif ə l ə ri v ə metodları Psixika v ə şüur Plan 1. Psixika haqqında ümumi anlayış. Psixika beyinin xassə si kimi. Beyin v ə psixika. 2. Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikası kimi. 3. Psixi inikas formaları v ə onların təkamülü. Ali psixi funksiyalar. 4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası. 5. Psixologiyada t ədqiqat metodlarının təsnifatı. Psixodioqnostik metodlar. Ə d ə biyyat. 1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çin ar- çap”, 2002. sə h 3- 35. 2. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. s ə h 3-27. 3. Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981. 4. R.İ.Əliyev. Psixologiya. B., “Nərgiz”, 200 8 5. N.Z.Çə l ə biyev. Psixodioqnostika m ə s ə l ə l ə ri. B., ADPU, 2003 Müasir dövrdə 200-d ən artıq elm sahəsi insanı öyrə nir. Bu elml ər öz - özlüyündə t ə bi ə t, humanitar v ə sosial elml ər olmaqla üç əsas qrupa ayrılır. İnsan adlı ali, biososilal varlıq qeyd olunan qru plara daxil edil ən bir çox elml ə rin t ədqiqat obyektidir. Lakin insanı öyrə n ə n elml ər özlə rinin predmetin ə görə , y əni insanı hansı cə h ə td ən öyrə nm ə l ə rin ə görə bir- birind ə n f ə rql ə nirl ə r. M ə s ə l ən, insan anatomiyası insanın ayrı - ayrı bə d ə n orqanlarının quruluşunu öyrəndiyi halda, insan fiziologiyası ayrı - ayrı orqanların işini, funksiyalarını tə dqiq etm ə kl ə m əşğuldur. Və ziyy ə t himanitar v ə ya sosial elm sah ə l ə rind ə d ə eynidir. Psixologiya elmi elml ər üçbucağında ə n zirv ə d ə dayanır. Onun öyrə ndiyi hadis ə l ər ö zl ə rinin mahiyy ə tin ə görə , h ər cür tə bi ə t v ə c ə miyy ə t hadis ə l ə rind ə n f ə rql ə nir, n ə is ə xüsusi hadisə l ə r kimi n ə z ə rd ən keçirilir. Bel ə hadis ə l ər “psixi hadisə l ər” kimi fə rql ə ndirilir v ə insanın ruhi alə minin t əzahürlə rind ə n ibar ə tdir. Psixologiya elmi mü st ə qil bir bilik sah ə sin ə XIX ə srin 70-ci ill ə rind ə n çevrilmə y ə başlamışdır ki, bu pr9sesdə d ə onun t ə bi ətşünaslıq elmi ilə möhkə ml ə n ə n ə laq ə l ərinin müstəsna rolu olmuşdur. “Psixologiya” söxü bir termin kimi XVIII ə srd ən başlayaraq Alman psixoloqu Xristi an Volfun “Emprik psixologiya” (1732) və “Rasional psixologiya” (1734) adlı ə s ə rl əri çap edildikdə n sonra v ə t əndaşlıq hüququ qazanmış və yalnız XIX əsrin sonlarında müstə qil bir elm ə çevrilmişdir. Psixologiya elmi nisb ə t ə n g ənc bir elom olsa da, onun öyrə ndiyi psixi, ruhi hadis ə l ər daim insanları düşündürmüşdür. Bir çox alimlə r XIX ə sr ə q ə d ər psixologiyanı dinlə bağlı, ruhiyyə t v ə ilahiyy ət haqqında elm hesab edirdil ər. Onların fikrincə, insanı Allah yaratmışdır və onun ruhi al ə mini, taleyini v ə qism ə tini d ə O müə yy ən edir. İnsanın psixi aləmini öyrə nm ə k t əşəbbüslə ri ə b ə s c ə hdl ə rd ən başqa bir şey deyildir. İlk psixoloji biliklə rin v ə t ə s əvvürlərin tarixi uzaq keçmişə, şüurlu insanın “homosapiens” yarandığı 30 -25 min il ə vv ə l ə gedib çıxır. Ona görə d ə , XX ə srin ə vv ə ll ə rind ə yaşamış görkə mli Alman psixoloqu Ebbinhauz haqlı olaraq demişdir: “Psixologiya uzun keçmişi, lakin qısa tarixi olan bir elmdir”. XIX əsrin sonlarına qə d ə r psixoloji fikirl ə r, ideya v ə baxışlar çox b ə sit v ə ə sl elmi mahiyy ə td ə n uzaq id i. İlk psixoloji tə s əvvürlə r ə q ədim Çin, Hind, Şumer, Babil, Yunan, Roma və s. filosoflarının ə s ə rl ə rind ə rast g ə lm ək mümükündür. Bunlardan ə n m əşhiri Yunan filosofu Aristotelin (b.e. ə . V əsr) “Ruh haqqında” ə s ə ridir. Q ədim dövrlə rd ə psixoloji bilikl ə r f ə ls ə f ə elminin t ə rkibind ə inkişaf edirdi. “Psixologiya” sözü iki Yunan mənşəli sözün - “psiyuxe” və “loqos” sözlə rinin birl əşmə sind ən yaranmışdır. “Psiyuxe” - “ruh”, “ruhi aləm”, “loqos” - “elm” demə kdir. Bel ə likl ə , qeyd etm ək olar ki, psixologiya “ruh” ha qqında elmdir. Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ər insanın özü qə d ə r mer ə kk ə bdir. Biz h ə r hans əı konkret insanı görür, onun haqqında müxtə lif fikirl ər yürüdür, daha çox onun təzahürü ə lam ə tl ə rini t ə svir edirik. Bu c ə h ə td ən insanı Aysberqlə müqayisə etm ə k olar. Biz Aysberqin suyun s ə thind ən yuxarıda olan hissəsini görürük, onun su altındakı hissə sin ə ya fikir vermirik, ya da c əhd göstə rs ə k bel ə , onu t ə svir etm ək imkanına malik deyilik. İnsanın psixi alə mi, ruhi al ə mi d ə bel ədir. Biz insanın boyu, saçının, gözlə rinin, d ə risinin r ə ngi v ə s. haqqında fikir söylə s ə k d ə , onun psixi al ə mi haqqında heç də asanlıqla doğru fikir söylə y ə bilmirik. Onun xarakteri, arzu v ə nityy ə tl ə ri, qabiliyy ə tl ə ri v ə s. haqqında doğru fikir yürütmə kd ə aciz qalırıq. Bu, bir tə r ə fd ə n d ə , psixi hadis ə l ə rin mahiyy ə tc ə gizli olması, psixologiyanın çə tin bir elm sah əsi olması ilə bağlıdır. Psixologiyanın çə tin bir elm olmasını dahi fizik Albert Eynişteyn də etiraf etmişdir. XX ə srin 50- ci ill ə rind ə m əşhur İsveçrə psixoloqu Jan Pi ajenin “Uşaqlarda qabiliyə tl ə ri ölçülməsi” adlı ə s ə rinin əlyazmasını oxuduqdan sonra dahi fizik fikrə getmiş və demişdir: “Sə n dem ə, psixologiya fizikadan da çətin elm imiş”. Bel ə likl ə , deyil ən sözləri ümumiləşdirəörə k bu fikr ə g ə lm ə k olar ki, psixologiya elminin t ə dqiqat obyektind ə insan, onun psixi al ə minin k ə miyy ə t v ə keyfiyy ət baxımından xarakterizə olunan konkret faktları durur. Onun predmetini is ə obyektiv gerçə kliyin insan beynind ə inikasından ibatə r olan psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və mexanizml ə ri t əşkil edir. Müasir dövrdə psixologiya nüfuzlu elmlə rd ən biridir. Ötə n ə srin 50-ci ill ə rind ə görkəmli rus psixoloqu A.N.Leontyev yazmışdı: “XXI ə sr psixologiya əsri olacaqdır”. Məşhur rus fizioloqu, Nobel mükafatı laureatı, akademik İ.P.Pavlov psixologiyanı insan haqqında son elm hesab edirdi. XX ə srin 30-cu ill ə rind ə görkəmli rus psixoloqu L.S. Vıqodski yazırdı ki, g ə l ə c ə k c ə miyy ə tl ə rd ə psixologiya insan haqqında həqiqi elm olacaqdır. Psixoanalizin banisi, m əşhur Avstriya psixatrı v ə psixoloqu Z.Freyd is ə psixologiyanı tə bi ətşünaslıqdan sonra həqiqi elm adlandırmışdır. Hal- hazırda psixologiya insan həyatının və ictimai t əcrübənin bir çox sah ə l ə rin ə d ə rind ən nüfuz etmişdir. İndi psixoogiyanın geniş diferensiasiya olunmuş 60 -dan artıq sahəsi mövcuddur. Psixika canlı orqanizmlərin, xüsusilə, onurğalı canlıların beynin xass əsidir. Psixika anlayışı şüur anlayışından daha geniş və tutumludur. Şüur psixikanın zirvə si, ən yüksə k v ə yalnız insana mə xsus ali inikas formasıdır. Hə ssasl ıq və qıcıqlanmadan tutmuş şüura qə d ər bütün inikas formaları psixikaya daxildir. Psixikanın mə zmumuna ə traf xarici al ə min real cism v ə hadis ə l ərinin obrazları daxildir. Psixikanın mə zmununa ə traf xarici al ə min real cism v ə hadis ə l ərinin obrazları daxi ldir. Onlar obyektiv xarakter daşıyır, bilavasitə bizd ən asılı deyildir. Lakin onlar insanların keçmiş təcrübə sind ən, yaşından, maraqları və hissl ə rind ə n, dünyagörüşündə n, f əallığı və t əlabatları sistemində n ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə asılıdır. Demə li, psixika obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır. Psixi inikas formaları aktiv, fəal inikas formalarıdır. Onlar passiv inikas formaları olan kölgə , qar v ə ya toz üzə rind ə ki izl ə rd ən, güzgüdə ki ə ksd ən, fotoşə kild ə n v ə s. əsaslı şə kild ə f ə rql ənir. Psixi inikas doğr u, düzgün inikasdır. O, canlı orqanizmlərin davranış və f ə aliyy ə tinin t ə nzim olunmasında mühüm amil rolunda çıxış edir. Psixika t əkamül prosesi nə tic ə sind ə t əkamül tapmış beynin xass ə sidir. Beyin is ə, psixikanın maddi əsası, yəni substaksiyasıdır. Dem ə li , beyin olmasa, psixikanın mövcudluğundan danışmaq ə b ə sdir. Beyin müxtəlif üzvlə rin el ə mürə kk əb sistemidir ki, onların fə aliyy ə ti ali heyvanların və insanların psixikasını şə rtl ə ndirir. İnsanın qavrama, düşünmə , d ə rketm ə, başqa sözlə des ə k, idrak qabiliyy ə tl ə ri bilavasit ə beyinin, onun xass əsi olan psixikanın nə tic ə sidir. Beyin psixikanın əsasını təşkil edə n maddi v ə h ə m d ə üzvi bir orqandır. Onun əsasını sinir hüceyrə l ə ri olan neyronlar v ə onların, mürə kk ə b funksiyaları təşkil edir. Beyində baş verə n mürə kk ə b neyrofizioloji prosesl ə r n ə tic ə sind ə biz cisiml ə ri v ə hadis ə l ə ri, habel ə onların rəngini, ölçüsünü, formasını, aralarındakı daxili asılılıqları, ə laq ə v ə münasibə rl əri qavrayırıq. Müasir elmi tə s əvvürlə r ə görə , insan beynind ə 10-16 mlrd. Sinir hü ceyr ə si, y əni neyron vardır. Onlar insan beyninin 1500 -1550 qram çə kid ə ümumi kütləsini yaradır. Neyronlar mikroskopik quruluşa malik ə n kiçik canlı hüceyrə l ərdir. Onların sayə sind ə insan beyni mürə kk ə b sinir maşını kimi daim çalışır, bioenerji hasil edir. Fizioloqların fikrincə , insann beyni mini elektrik stansiyadır. O, 100vt - lıq lampanı yandıra bilə c ə k g ə rginliy ə malik bioenerji hasil edir. Orqanizmin psixi f ə aliyy əti çoxsaylı xüsusi cismani üzvlə r vasit ə sil ə h əyata keçirilir. Onlardan biri tə svirl ə ri qavrayır, başqaları onları siqnala çevirir, davranış planı qurur və ona n ə zar ət edir, üçüncülə r is ə davranışa enerji və c ə ldlik b əxş edir. Üzvü al ə min t əkamülü prosesində amöbdən tutmuş insana qə d ər davranışın fizioloji mexanizml ə ri fasil ə siz olaraq mürə kk ə bl əşmiş, bir -birind ə n f ə rql ənmiş, daha çox çevik və operativ olmuşdur. Bütün onurğalı canlılarda psixi fə aliyy ə tin əsasını mə rk ə zi sinir sistemi t əşkil edir. Mə rk ə zi sinir sistemi sinir prosesl ə rind ə “baş idarə etm ə pultu” rolunu oynayır. Onun ə sas elementl əri oyanmanı qə bul etm ə k v ə n ə ql etm ə k qabiliyy ə tin ə malik neyronlardan ibar ə tdir. Neyron 3 hiss ə d ə n: hüceyrə cismind ə n, dendritl ə rd ən (şaxə li tell ə r) v ə uzun çıxıntı olan aksondan ibar ətdir. Aksonlar oyanmanı bir neyrondan digə rin ə n ə ql edir. Aksonun dig ə r heceyr ə cismi il ə toxunduğu sahə sinaps adlanır. Bu sah ə d ə neyronlararası funksional ə laq ə l ə r h əyata keçirilir. Sinapslarda baş verə n kimy ə vi v ə ya struktur d əyişmə l ə ri oyanma impulslarını müə yy ə n istiqam ə t ə ötürür. Neyronların bir hissə si oyanmanı reseptorlardan m ə rk ə zi sinir sistemin ə , dig ə r hiss ə si is ə ondan effektorlara ötürür. Neyronlar baş və onurğa beyində n ibar ə t olan m ə rk ə zi sinir sisteminin müxtə lif m ə nt ə q ə l əri arasında rabitə yaradır. Baş beyinin yuxarı hiss əsi qabıq adlanan altılaylı neyronlar kütlə si il ə örtülmüşdür və böyük beyin yarımkürə l ə rini ə m ə l ə g ətirir. Qabıq psixi fə aliyy ə tin yegan ə olmayan, lakin ən mühüm üzvüdür. Böyük yarımkürə l ə rd ən aşağıda, ə ns ə hiss ə d ə h ə l əlik funksiyaları tam şə kild ə öyrə nuilm əmiş beyincik adl anan sah ə yerl əşir. Onun əsas funksiyası ə z ə l ə f ə aliyy ə tini v ə müvazinə ti t ə nzim etm ə kd ə n ibar ətdir. Böyük yarımkürə l ə r ə beyin kötüyü birləşir. Onun yuxarı hiss əsi olan talamus onurğa beyindən böyük beyin yarımkürə l ə rin ə ged ə n bütün sinir yolları üçün “aralıq stansiya” rolunu oynayır. Beyin kötüyünün aşağı hissəsi hipotalamus adlanır. Burada orqanizmin su mübadilə si, qida t əlabatı və dig ər funksiyaları tə nzim ed ə n m ə rk ə zl ə r yerl əşmişdir. Qeyd etm ək lazımdır ki, psixi fə aliyy ə tin əsasını təşkil edə n m ə rk ə zi sinir sisteminin qeyd olunan hiss ə l ə ri son d ə r ə c ə mürə kk əb quruluşa mailikdir. Onların öyrə nilm ə si il ə anatomiya, histologiya v ə neyrofiziologiya elml ə ri m əşğul olur. İnsanın sinir sisteminin əsasını təşkil edən böyük beyin yarımkürə l ərinin işinin qanunauyğunluqları rus fizioloqu İ.P.Pavlov t ə r ə find ə n k əşf olunmuşdur. İnsanın psixi fə aliyy ə tind ə baş beyinin alın şöbəsinin xüsusi rolu vardır. Bu, ümumi beyin sə thinin 30%-ni t əşkil edir. Alın payının z ə d ə l ə nm əsi müxtə lif t əzahürlü psixi pozğunluqlara sə b ə b ola bil ə r. Bel ə hallarda psixi f ə aliyy ətin elementar deyil, ali formalarında pozğunluqlar, patalogiya meydana g ə lir. Bel ə x ə st ə l ə r m ə s ə l ə h ə ll ed ə rk ən çətinlik çə kir, h əll planı qurarkən sonuncu sualı yaddan çıxarırlar. Çoxsaylı klinik faktlar sübut edir ki, insanda alın payının zə d ə l ə nm ə si ə qli qabiliyy ə tl ə rin z ə ifl ə m ə si il ə yanaşı, şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə rind ə , xarakterind ə d ə bir sıra pozğunluqların yaranmasına sə b əb olur. Əvvə ll ə r normal, s ə mimi v ə n ə zak ə tli olan adamlar x ə st ə likd ə n sonra t ə mkinsiz, kobud v ə tez özündə n çıxan olurlar. Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l əri şə rti olaraq 3 əsas qrupa ayırmaq olar: 1. Psixi prosesl ə r; 2. Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə ya hallar; 3. Psixi xass ə l ə r v ə ya xüsusiyyə tl ə r. Psixi prosesl ə r gerçəkliyin inikasının daha mütə h ə rr ik formasıdır. Onların yaranması və c ə r ə yan etm ə si f ə aliyy ət şə raitind ə n, konkret v ə zif ə l ə rd ə n v ə f ə aliyy ə tin t ə l ə bl ə rind ən asılıdır. Psixi proseslə r ə duyğu, qavrayış, tə s əvvürlə r, diqq ə t, hafiz ə , nitq, t ə f əkkür və t ə x əyyül aid edilir. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|