Ы мювзу Iqtisadi antropologiyanin tedqiqat obyekti, predmeti ve yaranma tarixi

ЫЫ мювзу

Istehlak.

Iqtisadcilarin esas muddeasi odur ki, insanlar butun fealiyyeti ile isteklerini heyata kecirmeye calisirlar. Antropoloqlar ise, iqtisadcilarin “arzu, istek” terminlerini ve onun heata kecirmesi meselesinde eyni movqede deyiller. Iqtisadiyyatda istek ve istehlak terminleri bir-birini evez ede bilir. Iqtisadcilar insanin ilkin tebii isteklerini sosial telebati ve baza telebatini bir-birinden ferqlendirirler. Antroploqlar ise, istekle istehlak arasinda boyuk ferq gorurler. Baza teleblerinin tebii olub, insanin instikiti ile baglidir. Bu telebatlar yemeye, ickiye olan telebatlar aiddir. Istek ise tebietden gelmir, insanin medeniyyetden dogur. Istek ise insanin ozunden asagi ve ya yuxari statuslu digeri ile muqayisesinden dogur. Muasir cemiyyetde istekler KIV-den yayilan reklamlar esasinda formalasir. Meselen, avtomobilsiz dusunmek olar. Lakin, masin kisi simvoludur. Iqtisadi cehetden inkisaf eden biznesmen xarici masin alir. Ev, masin, geyim insanin iqtisadi gostericileri olub, status simvolu, marker kimi cixis edir. Muxtelif cemiyyetlerde istehlak normalari cox ferqlenir. Antropoloq tedqiq etdiyi cemiyyetin istehlak normalarini bilmeden tedqiqata baslaya bilmir. Meselen, tibetlilerden informasiya almaq ucun, antropoloq hokmen 3 fincan cay icmelidir. Cayin terkibi yag, duz, yasil cay bitkisi ve sudan hazirlanmis ve “czampa” adli Tibet sorbasi icmelidir. Istehlakin esasinda faydaliliq ve prestij dayanir. Iqtisadci antropoloqlar prestijin mahiyyetini mueyyen etmek ucun qeyri-mehsuldar mallara, esyalarin toplanmasina diqqet edir. Bu esyalar gundelik heyatda istifade olunmur. Meselen, Himalay yuksekliyinde, seher merkezinden cox uzaqda yerlesen Nepal cemiyyetinde varlilar prestijini saxsi cin fincanlari toplamaqla bildirirler. Bu qablardan gundelik meisetde istifade olunmur. Mehz bu hemin esyalarin deyerini qaldirir. Digger icmalarda prestij yuzlerle artim sayinda bildirir, qeyri-faydali mehsulun coxlugu varliligin ifadesi sayilir. Inkisaf etmis cemiyyetlerde ise, teminatin numayis etdirilmesi vacib sayilmir. Onlar pullarini mueyyen aksiyalara ve dasinmaz emlaka cevirir. Funksionalistler rituallarla numayis etdirilen istehlak formalarini tedqiq edirler. Numayis etdirilen istehlak oz statusunu kutlevi teqdim etme ehtiyacindan dogur. Bu menada simali amerika hindulari arasinda qeyde alinmis Potlac adetini de gosterirler. Potlac ilk defe 1890-ci ilde F.Buas terefinden qeyde alinib. O, potalci sadece tesvir etmis ve hec bir izahat vermemisdir. Sonralar Marsel Moss Potalcin izahini vermisdir. Potlac muxtelif qebilelerde ve social qruplar arasinda bexsisler mubadilesi olub, eslinde guclu reqabeti eks etdirir. Mossa gore, Potlac veren terefin meqsedi eks terefi ozunden borclu hala salmaqdir. Borclu teref alinandan daha artiq vermelidirki borcdan tam cixa bilsin. Bu reqabetin sonunda inflayasiya ile neticelenir. Hediyyelerin evvelkinden daha artiq deyerde olmasi zerureti qebile bascisinin maddi durumuna tesir edir. Potlac verilmesinde 3 meqsed gudulur: 1) oz var-dovletini numayis etdirmek, 2) bexsise bexsisle cavab vermek, potlacdan imtina etmek, munasibetlerin pozulmasi ve muharibeye cagiris demekdir, 3) alinmis paya daha artiq pay almaq ohdeliyi. Buas her novbeti potlacda alinmis payla qaytarilan payin 30%, hetta 100% artiq meblegde oldugunu qeyd edirdi. Butun mallar derhal istehlak olunmur. Bezi mallar istehlak fondu kimi saxlanilir. Bezileri bazaar cixarilir. Bir hissesi istehsal vasitesi kimi qorunub saxlanilir. Antropoloji menada her 3 nov mehsul, yeni istehsal vasiteleri, yigilan fond ve pul kapitali teskil edir. Muasir alimler daha cox simvolik, humanitar kapitali esrin kapitali sayirlar. Potlac zamani icmanin exlaq kodeksine uygun xususi rituallar icra olunur ve bu rituallar iqtisadi antropologiya cehetden izah olunur. Buradaki istehlak payi alan ailenin uzunmuddetli borca dusmesi demekdir. Merasim 100-den cox adamin istirakini ve daha qiymetli yemeklerin hazirligini nezerde tutur. Potlaca toplasan devet olunanlarin siyahisi konullu tutulmur. Sert reqlamente uygun tutulur. Cunki, potlac kohne elaqelerin ve dostlugun yeniden berpasi, yenilenmesi ve daha da mohkemlenmesini nezerde tutur. Devetlerin siyahisinda dost ve dusmen aciq bilinir.

KAPITAL.

Antropoloqlar bele hesab edirler ki, istehsal ve istehlak vasiteleri, toplanan pul ve mal butovlukde kapitaldir. Antropoloji menada kapitalin 3 novu var: 1) simvolik; 2) humanitar; 3) social. Humanitar capital intellektual kapitaldir. Tehsil ve pese tehsilidir. Medeni capital iyearxiyani, habitusu elde saxlamaq ucun istifade etdiyi butov maddi simvolik resurslardir. Bu daireler oz statusuna uygun olaraq, her cur iqtisadi ve siyasi gelirlere nail olur. Meselen, bezi etnik qruplar ve irqler ilk yaranisdan digerlerini idare etmek statusuna malik oldugunu iddia edirler. Habitus medeni kapitaldir.habitus ozu ise, tecrube yukudur. Bu yuke malik olan adam vezifesini daha yaxsi deyerlendire bilir. Deyerlerini digerlerine nisbeten daha tez ve duzgun qiymetlendire bilir. Qebul edek ki, habitus en cox tehsilden dogur. Social kapital- kapitalin bu novu sosial munasibetlerde movcud olur. Meselen, emek bazarinda vacant yerlerin yalniz bir hissesi reklam olunur. Diger ve daha muhum hisse ise qeyri-formal kanallarla kimese ved olunur. Demeli, sexsi elaqeler sosial kapitali temsil edir. Sosial kapital kapitalin digger novlerinden daha az nezere carpir. O, insanlar arasindaki munasibetlerin derin qatlarinda gorunur.