I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

6-Mavzu: Maktabgacha tarbiya yosh davri va uning tarqqiyoti va psixodiagnosyikasi

Reja:

1. 
   Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o‘sishining umumiy shart-sharoitlari.
   
2. 
   O‘yin – maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi faoliyat sifatida. O‘yin faoliyati nazariyalari.
   
3. 
   Maktabgachat arbiya yoshida mehnat faoliyatining xususiyatlari.
   

Tayanch tushunchalar:Psixologik inqiroz, o‘z-o‘zini anglash, rolli o‘yin, shaxsiy ong, obrazli hotira, identifikatsiya, sensor etalonlar, jinsiy identifikatsiy
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o‘sishining umumiy shart- sharoitlari
1-muammoli masala

• 
  Tasavvur qiling, 4 yoshli bola ko‘chada onasi bilan ketayotganida xar xasha qila boshladi. Shunda uning onasi bolaga qo‘pol muomalada bo‘lib, bolani urushib berdi.
  
• 
  Tasavvur qiling, 4 yoshli bola do‘konga kirganida onasiga turli narsalarni ko‘rsatishi bilan ona bolasining aytagini darhol muxayyo qilmoqda.
  

Sizning fikringizcha, ushbu ikki vaziyatdagi bolalar qanday shart-sharoitlarda voyaga yetmoqda va bu ularning psixikasiga qanday ta’sir etadi? Shu misollar orqali “ota-ona-bola” munosabatlari tizimini izohlab bering.
Inqiroz davrida bolaning kattalarga qarshilik ko‘rsatishi ham turli ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ular o‘tkinchi psixologik holat va hodisaga o‘xshaydi. Lekin oila va bog‘chada qiynchiliklarni yengish jarayonida bolaning shaxsiga uning o‘ziga xos xususiyatlarin hisobga olgan holda to‘g‘ri va oqilona yondashish uni inqirozdan ruhan mutlaqo sog‘lom olib chiqish imkonini yaratadi. Quyida ana shu qarshiliklarning ayrim ko‘rinishlari haqida qisqacha to‘xtalamiz.

Ko‘pchilik psixologlarning taqiqotlaridan va o‘zimizning kuzatishlarimizdan ma’lumki, bolalar mazkur inqiroz davrida bir necha ko‘rinishdagi qaysarlik yoshini bosib o‘tadilar.

Ana shu ko‘rinishlarning bittasi biz nazarda tutgan davrga, ya’ni bolaning 3 yoshiga to‘g‘ri keladi. Ayni shu 3 yoshda bolada o‘z irodasiga ishonch hissi tug‘iladi, u o‘zligini anglay boshlaydi, o‘zligini anglash qarama-qarshiliklarlarni, ziddiyatlarni yengish bilan amalga oshadi.

Mazkur yoshdagi bola ba’zan o‘ziga aytilgan so‘zlarning mohiyatini tushunmasligi, anglab yetmasligi, goho o‘yinga haddan tashqari berilib ketib, kattalarning ovozini eshitmay qolishi mumkin. Bunday paytda bolada tashqi ta’sirga yoki qo‘zg‘atuvchiga e’tibor berish qobiliyati yetishmasligi, bunda uning ko‘tarinki yoki g’oyat tushkin kayfiyati halaqit berishi mumkin. Ba’zan bola o‘z o‘ylari va ichki kechinmalari bilan bandligi sababli uning tashqi ta’siriga javob qaytarishi biroz kechishi ham mumkin.

Ana shu jarayonnga o‘zgalarning psixologik qonuniyatga rioya qilmay qo‘pollik bilan aralashuvi yoqimtoy, odobli bolalarni ham darrov jahli qo‘zg‘aydigan, gap ko‘tara olmaydigan, nozik tabiatli shaxslarga aylantirib qo‘yishi mumkin. Bunda kattalarning muloqotdagi qo‘polligi bolada qaysarlikning belgilarni yaqqol namoyon eta boshlaydi. U har qanday taklifni, buyruqni, hatto, iltimosni ham rad qiladi, o‘ziga berilgan barcha savollarga bir maromda “yo‘q”, “kerakmas”, “bermayman”, “bilmayman” deb javob qaytaveradi. Kattalar bilan bola o‘rtasidagi munosabatning buzilishi tufayli uning xatti-harakatida o‘jarlik illati paydo bo‘ladi. Buning asosiy sababi bolada o‘zining ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulariga bog‘liq harakatlarni mustaqil bajarish istagi tug‘ilishi, “men” bilan bog‘liq butunlay yangi nuqtai nazarning vujudga kelishidir.

Mazkur davrni inson shaxsini shakllantirishda eng murakkab davr desak, xato qilmagan bo‘lamiz. Shunga ko‘ra katta yoshdagi odamlar, ota-onalar, bog‘cha tarbiyachilari shu davrda bolaga undagi o‘zgarishlarni, murakkab ichki kechinmalarlarning mohiyatini psixologik inqirozini inobatga olagn holda munosabatda bo‘lsalar, nur ustiga nur bo‘ladi. Yuqorida aytganimizdek, bu davrda bolaning irodasi, irodaviy sifati takomillasha bolaydi, shaxsning murakkab fazilatlari, harakter hislatlari barkamollashadi. Bola o‘zligini anglashining tashqi va ichki belgilari yaqqol ko‘zga tashlanadi. “o‘zim” bilan bog‘liq ezgu niyat mustaqillikka intilish tuyg‘usini vujudga keltiradi, binobarin, ularning ta’siri tufayli unda o‘z xulq-atvori, “yurish-turishi” bilan kattalarning maqtovi va olqishini eshitish ishtiyoqi tug‘iladi. Shaxsning xulqini baholash keyinchalik o‘zini o‘zi baholash darajasiga yetadi.