Ii fəSİl bəDİİ NƏSRİNİn uğurlari

Ədib Süleymanın və başqa qaçaqların keçirdiyi hissləri, tərəddüdləri böyük ustalıqla işıqlandırır, dəfələrlə rus və erməni xəyanəti ilə rastlaşmış Süleymanın görüşə nə üçün razılıq verməsini belə izah edir: «Neçə vaxt idi ki, onunla Qarabağ xanı arasında üstüörtülü narazılıq gedirdi. Xan, Süleymanın hərəkətindən narazı idi. Süleyman xanın hüzuruna gəlib ona tabe olduğunu, sədaqətini bildirmirdi. Bu qaçağın saymazlığı xana ağır gəlirdi. Ona görə də Süleyman düşünürdü ki, bu rus naçalniki düşmən də olsa, onu sayır. Özü ona qonaq gəlmək istəyir. Azərbaycanlı Rəhim xan isə istəyir ki, Süleyman da gədə-güdə quldurlar kimi çalıb-çapıb ona borc gətirsin, onun qulluğunda dursun...»

Yazıçı qısa, lakonik cümlə və ifadələrlə obrazların xarakterini açmağa çalışmışdır. İ.Əfəndiyev povestin son fəslində Süleymanı və naçalniki oxuculara belə təqdim edir:

« - Nəçərnik, qaçaqların içinə belə tək gəldiyini biz qiymətləndiririk. Ancaq gərək xanımınızı da gətirəydiniz. Görəydi ki, biz qaçaqlar da dostluğu qiymətləndiririk.

-Knyaginya özü də çox istəyirdi. Ancaq xalası Tiflisdən bizə qəfil qonaq gəldiyi üçün onu tək qoyub gələ bilmədi. Qalsın gələn dəfəyə... Kabab hazır olana qədər bir qədər gəzək, gözəl havadır... Sonra nəçərnik əl boyda bir tapança çıxarıb dedi : - Knyaginya bunu oğlunuz Məşədi Firuza göndərib...»

Bu hiyləgər tülkünün məqsədindən xəbərsiz olan Süley­man qonağı yaxşı qarşılayıb yola salmaq, ona borclu qal­mamaq, arvadına gözəl bir at hədiyyə göndərmək haqqında dü­şünürkən, «qonaq» onu çiyni ilə itələyərək yarğana yıxır. Ba­yaqdan bəri bu anı gözləyən saldatlar güclü atəş açırlar, Süleyman yerə yıxılır... Bütün bu hadisələr böyük bir in­cə­liklə, məharətlə təsvir edilir, Süleymanın mərdlik və qo­çaqlığı yüksək sənətkarlıqla, məhəbbətlə tərənnüm olunur.

Yazıçı qaçaq Süleymanının ölümünün səbəbini, onun qorxaqlığı, acizliyi ilə deyil, xalqımıza xas olan gözəl keyfiyyətlərlə, inanmaq, e‘tibar etmək, düşməndən də kişilik, mərdlik ummaq kimi xüsusiyyətlərlə əlaqələndirir.

İlyas Əfəndiyevin iste‘dadlı bir sənətkar olması heç kimdə şübhə doğura bilməz. Lakin iste‘dad yazıçı üçün hələ əsas və yeganə me‘yar deyildi. İste‘dadın qol-qanad açması, çiçəklənməsi üçün yazıçıdan əməksevərlik, yuxusuz gecələr keçirmək, daima axtarıb-aramaq tələb olunur. Məqsədyönlü və cəsarətli axtarışlar aparmaq, sələflərindən öyrənmək, müasir həyatı və tarixi keçmişi tədqiq edərək, həyat həqiqətlərini və bədii tapıntıları özünəməxsus bir tərzdə qələmə aldıqda iste‘dad da özünün gözəl bəhrəsini verir. İ.Əfəndiyev bütün həyatı boyu axtarışda olan bir sənətkar idi. Ədibin oxuculara təqdim etdiyi hər yeni əsər onun tükənməz iste‘dadından xəbər verirdi.

Dünyasını dəyişməzdən bir-neçə ay əvvəl yazıçının oxuculara təqdim etdiyi «Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı»¹⁰⁰ adlı son povesti də əvvəlki povest və romanlarla bir sırada durur. Yazıçı «kiçik povest» kimi oxuculara təqdim etdiyi bu əsərdə də özünün yazı üslubuna, təsvir manerasına sadiq qalmışdır. Həcminin kiçik, süjetin sadə, qəhrəmanlarının sayının az olmasına baxmayaraq, povestdəki hadisələr bə‘zi motivlərilə oxuculara artıq yaxşı tanış olan Nargilə ilə Həsənzadənin, Nərminlə Kamranın, Sarıköynəklə Valehin... nağılları ilə səsləşir.

Əsər xan qızı Gülsənubərin tarzən Sadıqcana yazdığı məhəbbət məktubuna müsbət cavab almadığı üçün keçirdiyi həyəcanlı gecələrin təsviri ilə başlayır. Füsunkar, aylı, işıqlı Şuşa gecəsi... Qırmızı, ağ, çəhrayı güllərlə, mavi yasəmənlərlə dolu ətirli bağça... Aramla oxuyan bülbüllərin səsi... Uzaqdan, Cıdır düzündən eşidilən tar səsi, muğam naləsi...

«Üçüncü yay gecəsi idi ki, şəhərin sakitliyi içində Xan qızı Gülsənubər tarda çalınan o muğamı eşidirdi. Və üçüncü yay gecəsi idi ki, Xan qızı Gülsənubərin yuxusu göyə çəkilmişdi. O tar çalan oğlanın gözlərindəki qəribə ifadə ilə, çaldığı muğamın söylədiyi hekayət arasındakı ayrılmaz bir bənzərlik var idi... Qız onu da hiss edirdi ki, muğamın danışdığı o əhvalatda nəhayətsiz bir kədər, bəlkə də dünyada heç kəsin duya bilmədiyi bir nisgil var. Qız bütün bunların boş bir xəyal olduğuna özünü inandırmaq istəyirdisə də ürəyini o aləmdən qoparıb, o cavan tarzəni özündən uzaqlaşdıra bilmirdi...»

Hadisələr cərəyan etdikcə, əsərdəki obrazların daxili aləmi açılır, povestin məzmunu, yazıçının niyyəti aydınlaşır; ilk növbədə biz Gülsənubərin məişət qayğıları, xəyal dünyası ilə ətraflı tanış oluruq: «Özü kimi gənc və gözəl bir qız olan Freylina Fatimə xanım qapını açıb içəri girəndə onu açıq pəncərənin qabağında oturub aydınlıq içində olan bağçaya tamaşa eyləyən gördü. Bağça ağ, qırmızı, çəhrayı güllər ilə dolu idi. Bağçada bülbüllər bir-birinə aman vermədən hey oxuyurdular. Əsli Kürdüstanlı olan məşhur Bağdad bəyin qızı gənc Fatimə xanım Xan qızı Gülsənubərə Freylina olmaqdan savayı, həm də yaxın dostu və sirdaşı idi.

-Xanım, gecdir, deyəsən quşların haray-həşiri səni yatmağa qoymur... Həkimlər sənə deyib ki, həmişə vaxtında yatmaq lazımdır.

-Yata bilmirəm Fatimə... O tarzəni görəndən bəri yuxum ərşə çəkilib, özümə gələ bilmirəm.

-Onu unut, xanım! Sən hara, tarzən hara. Nə olsun ki, gözəldir?!»¹⁰¹

Ədib əvvəlki povestdə olduğu kimi, burada da lakonik və yığcam bir formada, lirik səpgidə iki gəncin həyat tarixçələrini oxucuya təqdim edir.

Sadıqcan /1846-1902/ tarixi şəxsiyyətdir. Şuşada yaşamış, virtuoz tarzən kimi bütün Zaqafqaziyada, eyni zamanda İranda geniş şöhrət qazanmışdır. Şuşada təşkil olunmuş «Şərq konsertləri»ndə çıxış etmişdir. Bir sıra təsnif, rəng və mahnıların müəllifi olan Sadıqcan tarın quruluşunda dəyişiliklər etmiş, simlərin sayını 5-dən 11-ə çatdırmışdır.¹⁰²

Əsərin ikinci qəhrəmanı Gülsənubər isə yazıçı təxəyyülünün məhsulu olub, bə‘zi cəhətlərilə ədibin Nuriyyə, Səlimə, Nərminə, Nargilə, Sarıköynək kimi başqa qadın obrazlarına bənzəyən, lakin özünəməxsus xarakteri ilə seçilən gənc bir qızdır. Ata-anasının yeganə övladı olan 18 yaşlı xan qızı Gülsənubər qayğısız böyümüş, həyatda heç vaxt, heç nədən korluq çəkməmiş, onun bir sözünü iki edən olmamış, mükəmməl ev tərbiyəsi görmüş, fars və fransız dillərini kamil öyrənmişdir. Yazıçı göstərir ki, qız «bir tərəfdən Firdovsinin, Hafizin, doğma Füzulinin, bir tərəfdən də Bayronun, Viktor Hüqonun əsərlərini oxuya-oxuya böyümüşdü. «Təbiətin Şuşa kimi dilbər bir guşəsində boya-başa çatmış ucaboylu,əsmər bənizli bu qız «Avropa­sayağı geyinir, açıq-saçıq gəzir, kişilərdən yaşmanmır­dı... Elə bil ki, xan qızı Gülsənubərin zərif, həssas gözəlliyi ilə bu ətirli dünya bir yaranmışdı. Elə bil ki, o rayihəli gözəlliklər bir-birini tamamlayırdı». Gülsənubər şux, çılğın, təmiz qəlbli bir qızdır. O, Sadıqcanı sevir, onunla qovuşmaq arzusu ilə yaşayır. Tarzənin ailəsi, iki uşağı olmasına baxmayaraq, qız ürəyini ona açır. Yazıçı qızın daxilində baş qaldıran hisslərlə, keçirdiyi psixiloji anlar və həyəcanlarla oxucuları tanış edir. Ədib xan qızının portretini cızandan sonra ikinci qəhrəmanı Sadıqcanı oxuculara təqdim edir.

İ.Əfəndiyev Sadıqcanın obrazını yaradarkən tarixi fakt və mə‘lumatlara, heç şübhəsiz ki, müraciət etmişdir. Lakin oxucu burada tarixdən tanıdığı muğam ustası ilə deyil, bədii bir obrazla, dolğun bir xarakterlə tanış olur. Doğrudan da Azərbaycan xalqının gözəl mə‘nəvi keyfiyyətlərilə zəngin olan Sadıqcan obrazı yazıçınının yaratdığı müsbət surətlər arasında özünəlayiq yer tapmışdır. Yazıçı tarixi faktları təhrif etmədən «bütün şəhər əhlinin hörmət bəslədiyi bir kişinin oğlu» olan, iki gözəl uşağın atası, ailəcanlı Sadıqcanın bədii surətini yaradır. Onu mahir muğam ustası kimi təsvir etməklə bərabər, yaxşı tərbiyə görmüş, böyük-kiçik bilən, «öz atasının yanında saçını belə daramayan, papiros çəkməyən, heç vaxt ondan gec yuxudan oyanmayan», böyüyə hörmət edən, ailəsini sevən bir gənc ata kimi təqdim edir.Sadıqcan namusludur, yalan danışmağı sevmir, ona görə də qızı aldatmaq istəmir. «Qız başqa yaraşıqlı, aristokrat oğlanları çox görmüşdü, lakin onların heç biri onun əqli-səlimini bu qədər alt-üst etməmişdi». Bununla belə, sonrakı hadisələr elə cərəyan edir ki, Gülsənubər ailəli-uşaqlı bir kişini sevməkdə düz iş görmədiyini başa düşür. Öz sevgisindən geri çəkilməyə, taleyi ilə barışmağa məcbur olur.

İ.Əfəndiyev hadisələri böyük ustalıq və məharətlə qələmə alır, gözəl, yadda qalan lövhələr yaradır. Gülsənubərin məhəbbət məktubuna Sadıqcanın münasibətini görün yazıçı necə incəliklə təsvir edir: «Sadıqcan iki yaşlı balaca oğlunu qucağına alaraq balkona çıxdı. Cibindəki məktubun nə barədə olacağını təxmin edirdi. Başqa qızlardan belə məktublar almışdı... Məktubu otaqlarında açmadı. Ona görə ki, yad qadının eşq məktubunu arvad-uşağın yanında oxumağı özünə rəva bilmədi. Səhər yeməyindən sonra dincəlmək üçün külafirəngiyə qalxıb divanın üstündə uzanaraq zərfi açdı... Sonra əlini gözünün üstünə qoyub eyni sakitliklə xəyala getdi... Sonra məktubu zərfi ilə birlikdə didik-didik eləyib «Üçmıx»dan əsib gələn yelə verdi və kəklikotu, yabanı nanə ətrilə dolu yel də onu - Gülsənubərin bu ilk məhəbbətini - bağçada açılmış tabaq boyda qızılgüllərin, mavi yasəmən çiçəklərinin üstünə səpələdi».¹⁰³

Burada biz, gənc qızın ilk məhəbbət məktubuna Sadıqcanın münasibətini, eyni zamanda cırılmış məktubun sonrakı taleyini, onun «Kəkotlu və nanə ətirli yelə verilməsi», «mavi yasəmən çiçəklərinin üstünə səpələnməsinin» yazıçı tərəfindən çox böyük məhəbbət və incəliklə təsvirini görürük. Yazıçı, sanki məktubuna cavab almamış qızın könlünə toxunacağından ehtiyat edir, ona münasib sözlər, ifadələr seçməyə çalışır.

Povestin maraqlı arxitektonikası var, hadisələr mən­tiqi ardıcıllıqla bir-birini əvəz edir. Əsərdə qəlb oxşayan lirik səhnələr, ürəyəyatan şirin təhkiyə, canlı dialoqlar, nağılvari təsvirlər bir-birilə növbələşir. Yazıçının pyeslərindəki canlı dialoqlara bu povestdə də təsadüf olunur:

- Nə üçün mənim məktubuma cavab vermədin? Yə‘ni sənin nəzərində mən o qədər mə‘nasız vücudam?.. Mənim məktubum sənin ürəyinə zərrə qədər də tə‘sir etmədi?..

-Sizin sözləriniz mənim üçün... əziz və müqəddəsdir. Ancaq, mən sizin gözəlliyinizə, hisslərinizə, açılmamış buta olan Gülsənubərə layiq olmayan, evli-uşaqlı bir kişi olduğum halda, sizin məktubunuza nə cavab verə bilərdim? Buna mənim haqqım var idi? Mən belə hörmətsizliyə necə cəsarət edə bilərdim?..

- Əgər evli olmasaydın, məni sevə bilərdin?

-Xanım, əgər mən subay oğlan olsaydım, yeddi canım olsaydı, yeddisini də sizin yolunuzda qurban verməyə hazır olardım!..Ancaq nə etməli ki, mənim bir canım var, onu da o iki körpə oğluma, onların sadə, köməksiz analarına vermişəm».¹⁰⁴

Yazıçı obrazların xarakterini daha qabarıq şəkildə açmaq üçün həmin söhbəti davam etdirir, qız məqsədinə çatmağa çalışır, Sadıqcandan məhəbbətinə cavab istəyir, ata-anasının tək övladı olduğunu, onlardan qalmış çoxlu lə‘l-cavahiratı da götürüb istədiyi ölkəyə getməyi təklif edir. Sadıqcan isə ona «Mən Qarabağsız qala, yaşaya bilmərəm. Mənim canım oradadır» - cavabını verir.

Əsərin sonunda yazıçı fırçasının mavi rəngləri daha da tündləşir, lirik notlar daha ucadan eşidilir, povest tə‘sirli bir sonluqla bitir.

İ.Əfəndiyevin son povesti olan «Xan qızı Gülsənubər­lə tarzən Sadıqcanın nağılı» haqqında xalq yazıçısı Hüseyn Abbaszadə qeyd etmişdir ki, «İlhamla yazılmış bu yığcam əsərdə iki gəncin ülvi məhəbbəti əsas motiv olsa da, yazıçı Qarabağın cənnət guşəsi Şuşanın poetik mənzərələrini oğul vurğunluğu ilə təsvir etmişdir».¹⁰⁵ Həqiqətən də belədir. Şuşa əsərdə bir bədii obraz səviyyəsində təsvir olunmuşdur. Yaradıcılığı ilə möhkəm bağlı olan, ürəkdən sevdiyi Qarabağ torpağının, Şuşa qalasının tezliklə azad olacağına yazıçı böyük ümid bəsləyirdi. Şair S.Rüstəm­xan­lının dediyi kimi «Bu povestlər İlyas müəllimin Qarabağ haqqında qu nəğməsi idi».¹⁰⁶

1 Ядябиййат гязети. - 1939. - 26 йанвар.

2 Щенрихин цсйаны. - // Ядябиййат гязети. - 1941. - 10 октйабр.

3Эюзлянилмяз севэи. -// Револйусийа вя култура. - 1939, №5. - С. 64-70.

4 Азярбайжан Йазычылар Иттифагында йарадыжылыг щесабатындакы чыхышындан. - // Ядябиййат гязети. - 1944. - 23 март.

5 Яфяндийев Илйас. Кянддян мяктублар. Повест вя щекайяляр. - Б.: Азярняшр, 1939. -122 с.

6 Ядябиййат гязети. - 1997. - 3 октйабр.

7 Щямин щекайя бя‘зи китабларда «Йарымчыг галмыш портрет щаггында мащны» ады иля дя дярж олунмушдур.

8 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 1-жи ж. - Б.: Йазычы, 1984. - С.56-61.

9 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 1-жи ж. - Б. : Йазычы, 1984. - С.61.

10 Ядябиййат гязети. - 1944. - 23 март.

11 Намазов Г. Азярбайжан ушаг ядябиййаты. - Б.: Маариф, 1984. - С.5.

12Вурьун С. Ясярляри. : 6 жилддя. 5-жи ж. - Б.: Елм, 1972. - С.311-326.

13 Ящмядов Жамал. Ушаг вя заман. - Б.: Йазычы, 1983.- С.4.

14 Горугларда. - Б. : Ушагэянжняшр, 1950. - 52 с.

15 Щекайяляр. - Б.: Ушагэянжняшр, 1955. - 104 с.

16 Зямидя бир тураж сяслянирди. - Б.: Эянжлик, 1967. - 71с.

17 Щцсейн М. Азярбайжан ушаг ядябиййатында ямяк мювзусу. - //Ингилаб вя мядяниййят. -1952. - №2. - С.126.

18 Щажыйев Айдын. Ушаг нясри тядрисинин бя‘зи мясяляляри. - Б.: Маариф, 1977. - С.78.

19 Вурьун С. Балаларымыз цчцн эюзял ясярляр йарадаг. - //Ясярляри: 6- жилддя. 5-жи ж. - Б. : Елм, 1972. - С.311.

20 Биринжи мягаля, 1944, 27 сентйабр; Икинжи мягаля, 1944, 10 октйабр; Цчцнжц мягаля, 1944, 18 октйабр.

21 Горугларда. - Бакы : Ушагэянжняшр, 1950. - С.28.

22 Зямидя бир тураж сяслянирди. - Бакы: Эянжлик, 1967. - С.28.

23 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 1-жи жилд. - Бакы: Йазычы, 1984. - С.148.

24 Йеня орада.- С.150; 154-155.

25 Йеня орада.

26 Йеня орада. - С.151; 155-156.

27 Горугларда.- Б.: Ушагэянжняшр, 1950. - С.4.

28 Ядябиййат вя инжясянят. - 1955. - 2 ийул.

29 Эянжлийин сяси. - 1-жи китаб. - Б., 1955. - С.3-6.

30 Азярбайжан. - 1972. - №3. - С.157-164.

31 Коммунист. - 1966. - 19 йанвар.

32 Азербайжан. - 1966. - № 12. - С. 177-185.

33 Коммунист. - 1971. - 20 март.

34 Коммунист. - 1971. - 5 май.

35 Ядябиййат вя инжясянят. - 1955. - 2 ийул.

36 Коммунист. - 1966. - 29 йанвар.

37 Бюйцк щуманист. //Азярбайжан. - 1972. - №3. - С.157.

38 Йеня орада. - С.161.

39 Ушагларымыз цчцн ляйагятли ясярляр йарадаг. // Азярбайжан. - 1966. - №12. - С.177-185.

40 Йеня орада. - С.178.

41 Йени йол. - 1938. - 2 нойабр.

42 Коммунист. - 1948. - 5 март.

43 Коммунист. - 1949. - 9 октйабр.

44 Коммунист. - 1951. - 18-19 декабр.

45 Б.: Азярняшр. - 1949. - 40 с. ; Ушагэянжняшр. - 1951. - 56 с.

46 Коммунист. - 1950. - 7-8 ийул.

47 Коммунист. - 1951. - 30 йанвар.

48 Коммунист. - 1950. - 29 март.

49 Коммунист. - 1952. - 16 ийун.

50 Ядябиййат вя инжясянят. - 1953. - 1 август.

51 Ядябиййат вя инжясянят. - 1956. - 4нойабр.

52 Коммунист. - 1965. - 1 ийун.

53 Йеня орада. - 1978. - 4,5,8 октйабр.

54 Йеня орада. - 1979. - 11 май.

55 Бабайев Нуряддин. Мцбариз ъанр. - Б. : Азярняшр, 1958. - С.24-25.

56 Коммунист. - 1948. - 5 март.

57 Йеня орада. - 1950. - 29 март.

58 Ядябиййат гязети. - 1944. - 23 март.

59 Йени шящярдя. - // Коммунист. - 1951. - 4 нойабр.

60 Йеня орада. - 7 ийул.

61 Памбыгчыларын севинжи. - // Коммунист. - 1953. - 22 октйабр.

62 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. - 1-жи жилд. - Б.: Йазычы. - 1984. - С.84-103.

63 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. - 1-жи жилд. - Б.: Йазычы. - 1984. - С.103-141.

64 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. - 1-жи жилд. - Б.: Йазычы. - 1984. - С.170.

65 Яфяндийев И.Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 1-жи жилд. С.175.

66 Исмайылов Йагуб. Илйас Яфяндийевин йарадыжылыг йолу. - Б. : Елм, 1991. - С. 32.

67 Гарайев Й. Илйас Яфяндийев. - Б. - 1987. - С.13.

68 Щажы Ахундун жяннят баьы нежя олду.//Ядябиййат газети.-1994-4 март.

69 Сян ей бюйцк йарадан!.. Б., 1997. - С.76.

70 Мяммядяли Илщам. Щамыны хошбяхт эюрмяк истяйян сяняткар. // Республика. - 1994. - 31 май.

71 Дудина С. Мы с ними встретимся! - //Телевидение. Радиовешание. - 1971. -№12. - С.8-10.

72 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя.-1-жи жилд. - с.187-363.

73 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя.-1-жи жилд. - С. 187.

74 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 1-жи жилд. - С. 282.

75 Йеня орада. - С.280-281.

76 Азярбайжан Совет Ядябиййаты тарихи: 2 жилддя. 2-жи жилд. - Б.: Азярб. ЕА няшри. - 1967. - С.249.

77 Азярбайжан Республикасы Дювлят Ядябиййат вя Инжясянят архиви.Фонд 137, сийащы 1, с.в.78.

78 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 2-жи жилд. - Б.: Йазычы. - 1984. - С.5-134.

79 Жяфяр М. Щяйатын романтикасы. - Б.: Азярняшр,1968. - С. 147-160.

80 Ядябиййат вя инжясянят. - 1961. - 17 ийул.

81 Бабайева кцбра. Сяриййяни севя билмядим. - //Ядябиййат вя инжясянят. - 1961. - 22 ийул.

82 Азярбайжан гадыны. - 1962. - №1. - С.18.

83 Гарайев Й. Мцасирлийин сабитлийи. - // Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. - 1-жи жилд. - Б. : Йазычы, 1984. - С.7.

84 Исмайылов Йагуб. Илйас Яфяндийевин йарадыжылыг йолу. - Б. : Елм, 1991. - С.53-54.

85 Улдуз. - 1990. - №9.

86 Сейидов Йящйа. Илйас Яфяндийев. - Б.: Азярняшр, 1975. - С.135.

87 Нябийев Б. Тязя изляр сораьында. - Б. : Йазычы, 1979. - С.138-139.

88 Нцмуня эюстярдийимиз охужу мяктублары Азярбайжан Дювлят Ядябиййат вя Инжясянят архивиндян - И.Яфяндийевин фондундан / Ф.137, сийащы 1, сахлама ващиди 108/ эютцрцлмцшдцр.

89 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 4-жц жилд. - Б.: Йазычы, 1984. - С.7-8.

90 Нябийев Б. Тязя изляр сораьында. - Б.: Йазычы, 1979. - С.144.

91 Ядябиййат вя инжясянят. - 1977, 14 май.

92 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 5-жи жилд. - Бакы: Йазычы, 1985. - С.8-9.

93 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри: 6 жилддя. 5-жи жилд. - Б.: Йазычы, 1985. - С. 97-98.

94 Яфяндийев И. Сечилмиш ясярляри. 5-жи жилд. - С.16-17.

95 Улдуз. - 1984. - №5.

96 Айдын. Талейя чеврилмиш ясярляр мцяллифи. // Азярбайжан эянжляри. - 1984. - 26 май.

97 Улдуз. - 1984. - №5.

98 Яфяндийев И. Сян ей бюйцк йарадан. - Б.: Шярг-Гярб , 1997.

99 Яфяндийев И. Сян ей бюйцк йарадан. - Б.: Шярг-Гярб , 1997.

100 Эцнай . - 1996. - 25, 27 апрел.

101 Яфяндийев И. Сян ей бюйцк йарадан. - Б.: Шярг-Гярб, 1997. - С.13.

102 Азярбайжан Совет Енсиклопедийасы. 8-жи жилд. - С. 255.

103 Сян ей бюйцк йарадан. - С.22-23.

104 Сян ей бюйцк йарадан. - С.24-25.

105 Аббасзадя Щ. Бу инамла биздян айрылды. - //Ядябиййат гязети. - 1996. - 11октйабр.

106 Рцстямханлы С. Эежя зянэляри. - // Ядябиййат гязети. - 1998. - 7 ав­густ.