Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
davranışda keyfiyyə t d əyişiklikləri yaranır. Onların hıyata baxışlar sistemi –dünyagörüşü formalaşır, ə xlaqi ə qid ə meydana g əlir, mürə kk ə b əxlaqi anlayışlar təşəkkül tapır. Bu yaş dövründə m ə kt ə blil ə rd ə dosta t əlabat hissi yaranır, şə r ə f, l ə yaq ə t, borc, namus, qeyr ə t, x ə yan ət, yoldaşlıq və s. kimi mürə kk ə b et ik anlayışların düzgün anlaşılması diqqə ti c ə lb edir. Erk ə n g ənclik dövründə ünsiyyə t v ə emosional h ə yat keyfiyy ə tc ə yeni m ə zmun k ə sb edir. M ə n ə vi v ə s ə rv ət müstə qilliyi, s ə rb əst seçim imkanları artır. H əyatda öz yerini müə yy ə n etm ə k böyük mə kt ə blinin sosial psixi inkişafın ə sas motivin ə çevrilir. Böyük mə kt əb yaşlı şagirdlə rd ə idrak motivl ə ri, geniş sosial motivlə r v ə f ə aliyy ə tin n ə tic ə sin ə yönəlmiş motivlər inkişafın başlıca təhrikedici qüvvə l ə ri kimi t əzahür etmə y ə başlayır. Erk ə n g ənclik dövrünün dünyagörüşünün formalaşması baxımından ə n s ə m ə r əli dövr kimi nə z ə rd ən keçirmək olar. Geniş hə cmli bilikl ə r ə yiy ə l ə n ə n g ənc malik olduğu çoxcə h ə tli m əlumatları sistemə salmağa fə al sur ə td ə meyl edir. O ümumiləşmiş nə z ə ri bilikl ərin prinsip, qanunauyğunluqların öyrə nilm ə sin ə xüsusi maraq göstərir. Bütün bunlar böyük mə kt ə blil ə rd ə n ə z ə ri t ə f əkkürün sə viyy əsinin yüksə lm ə sind ə , idrak f ə aliyy ə tind ə mücə rr ə d t ə f əkkürün rolunun artmasında öz əksini tapmış olur. Gə ncl ə rin artan idrak imkanları onları fərdi hazırlığa saa tlarda vaxt s ə rf etm ə sind ə , bilikl ə r ə s ə yl ə yiy ə l ə nm ə sind ə idraki özünütə kmill əşdirmə t ə l əbatlarında ifadə olunur. Bu prosesd ən şagirdlərin intellektual inkişaf sə viyy əsi mühüm amillə rd ə n biri kimi xüsusi rol oynayır. 193 Erk ə n g ənclik dövründə yaşlılıq hissi güclə nir, m ənlik şüuru və əxlaqi şüururn inkişafında yeni ə lam ə tl əri meydana çıxır, yaşlılıq hissi güclənir. Böyük mə kt ə blil ə rd ə ―susma mövqeyi‖ aradan qalxır, hazırlığa qarşı barışmaz münasibət özünü göstə rir. Onlar ail ə şə r ə fin ə milli heysiyyata hörmə t b ə sl ə yir, bu d ə y ə rl əri qorumağı özlə rin ə borc hesab edirl ə r. Böyük mə kt əb yaşlı şagirdlər özlə rinin emosional al ə minin z ə nginliyi, hissl ə rinin ə xlaqilik t ə rbiy ə sinin s ə viyy ə sin ə görə yeniyetm ə l ə r ə dn xeyli ir ə li getmiş olurlar. İlk gə nclik ill ə rind ə m ə kt ə blil ərin emosional siferasında ə h ə miyy ə tli d əyişikliklər baş verir. Onlarda həyatın insan fə aliyy ətinin müxtə lif sah ə l ə rin ə aid şə xsi ə h ə miyy əti münasibə tl ə rin dair əsi xeyli genişlənir. Əldə edilmiş t əcrübə, öz hissl ə rinin t ə qdim etm ə qabiliyy ə tl ə ri g ə ncl ə r ə şə xsi h əyataında baş vermiş bir sıra uğursuzluqları, xoşagə lm əz halları ―ağrısız‖, dözüm və s ə brl ə yaşamaq imkanı verir. Son ill ə r psixoloq v ə pedaqoqlar yeniyetm ə v ə g ə ncl ə rin seksual davranış meyllərinin güclə nm əsi, xoşagə lm ə z n ə tic ə l ə r ə g ətirib çıx aran hallar haqqında hə y əcanla danışırlar. Onların seksual davranışının situativ a mill ə rin t ə siri il ə d əyişir və h ə tta patoloji formalara (onanizm, pettinq, erk ə n cinsi h ə yat, homoseksualizm v ə s.) keçir. Ona görə d ə yeniyetm ə l ə rd ə müqayisə d ə böyük mə kt ə blil ə rin emosional al əmi yaşanılmış hisslərin daha yüksə k d ə r ə c ə d ə diferensiasiyası baxımından daha zə ngin v ə d ə rin v ə t əə ssuratlarla diqq ə ti c əlb edir. Böyük mə kt ə blil ə rin əhvalları özünün davamlılığı və düşüncə li xarakteri il ə seçilir. Böyük mə kt əb yaşı dövründə g ə ncl ə rin milli m ənlik şüuru təşəkkül tapır. Onların şüuru nda milli m ə n ə viyyat, ad ə t- ə n ə n ə l ə r, milli ə xlaqi v ə dini d ə y ə rl ər, yurda bağlılıq milli düşüncə t ə rzi v ə s. kimi xüsusiyyə tl ə r ə ks olunmağa başlayır. Gənclik etnik şüurun subyektinə milli dil is ə onların etnik şüururn daşıyıcısına çevrilir. Böyük mə kt əblinin etnik şüuru ona milli kimliyini müə yy ə n etm ə y ə imkan yaradır, milli özünüdə rketm ə sin ə t ə kan verir. 194 G ə ncl ə rin f ə aliyy ə tinin t əhrikedici qüvvə l ə rinin t əsiri altında onlarda ikinci v ə yaxu d törə m ə iradi keyfiyy ə tl ə r olan q ə tiyy ə tlilik, c ə sar ət, özünü ə l ə almaq, s ə birlilik, inam v ə s. il ə yanaşı daha yüksə k ə xlaqi d ə y ə rl ə rd ən törə y ə n 3- cü və daha yüksə k iradi keyfiyy ə tl ə r-m ə suliyy ətlilik, intizamlılıq, işgüzarlılıq v ə t əşəbbüskarçılıq artmağa başlayır. Böyük mə kt ə blil ə rd ə formalaşmış ə xlaqi d ə y ə rl ə r v ə prinsipl ər onların iradi fə aliyy ə tind ə yaranan motivl ə r mübarizə sind ə ictimai yönəlişliyi şə rtl əndirmiş olur. Erk ə n g ənclik dövründə böyük mə kt əb yaşlı uşaqların emosional al ə mind ə baş verə n ən böyük dəyişikliklə rd ə n biri m ə h ə bb ə t hissidir . Bu, öz m əzmunu baxımından kiçik mə kt ə blil ə rin r əğbə t, yeniyetm ə l ə rin ilk m ə h ə bb ə t hissind ə n ə h ə miyy ətli şə kild ə f ə rql ə nir. Yeniyetm ə l ə rd ə ə ks cins ə qarşı şə xsi simpartiya əsasında yaranan sevgi hissi ötə ri, c əlbedici xarakter daşıdığı halda, erk ə n g ə nclikd ə bu hiss özünün dərinliyi gücü və h əqiqi sevgi olması il ə seçilir. Erkə n g ənclik dövründə f ərdi intim dostluğa tə l əbat hissi güclə nir. Bu yaş dövründə cinsi yetişmə başa çatdığından aydın ifadə li seksual ça larlarla xarakteriz ə olunur. Laskin bu heç də bütün gə ncl ə r t ə r ə find ə n d ə rk edilmiş, düşüncə li m əzmuna malik deyildir. Oğlanlardan fərqli olaraq qızlarda ə ks cins ə münasibət fiziki yaxınlıq fonunda deyil, daha artıq də r ə c ə d ə n ə zak ə tliliy ə, ünsiyyə t ə , n ə va zişə v ə m ə n əvi emosional yaxınlığa olan t ə l əbatlarla şə rtl ənmiş olur. Oğlanlarda isə hiss-erotik ə yl ə nc ə tam diffus erotizm meyll ə ri ə vv ə lc ə güclü olsa da, sonralar bu qızlara qarşı hə ssas, qayğıkeş və n ə zak ətli münasibə tl ə ə v əz olunmağa başalyır. Bu cür p sixo- seksual d əyişikliklə r valideynl ə r v ə müə lliml ə rd ə n g ə ncl ə rd ə n cinsl ərarası münasibə tl ə rin t ə rbiy əsi işində yüksə k diqq ə tlilik t ə l əbkar münasibə tin v ə m ə suliyy ətin olmasını xüsusilə ön plana çə kir. Nikaha q ə d ə r cinsi yaxınlaşmanın xoşagə lm ə z n ə tic ə l ə r ə g ətirib çıxaracağı barə d ə onlarda t ə s əvvürlərin formalaşdırılması milli adə t- ə n ə n ə l ə r ə hörmə t hissinin t ə rbiy ə edilm ə si olduqca vacib m ə s ə l ə l ə rdir. 195 M ə h ə bb ə t t ə kc ə bioloji hadis ə deyil, o daha çox insanın mə n əviyyatı ilə bağlıdır. Oğlan - qız, kişi - qadın arasındakı mə h ə bb ət insanın bütün varlığı, ümumi inkişaf sə viyy ə si, ictimai f ə aliyy əti, dünyagörüşü, marağı, duyğuları, t ə x əyyülü ilə sıx bağlıdır. O, çox müqə dd ə s, elmi t ə hlil ə g ə lm ə y ən ülvi, incə , d ərin, eyni zamanda mürə kk ə b bir fonemendir. Sevgi ehtiras ı möcüzə li hissdir, onun öz qanunları, öz buxovları vardır. Orta mə kt əbin yuxarı sinifl ə rind ə t ə hsil alan g ə ncl ər arasında uzun illər boyudur ki, psixoloqların ― g ənclik gündə likl ə ri ‖ adlandırdıqları zə ngin psixoloji t ədqiqat materialları geniş yayılmışdır. G ə ncl ə rin fikri f ə aliyy ə tinin m əhsulu kimi bu gündə likl ər yaş psixologiyasının tə dqiqat obyekti kimi z ə ngin faktlar m ə nb ə yidir. Müasir sivilizasiya, ictimai münasibə tl ə rin xarakterind ə baş verə n prosesl ə r hal- hazırda də rin sosiodinamik v ə psixodinamik d əyişikliklə r ə g ətirib çıxarmışdır. Gə ncl ə rin h əyata baxışında, hə yat hadis ə l ə rin ə münasibə td ə yeni yönəlişliklə r, f əal mövqe yaranmışdır. Milli -m ə n ə vi d ə y ə rl ə r ə, tarixi keçmişə, bu günə v ə g ə l ə c ə y ə münasibə tin yeni perspektvil ə rin diqq ə ti c ə kb edir. G ə ncl ərin psixologiyasında mütilik, qeyri - t ə nqidi ita ətkarlıq kimi xüsusiyyə tl ə r get-ged ə aradan qalxır, cə sar ə t v ə tolerantlıq, və t ə np ə rv ərlik, demokratik baxışlar, və t əndaşlıq mövqeyi və mübarizlik güclə nir. Böyük mə kt əb yaşlı şagirdlə rin t ə lim f ə aliyy əti öz xarakteri v ə m ə zmunu etibarı ilə yeniyetm ə l ə rin t ə lim f ə aliyy ə tind ə n f ə rql ənir. Yuxarı siniflə rd ə t ə dris olunan yeni f ə nl ər, proqram materiallarının məzmunca mürə kk ə bl əşmə si böyük mə kt ə blil ə rin f əallığına və müstə qilliyin ə yeni t ə l ə bl ə r verir. T ə dris oluna n mövzuları yüksə k s ə viyy ə d ə m ə nims ə m ək üçün böyük mə kt ə blinin n ə z ə ri t ə f əkkürünün yüksək inkişafı tə l ə b edir. Yeniyetm ənin öyrə nm ə üsulları ilə böyük mə kt əb yaşı dövrünə aid proqram t ə l ə bl əri arasında ziddiyy ə t meydana g ə lir. Bu ziddiyy ət böyük mə kt ə blini n özünütə hsil bacarıqları ilə aradan qaldırılır. 196 Böyük mə kt əb yaşı dövründə şagirdlə rin t ə lim ə münasibə ti d ə d əyişir və ciddi xarakter alır. Onlar böyüdükcə t əcrübə l əri artır, maraq dairəsi genişlə nir. G ə ncl ər müstə qil h əyatın astanasına gəlib çatmış olur lar. T ə lim ə d ərk edilmiş, şüurlu münasibə t, g ə l ə c ək müstə qil h ə yatda bilikl ərin, bacarıq və v ərdişlə rin ə h ə miyy ətli daha aydın də rk olunur. Bel ə likl ə t ə l əbat hissi müasir gə ncl ə rin xarakterik c ə h ə tl ə rind ə n biridir. Onlar d ərk edir ki, ―tə hsil əsri‖ adlandırılan XXI ə srd ə elm v ə bilik real kapitaldır, onlara sahib olmağın yolu isə m ə kt ə b v ə t ə hsild ən keçir. Böyük mə kt əb yaşı dövründə t ə lim ə , f ə nl ə r ə seçici münasibə t yeniyetm ə l ə rd ə n f ərqli olaraq peşə maraqları və peşə istiqam ə ti il ə bağlı olur. Onlar m ə kt ə bi bitirdikd ən sonra öz həyat yoldaşlarının istiqamə tini d ə rk ed ə r ək hansı yolu seçə c ə kl ərini, hansı peşə y ə sahib olacaqlarını qə ti t ə yin etmiş olurlar. Bu dövrdə şagirdlərin idrak maraqları daha geniş və davamlı xarakter k əsb edir. İdman, texnika, elmin ayrı - ayrı sahə l ə ri, elektronika, ictimai-siyasi, f ə ls ə fi-etik probleml ə r g ə ncl ə rin maraq dair ə sind ə ə sas yer tutmağa başlayır. Həyatda öz yerini müə yy ə n etm ək böyük mə kt ə bl ə rinin inkişafının sosial şəraitinin başlıca komponentinə çevrilir. Böyük mə kt ə blinin t ə lim ə şüurlu münasibə ti idrak prosesl ərinin inkişafını stimullaşdıraraq onların ixtiyarı formalarını yaranmasını təmin etmiş olur. Qavrayış, hafizə , t ə f əkkür və t ə x əyyül kimi psixi idrak proseslə ri h əmçinin diqq ət bu yaş dövründə iradi v ə idar ə olunan, t ə nziml ə n ə n prosesl ə r kimi özünü göstərir, onların zə ncin h əyatı mə qs ə dl ə ri v ə f ə aliyy ə t istiqam ə tl ə rind ə n asılılığı müşahidə olunur. Hafiz ənin inkişafı dinamik şə kild ə davam edir. Sözli - m ə ntiqi v ə m ənalı yaddasaxlama özününü yüksə k h ə ddin ə çatır.İxtiyari hafiz ə dominant hafiz ə növü olmaqla hə m t ə lim, h ə m d ə ictimai h ə yat prosesl ə rind ə f ə al v ə aparıcı rol oynayır. Böyük mə kt əb yaşı dövründə davamlı həyat maraqlarından asılı olaraq diqqətin seçildiyi artır, onun intellektual f ə aliyy ə td ə rolu v ə ə h ə miyy əti yük s ə lir. G ə nc diqq ətini ilk növbə d ə onun üçün davamlı və ə h ə miyy ə tli olan obyektl ə r ə doğru yönə ldir. T ə lim prosesind ə t ə f əkkür f ə aliyy ə t ə g ə tir ə n biliy ə , h ə m d ə bilik ə ld ə etm ə k 197 vasit ə sin ə çevrili r. T ə f əkkür fəal, müstə qil v ə yaradıcı mə zmun k ə sb edir, fikri ə m ə liyyatlar habel ə isbat, ümumiləşdirmə, mücə rr ə dl əşdirmə ,, əsaslandırma, s ə b ə b-n ə tic ə asılılıqlarını aşkar etmə y ə yönəldilmiş fikri ə m ə liyatlar f ə al şə kild ə üzə çıxır. Tə f əkkürün inkişafı nitqin obrazlığına, mə ntiqliyin ə, öz fikrini s ə rb ə st ifad ə etm ə k bacarıqlarının formalaşmasına gətirib çıxarır. Gə ncl ə rin nitqinin strukturu mürə kk ə bl əşir, lüğə t fondu z ə nginl əşir və ünsiyyə t f ə aliyy ə tind ə verbal imkanlar artır. Böyük mə kt əb yaşı dövründə nitq m ə d ə niyy ə ti v ə nitq etiketi xeyli d ə r ə c ə d ə inkişaf edə r ək üm umi m ə d ə ni s ə viyy ənin mühüm amilinə çevrilir. Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|