Ii mövzu: Azərbaycan ərazisində tayfa ittifaqlari və qədim

                                         

                                  Ədəbiyyat: 

 

1. Azərbaycan tarixi.VII cilddə, I cild, Bakı,1998,səh.166-414. 

2. Azərbaycan tarixi .Bakı,1994,səh.73-169. 

3. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı,1998,səh.1-11. 

4. Qaşqay S. Manna çarlığının tarixindən. B.1971. 

5. Fazili A. A. Atropatena  e.ə.IV- VII əsri. B.1992. 

6. Məmmədova F.Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası.Bakı,  

Elm,1986. 

 

   İbtidai  –icma  münasibətlərinin    pozulması    ilə  sinifli  cəmiyyətin  meydana    gəl-məsi    ölkədə 

məhsuldar qüvvələrin  sürətli  inkişafı  və istehsal  münasibətlərinin kəskinləşməsi  nəticəsində baç 

verdi.  İlk sivilizasiya –sinifli cəmiyyət ibtidai –icma qurluşuna nisbətən irəliyə doğru güclü addım 

idi. 

Bu dövrdə hərbi-demokratiya quruluşu meydana çıxır, insanlarda sərvət əldə etmək, qonşuların 

sərvətinə malik olmaq meylləri güclənir. Tayfalararası müharibələr artır, zəif tayfalar məğlub olaraq 

iri və güclü tayfalar ətrafında birləşməyə başlayırlar. 

Mənbələr    artıq  e.ə.  III  minilliyin  sonlarına  yaxın    Azərbaycanın  cənub  –qərb  vilayətlərində 

lullubilərin  və  kutilərin tayfa itifaqlarının  yarandığını göstərir.  

---

 

2 

Lillubilərin şərq qonşuları kassitlər, cənubi-şərq qonşuları isə elamlılar idilər. Urmiya gölünün  

qərb və şimal sahillərindəki bəzi vilayətlərdə  isə xurritlər yaşayırdılar. 

E.ə.III  və  I  miniliyin    başlanğıcına  qədər    həmin  ərazilərdə  yaşayan  əhalinin  etnik  və  dül 

tərkibində  demək  olar ki, heç bir dəyişilik  baş verməmişdi. 

E.ə.I minilliyin  başlanğıcında Cənubi Azərbaycan  ərazisində  sakin olan  qədim tayfaların  bir 

hisəsinin  manna tayfalarından  ibarət olduğu  göstərilir. Onlar Urmiya  gölündən cənub və şərqdə 

yaşamışlar. 

Mannalılar haqqında  ilk məlumatı Assuriya  daşüstü yazıları  verir. Manna tayfalarını etnik, 

iqtisadi və mədəni cəhətdən lullubi  tayfalarının  varisləri sayılırlar. 

Mannalılardan şərq və cənub –şərqə doğru Midiya  tayfaları yerləşmişdilər. Onlar haqqında  ilk 

məlumata  e.ə.IX əsrə aid olan Assuriya yazılarında  rast gəlmək  olur. Midiyalıların yerləşdiyi  həmin 

ərazi “ Maday” və ya “Amaday” adlanırdı. 

E.ə  I  minillikdə    Azərbaycan    ərazisində  kadusilər,    kaspilər,  albanlar  və  başqa  tayfalar    da 

yaşayırdılar. Kadusilər Qarasu (Qaradağda ) çayı vadisində  və Araz çayı-nın  cənub axarı ilə qonşu 

yerlərdə yaşamışlar.  

Kaspilər  Xəzər dənizinin  qərb  və cənub –qərb sahillərində  yaşamış  və son-ralar midiyalılar, 

albanlar  və başqa  tayfalarla  qarışmışlar. 

Alban    tayfaları  güclü    tayfalardan    olub  Kür  çayının  şimalında    yaşamışlar.  E.ə  VII  əsrdə 

Azərbaycanın  düzənlik ərazilərində  skif (iskit) tayfaları  da yaşamışlar.  

Tarix  inkişaf  etdikcə Azərbaycan ərazilərində yaşayan  tayfalar  tayfa  ittifaqlarında  birləşməyə  

başlayırlar. Bu tayfa  ittifaqlarında birləşdirici  qüvvələr iqtisadi və siyasi cəhətdən  az-çox  inkişaf  

etmiş tayfalar idilər. Çox vaxt tayfa  itifaq-larının  adları  güclü tayfanın  adı ilə tanınır və adlanırdı.  

Azərbaycanda    erkən  tayfa    ittifaqlarının  yaranması    və  dövlət  halında    birləş-məsi    gedişini  

qaynaqlar  əsasında  dəqiq müəyyənləşdirmək  mümkün deyil. Lakin e.ə. III minillikdə  Azərbaycanda  

müxtəlif ad daşıyan dövlət qurumlarının meydana gəlməsi müşahidə olunur.  

Azərbaycanda    bizə  məlum  olan    ilk  dövlət  qurumu  Aratta  olmuşdur.  Bu  ölkə  ilə  əlaqədar 

hadisələr (e.ə.III minilliyin  birinci yarısı) bir neçə Şumer dastanında  əks olunmuşdur.  

Məs.  “En-Merkar  və  Aratta  hökmdarı”,  “En-  Merkar  və  En-Sukuşsirana”,  “En  Merkar  və 

Luqalbanda”, Lüqalbanda  və Xurrit dağı” və s dastanlar. 

Aratta Cənubi Azərbaycanda e.ə. III minilliyin birinci yarısında meydana  gəlmiş  ilk  dövlət  

qurumu idi. Onun  ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq hissəsini   əhatə   edirdi. Bu dövlət 

Şumer şəhər dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi  və mədəni əlaqələr  saxlayırdı. Şumerin paytaxtı  Uruk və 

onun  hökmdarı    En-Merkar    ilə  Arrata    arasında    əlaqələr  genişlənirdi.  Aratta  hökmdarı  En-

Sukuşsirana Şumerlərə bir müttəfiq  kimi yanaşır, hətta samilərin Şumerə hücumları zamanı onlara 

hərbi yardım  da etmişdi. 

---

 

3 

Eyni zamanda  bu iki dövlət arasında münaqişələr  də  olur, biri-digərini  tabe etməyə çalışırdı. 

Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Arattanın  əhalisi qızıl, gümüş, qurğuşun ,mis və s.hasil  

edir və Mesopotamiya ərazisinə ixrac edir, oradan isə Arattaya  taxıl və meyvə gətirilirdi. 

E.ə.III minilliyin  ikinci yarısında Şumer şəhər dövlətləri süquta  uğradı.Mesorotamiya Akkad 

dövlətinin  hakimiyyəti  altında  birləşdirildi.  Bu  zaman  Aratta  bir  dövlət  kimi  artıq  siyasi  səhnədən 

çıxmışdı.  Keçmiş  Aratta  dövlətinin  qərb  torpaqlarında  lullubi    tayfalarının  ittifaqı  yaranmışdı.Bu 

tayfa ittifaqına turukku və su tayfaları  da daxil olmuşdular. 

E.ə.XXIII əsrdə Urmiya gölünün cənubunda Lullubi dövləti yaranır. Lullubi hökmdarı Satuni 

(e.ə.2230-2200).  Akkad  dövlətinə  qarşı  hərbi  birləşmələrdə  iştirak  etmişdir.  Əvvəllər  Lullubium 

padşahlığında  xırda  hökmdarlar  olmuşdur.  Lullubi  hökmdarı  İmaşun  xırda  hakimləri  mərkəzi 

hakimiyyətə  tabe edir.  Beləliklə  e.ə. XXIII əsrin  sonlarına yaxın Urmiya gölünün cənubunda Akkad 

dövləti    ilə  mübarizə  aparan  güclü  Lullubium  dövləti  yaranır.  Bu  dövlət  hökmdar  Anubanninin 

dövründə  (e.ə.2170-2150)  daha  da  güclənir.Onun  siyasi  və  hərbi  nailiyyətləri  “Daş  sütunu”  mixi 

yazılı abidəsində həkk olunmuşdur. 

Lillubilər də Arattalılar kimi Mesopotamiya  şəhər  dövlətləri ilə əlaqə saxlayırdılar. Buradan  

mal-qara aparılaraq, ölkəyə taxıl gətirilirdi. 

Lullubilər mixi yazılarına  bələd idilər. Anubanninin “ Daş sutunu “ lullubu ustaları tərəfindən  

yazılımışdı. 

Lullubilər səma, bərəkət,  məhəbbət,  ay, günəş və s. Allahlara  sitayış, edirdilər. Səma allahı 

Anunilin adı birinci çəkilirdi. 

E.ə.II minillikdə vahid  Lullubium dövləti parçalanır və yerində xırda hakimiy-yətlər yaranır. 

Mənbələr bu dövrdə “çoxlu lillubi hökmdarları” ifadəsini işlədir. 

E.ə.III  minillikdə  Urmiya  gölünün  qərb    və  cənubi-  qərb  hissəsində  kuti  (  və  ya  quti)  tayfa 

birləşmələri var idi. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında kutilərin dövlət ha-lında birləşməsi başlamışdı. 

Hətta onlar Mesopatamiyada  gedən siyasi hadisələrə müdaxilə etməyə başlamışdılar. 

Kutilərin  hökmdarı  Enridovazis  Akkad  üzərinə  dəfələrlə  hücum  etmiş  və  Akkad  hökmdarı  

Naram-Suenin Şumerə hücumu zamanı şumerlərə kömək etmişdir. Hətta Kiti hökmdarının şərəfinə 

Şumerlərin  Nippur  şəhərində  mixi  yazılı    abidə  qoyulmuş    və  Enridavazir  “qüdrətli  Kutium  və 

dünyanın  dörd tərəfinin hökmdarı” adlandırılmışdır. 

Sonralar  kutilərin    Mesopotamiyaya  hücumları  daha  da  aktivləşir.  E.ə.2175-ci  ildə 

Mesopotamiyada  hakimiyyət    kuti  sülalələrinin  əlinə  keçir.  Demək  olar  ki,  burada  kutilərin 

hakimiyyəti 100 ilə qədər davam etmişdir. 

E.ə.III minilliyin  sonlarında  kuti hökmdarı Tirinanın  dövründə  kutilərin  hakimiyyətinə qarşı 

narazılıq  başlayır. Ürük şəhərinin əhalisi hökmdara  qarşı çıxdılar. Muri şəhəri yaxınlığında qəflətən 

---

 

4 

üsyançılar Trikan üzərinə hücuma  keçirlər.Kutilər məğlub  olur və hökmdar əsir düşür. E.ə. 2104-cü 

ildə kutilərin hakimiyyətinə son qoyulur. 

E.ə.II minilliyin  əvvələrində  Urmiya  gölü hövzəsində yaşayan turukku (turiki) və su tayfaları 

siyasi    fəaliyyətə  başlayır.  Onlar  əvvəlki  dövrlərdə  Aratta,  sonra  isə  Kutium  və  Lullubium 

dövlətlərinin  tərkibinə  daxil  idilər.  Bu  dövlət  qurumları  süquta    uğradıqdan  sonra  turukku    və  su 

tayfaları Mesopatamiya  hadisələrinə müstəqil surətdə qarışmağa imkan tapdılar.Turukkular Zaqros 

dağlarını  aşaraq  Mesopotamiyaya  daxil  olurdular.Onlar  Aşağı  Zab  çayına  qədər  gələrək  hurrit 

tayfaları ilə əlaqələrə girirdilər. Umimiyyətlə turukkular Assur dövləti üçün böyük təhlükə mənbəyi  

idilər. Assur hökmdarı Şamşı-Adad (e.ə.1813-1781) turukkulara  qarşı hərbi yürüş təşkil edir, lakin 

bu tayfaların müdaxilələrinin qarşısını ala bilmir. 

E.ə.I  minilliyin    əvvəllərində  Cənubi  Azərbaycanda,  Urmiya    gölü  hövzəsində  mərkəzləşmiş 

dövlətin meydana gəlməsi  üçün şərait yaranır. 

Bu dövlət  Manna adlanır. Manna ərazisində bir sıra xırda  dövlət birləşmələri  mövcud idi və 

onlar xarici müdaxiləyə qarşı birgə mübarizə aparırdılar. Manna ərazisində əsas vilayətlər bunlar idi. 

Zamua,  Mazuma,  Gilzan,  Alateye,  Zikirtu,  Andia  və  s.  Manna  adı  ilk  dəfə  e.ə.843-cü  ildə  Assur 

mənbələrində yad edilmişdir.Bu mənbələrdə  Manna əslində tayfa  adını bildirirdi.  

Assuriya  hökmdarı  III  Salmanasar  e.ə.  857,  856-cı  illərdə  Mannanın    Zamua  vilayətlərinə 

soxuldu və bir sıra  şəhərləri tutdu. 

E.ə  829-cu  ildə  III  Salmanasar  Manna  hökmdarı  Halkinin    (Udaki)  hakimiyyəti  altında  olan 

torpaqlara  soxuldu.Paytaxt Ziztu(sonralar İzirtu) tutulur. 

E.ə.IX əsrin ikinci yarısında Urartu da Manna torpaqları hesabına  ərazilərini  genişləndirməyə 

çalışırdı. Hökmdar Menua e.ə. 812-ci ildə Mannanın  Meişta  vilayətini ələ keçirir. Lakin çox çəkmir 

ki, Mannalılar Urartu işğalçılarını qovub çıxarırlar. 

E.ə.VIII  əsrin  birinci  yarısında    Assuriya  siyası  cəhətdən    zəifləyir.  Manna  hökmdarı  İranzu  

(e.ə.740-719)    yaranmış  siyasi  vəziyyətdən  bacarıqla    istifadə    etdi.  Assuriya  ilə  Urartu  arasında  

gedən müharibələrdən istifadə  edən İranzu itirilmiş  torpaqları geri qaytara bildi. 

İranzu bütün Manna vilayətlərini mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi və ölkədə canişinlik sistemi 

yaratdı.Mannanın sərhədləri şimalda Araz çayı ilə, cənub və cənub şərqdə Kassi ölkəsi, Pars və Lidiya 

ilə həmsərhəd idi. 

İranzunun hakimiyyəti illərində  Manna demək olar ki, Cənubi Azərbaycannın  sərhədlərində 

bərqərar oldu və Urmiya gölü hövzəsində  ən qüvvətli bir dövlətə  çevrildi. 

İranzunun  vəfatından    sonra    (e.ə.  719)  oğlu  Aza  hakimiyyətə  gəldi.  Onun  dövründə  ölkə 

daxilində ixtilaflar gücləndi və dövlətdə parçalanma  təhlükəsi yarandı.Urartu hakimi  Rusa  bundan  

istifadə edərək  e.ə 716-cı ildə Azaya  qarşı sui- qəsd təşkil edir və Aza öldürülür. Aza həlak olduqdan 

sonra  onun  qardaşı  Ullusunu  (e.ə.716-680)  Manna  hakimiyyətinə      sahib  olur.  Onun  hakimiyyətə 

---

 

5 

gəlməsində  Urartu  hökmdarı  Rusanın    əli  olmuş  və  bunun  əvəzində  ona  22  qala  hədiyyə  etmişdi. 

Bundan qəzəblənən  Assuriya çarı II Sarqon e.ə.716-cı ildə Mannaya hücum etdi. Ullusunu paytaxt 

İzirtu şəhərini tərk edərək qaçdı, şəhər tutuldu. İki il sonra, e.ə 714-cü ildə II Sarqon Mannaya daha 

geniş hücum çəkdi. Onun məqsədi Mannanı Urartu təsirindən azad etmək və öz mövqeyini Mannada 

möhkəmləndirməkdən  ibarət  idi.  Bu  hücumlardan  sonra  Manna  uzun  müddət  Assuriya  lə  ittifaqa 

sadiq qaldı. 

VII  əsrin  birinci  rübündə  Qafqazdan  Mannanın  qərb  və  cənub-qərb  vilayətlərinə  kimmersak 

tayfa birləşmələri gəlirlər və onlar Assuriya üçün böyük təhlükə təşil  edirlər. Mannalılar Assuriya  

əleyhinə onlarla ittifaqa girərək Assur  əsarətindən  qurtuldular. Manna hökmdarı Ahşeri (e.ə. 675-

650) artıq müstəqil siyasət yürüdürdü. 

Sonralar  daxili  ziddiyətlər  nəticəsində  Manna  dövləti  yenidən  Assuriyanın  asılılığına  düşür. 

Ahşeriyə qarşı üsyan  baş verir və o,650-ci ildə öldürülür.Hakimiyyətə onun oğlu Ualli (e.ə. 650-630) 

gəlir. O, Assuriyanın vassallığını qəbul edir. Ölkə getdikcə zəifləyir və 615-610-cu illərdə Midiyaya 

tabe  edilir.  Mannanın  adına  son  dəfə  müqəddəs  Bibliyada  –e.ə.  593-cü  il  hadisələrindən  bəhs 

edilərkən rast gəlinir. Bundan sonra Manna adına heç bir tarixi mənbədə rast gəlinmir. 

E.ə.IX-VIII əsrlərdə midiya tayfalarının ilk siyasi itifaqı meydana  çıxdı ki, bunlar da  gələcək 

Midiya dövlətinin rüşeymi idilər. 

VIII əsrin  70-ci illərində Midiya  dövləti yaranır.(Deyok). Lakin bu dövlət Assuriya tərəfindən 

tez-tez basqınlara  məruz qalırdı. E.ə.VII əsrin ortalarından  sonra Midiyada Assuriya ağalığına qarşı 

üsyan  baş  verir.  Bu  üsyana  Kaştariti  başçılıq  edirdi.  İskitlərin  köməyindən  istifadə  edən  Assurlar 

Kaştaritini məğlub edirlər . 

Midiyanın  hökmdarı Kiaksar dövründə (625-585)    Midiya daha da  qüvvət-lənərək  Assur 

ağalığına nəinki son qoyur , hətta ona qarşı mübarizəyə başlayır. E.ə. 616-cı ildə Yeni Babilistanla 

ittifaqa girərək Assuriyaya  hücuma keçir.  615-612-ci illərdə Assuriyanın iri şəhərləri olan Aşşur, 

Arbela , Kalat və paytaxtı Nineviya zəbt olundu. E.ə.604-cü ildə Assuriya imperiyası məhv edildi və 

torpaqları Midiya  və Babilistan arasında bölüşdürüldü.  

Bundan sonra Astiaq Kiçik Asiyaya  hücum edərək  Egey dənizi sahillərində  yerləşən Lidiya  

ərazilərini tutdu. O, Skif  çarlığını da ləğv  etdi. Midiyanın sərhədləri  Orta Asiyadan İran körfəzinə 

qədər uzanırdı. Azərbaycan əraziləri  də bu imperiyanın tərkib hissəsi  idi. 

Astiaq  (e.ə.585-550  )  hakimiyyətə  ziddiyyətlərlə    dolu  bir  vaxtda    gəldi.  Bu  dövrdə  köhnə 

müttəfiq    Babilistan  ilə    də  münasibətlər  kəskinləşir.  Ölkə  daxilindəki  farslar  gizli  fəaliyyətə 

başlayaraq Astiaqa  qarşı II Kir ilə əlaqə saxlayırlar. E.ə.553-cü ildə II Kir Astiaqa qarşı mübarizəyə 

başlayır və e.ə. 550-ci ildə Ekbatan  şəhəri tutularaq Astiaqın hakimiyyətinə son qoyulur. Hakimiyyət 

fars Əhəmənilərinin əlinə keçir. Azərbaycan Makedoniyalı İsgəndərin yürüşünə qədər Əhəmənilərin 

---

 

6 

hakimiyyəti    altına    düşür.  E.ə.  530-cu  ildə  II  Kir  Azərbaycanın    şimalında  yaşayan  massagetlərə  

qarşı döyüşdə öldürülür. 

Sonralar  midiyalılar    dəfələrlə  əhəminilərin  hakimiyyətindən  azad  olmaq  üçün  farslara  qarşı 

üsyanlar etmişdilər. Məs.e.ə.  522-ci ildə Qaumatanın üsyanı, elə həmin il Fraortanın başçılığı  ilə 

xalq üsyanları  olmuşdur. Lakin imperiya bu üsyanları yatıra bildi.  

Qeyd  olunduğu  kimi  Azərbaycan    Mada  çarlığı    adı  altında    Əhəmənilərin  bir  vilayəti  kimi 

fəaliyyət  göstərirdi.  Lakin Mada çarlığı çox vaxt müstəqil siyasət yeridirdi. 

E.ə.331-ci  ildə  İran  Əhəməni  imperiyası  dağıldıqdan  sonra  Mada  hökmdarı  Atropat 

Makedoniyalı    İsgəndərin  hüzuruna  gələrək  baş  əymişdir.  Lakin  Qavqamel  (Cancal)  döyüşündə 

Atropat iranlılara  kömək etdiyi üçün  İsgəndər Atropatı vəzifədən kənarlalaşdırıb Oksadat adlı bir 

nəfəri hakimiyyətə gətirir. E.ə.328 –ci ildə münasibətləri qaydaya  salan Atropat Kiçik Madanın  –

Atropatenanın satrapı təyin olunur. 

Atropat böyük dövlət xadimi, məşhur siyasətçi idi. Onun yeritdiyi siyasət nəticəsində Yunan-

Makedoniya əsgərləri Azərbaycan ərazisinə soxulmadılar.   

E.ə  323-cü  ildə  Makedoniyalı  İsgəndərin  ölmündən  sonra  Atropat  daha  müstəqil  fəaliyyət 

göstərir. 

Strabon  “Cografiya”  əsərində    göstərir:  ”  Midiya  iki  hissəyə  bölünür.  Birinci  hissə  Böyük 

Midiya-o biri hissə Atropat Midiyasıdır. Bu öz adını sərkərdə Atropatdan götürmüşdür... Atropatena 

hərbi  qüvvə  mənasında  çox  sanballı  ölkədir,  çünki  o,10000  süvari,  40000  piyada  meydana  çıxara 

bilər.” 

Atropatena  Azərbaycanın  (Adərbayqan)elmə  məlum  olan  ən  qədim  adlarından  biridir.  İran 

mənbələrində  “Adurbadaqan”,ərərblərdə    “Adərbaycan”,  ermənilərdə  “Atrpataqan”  və  şair 

formalarda əks olunmuşdur. 

Atropatın  dövründə  ölkənin  paytaxtı  Qazaka  şəhəri  idi  və  onun  sərhədlərinə  Cənubi 

Azərbaycan, İran Kürdüstanı  və Araz çayından şimala toroaqlar  da daxil idi. Atropatenanın , onun 

siyasi və mədəni həyatı haqqında  məlumatlar, Atropatendə kənd  təsərüfatının, sənətkarlığın, şəhər 

həyatının  və  mədəniyyətinin  inkişaf  etdiyini  göstərir.  Hətta  mədənlərdə    qızıl,  gümüş,  mis,  dəmir, 

Urmiyə gölündən düz çıxarılması haqqında məlumatlar vardır. Ölkədə atıcılıq da inkişaf etmşdi. 

Makedoniyalı  İsgəndərin  ölümündən  sonra  onun  imperiyası  dağılarkən  Böyük  Midiya  

ərazisində Selevkilər dövləti yarandı (Selevk). Elə o,zamandan Atropatenanın müstəqilliyi uğrunda 

bu dövlətlər arsında  mübarizə getmişdir. E.ə. 222-220-ci illərdə Selevki çarı III Antiox Atropatenə 

hücuma  keçmişdi. Bu vaxt Atropateni Artabazan idarə edirdi. Selevkilər burada  güclü müqavimətə 

rast  gəldilər.  Hətta  Artabozan  hücuma  keçərək  düşməni  təqib  edib  selevkilərin  paytaxtı  Selevkiya 

şəhərinə  qədər  gəlmişdilər.  Selevkilər  məcbur  olub  müqavilə  bağladılar.Bu  müqaviləyə  əsasən 

---

 

7 

Atropatenanın   ərazisi xeyli genişləndi. Bu ərazilərə Ayrarat vilayətinin baş şəhəri, olan Armavir,  

Araz vadisi də daxil olmaqla Kolxidaya qədər vilayətlər daxil idi. 

E.ə.III əsrin ortalarında  Selevklər dövləti dağılmağa  başlayır. Belə bir şəraitdə e.ə. 250-ci ildə 

Xəzər  dənizinin  cənub  və  cənub-qərbində  Parfiya    dövləti  meydana    çıxır.(Paytaxt  Aşqabad 

yaxınlığında  olan Nisə şəhəri idi.) 

Sonralar Parfiyalıalar ərazilərini Dəclə çayı vadilərinə qədər genişləndirmiş və paytaxt Ktesifon 

olmuşdur.  (Dəclə  yaxınlığında)  Ölkəni  əsası  I  Arşak  tərəfindən  qoyulmuş  Arşakilər  sülaləsi  idarə 

edirdi. 

E.ə.II  əsrin  ortalarında    Arşakilər  Selevkiləri  məğlub  edərək,  dövləti  məhv  etdilər.  Təqribən  

e.ə.150-ci  ildə  Arşaki  çarı  I  Mitridat  Atropatenanı  da    özündən    asılı  vəziyyətə  salır.  Bu  vəziyyət 

eramızın III əsrinin ortalarına  qədər davam etmişdir. Lakin Atropatena  Parfiya dövründə nisbətən 

də olsa öz daxili müstəqilliyini qoruyub saxlayırdı. 

Azərbaycanın  şimal  vilayyətləri  və  Dağıstanın  xeyli  hissəsi  qədimdə  Albaniya    adlanırdı. 

Albaniyanın bir dövlət kimi formalaşdığı e.ə.IV-III əsrlərdə ehtimal olunur. Paytaxtı Qəbələ, eramızın 

V əsrindən Bərdə şəhəri olmuşdur. II əsrdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolomey yazır ki, 

Albaniya şimalda Sarmatiya, qərbdə İberiya , cənubda Atropatena, şərqdə Kaspi dənizi ilə həmsərhəd 

idi. Albaniyanın inkişaf etmiş bir çox vilayətlərinin adları mənbələrdə verilir. Lpina, Uti, Kambisena, 

Şakaşena, Kabalaka (Qəbələ), Heceri, Çola və s. Albaniyada yaşayan   əhali tərkib etibari ilə  çox 

müxtəlif  idi.  Ən  iri  tayfa    olan  albanlar  Xəzər  dənizi  sahilində  yaşayırdılar  və  ən  qədim  etnos 

sayılırdılar. Antik səlnaməçi Arian albanları e.ə. IV əsr hadisələri ilə əlaqədar yad etmişdir. 

Albaniyanın  ərazisində  yaşayan  əhali  müxtəlif  adlar  daşıyan  etnosların    birliyini  təşkil 

edirdi.Burada  sakasen, mük. uti, qarqar, ud, sovde, kaspi, qel, leq və s. adları daşıyan əhali təmsil 

olunurdu.  Eyni  zamanda    Albaniyada  türk  etnosları  da  yaşayırdılar.  Strabonun  məlumatına    görə 

albaniyada  26 dildə danışan tayfalar yaşayırdılar.  

Albaniya  haqqında  əsas mənbə Moisey Kalankatüklünün “Albaniya tarixi”  əsəridir. Burada 

alban  əhalisinin    əsasən  əkinçilik,  maldarlıq,  bağçılıq,  ovçuluq,  toxuculuq  və  ticarətlə  məşğul 

olduqları göstərilir. Çox maraqlıdır ki, Albaniyada  quldarlıq münasibətləri üstünlük təşkil etmədi. 

Maddi  nemətlər    istehsalçıları  icma    üzvləri  idilər.  Albanlar  günəşə,  aya  sifayiş  edirdilər.  Qurban 

kəsməklə müşaiyət olunan dini mərasimlər məbədlərdə icra olunurdu. 

Alban dövlətinin tarixi erkən qaynaqlarda öz  əksini tapmamışdır. Əsaən e.ə.I əsrdən etibarən 

albanların siyasi həyatı barədə məlumatlar verilir.  

Beləliklə  e.ə.I  əsrdə  Romalıların  şərqə  hücumları  dövründə  albaniya    əhalisi  aktiv  siyasi 

fəaliyyətə başlayır. Romalılar sərkərdə Lukullun başçılığı altında e.ə. 69-cu ildə öz düşmənləri Pont 

çarlığını (kiçik Asiyanın Qara dəniz sahillərində yerləşirdi.) məğlub edərək Cənubi Qafqaz ərazilərinə 

soxuldular.  Albaniya    və  Atropatenanın  başı  üzərini  böyük  təhlükə  almış  oldu.  Roma  sərkərdəsi 

---

 

8 

əvvəlcə  Ermənistan  ərazilərinə  soxulur,  paytaxt  Tiqranakert  (Van  gölünün  şərqində  )  şəhərini 

mühasirəyə aldılar. Lakin alban qoşunlarının köməyə gəlməsi ilə Roma qoşunları geri çəkildi. E.ə.66-

cı  ildə  Qney  Pompeyin  rəhbərliyi  altında  Roma    qoşunları    hücum  edərək  II  Tiqranı  darmadağın 

edərək Albaniyaya  soxuldu. Pompey qışın çıxmasını gözləyərək geniş hücum (3 istiqamətdən) planı 

hazırladı. 

Alban  hökmdarı  Qroys  (Uruz)  Pompeyin  niyyətini  başa  düşərək,  düşmən  üzərinə  hücuma 

keçməklə təşəbbüsü ələ almaq və Roma ordusunu  hissə-hissə əzməyi qərara alır. 

Tarixçi  Plutarx  yazır:”...  Qış  Roma  ordusunu  yaxalayanda    və  romalılar  Saturnalı  bayramını 

qeyd  edən  zaman  albanlar  40  mindən  az  olmayan  ordu  ilə  Kür  çayını    keçdilər  və  onlara    hücum 

etdilər. E.ə. 66-cı ildə İberiya sərhəddi yaxınlığında, Kür çayı sahilində qanlı döyüş başladı. Alban 

döyüşçüləri düşməni sıxışdırsalar da romalılar onların hücumlarını dəf edə bildilər. Bu zaman barışıq 

imzalandı. Lakin e.ə. 65-ci ildə Pompey yenidən Albaniyaya hücuma keçdi. Kürün qolu olan Alazan 

çayı sahilində romalıları 60 min piyada, 12 min nəfərlik süvari ordu gözləyirdi. Qoşunun başında 

hökmdarın  qardaşı Kosis dururdu. Qanlı döyüş romalıların qələbəsi ilə  başa  çatdı. Kosis və onun 

süvariləri  məhv  oldular.  Hökmdar  Oroys  dağlara    çəkildi  ki,    mübarizəni  yenidən  davam  etdirsin. 

Lakin Pompey sülh yolu ilə albanları razı saldı. 

E.ə.37-ci ildə Roma  sərkərdəsi Krass Albaniyaya  hücum etsə də burada çox qala bilməyib geri 

qayıtmışdı. Lakin Alban hökmdarı Zoberi öz müttəfiqinə çevrilmişdi. 

Eramızın  I  əsrində  Albaniyada    hakimiyyət  yerli  hökmdarın    əlində  cəmləş-mişdi.Albaniya  

Roma  ilə yaxın dostluq münasibətləri saxlayırdı. 

Lakin Roma imperatoru Neron Albanlara qarşı böyük yürüş təşkil etdi. Onun bu yürüşü  baş 

tutmadı,  çünki  Roma    əhalisi  üsyan  edərək  onu  öldürdülər.  Bir  müddət  sonra  80—90-cı  illərdə 

imperator Domisianın dövründə romalılar hücum  edərək Xəzərin sahilinə qədər gəlib  çıxmışdılar. 

Böyük daş (Qobustan ) dağının ətəyində Qafqazda ilk dəfə olaraq latın  dilində yazı aşkar edilmişdir. 

Burada    yazılmışdır:  İmperator  Domisian  Sezar    Avqust  Germanik.  Yuli  Maksim,  Filminatın  XII 

leqionunun senturionu."  

Bütün bu hücumlara  baxmayaraq romalılar Atropatena  və Albaniyanı öz hakimiyyətləri altına  

ala  bilmədilər.  Bu  ölkələrdə  yaşayan  xalqlar  və  tayfalar    öz  istiqlaliyyətlərini  qoruyub  saxlaya  

bildilər.