Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

10-MAVZU. 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY QONUNLARI.


TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

147

tushunchani ifoda qiluvchi so‘z bo‘lib, muayyan ilmiy bilish sohasida bir xil 
ma’noda ishlatiladi.
Tushunchaning mazmuni va hajmi 

Tushuncha o‘zining mazmuni va hajmiga ega. Tushunchaning mazmunini unda fikr 

qilinayotgan predmetning muhim belgilari to‘g‘risidagi axborot tashkil etadi.
Masalan, «fan» tushunchasining mazmunini fanning muhim belgilari, ya’ni uning 
amaliyot bilan aloqada ekanligi, predmetlarning birorta sohasiga oid tushunchalar,
qonunlar, prinsiplar shaklidagi ob’ektiv chin (haqiqiy) bilimlar tizimidan iborat 
bo‘lishi, dunyoqarashning shakllanishida ishtirok qilishi va shu kabilar tashkil
qiladi.

Tushunchaning hajmi esa, unda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks ettiradi. 

Masalan, yuqorida misol qilib keltirilgan «fan» tushunchasining hajmi mavjud
barcha fanlarni: matematika, fizika, mantiq va hokazolarni o‘zida qamrab oladi. 
Tushunchaning mazmuni va hajmi uzviy bog‘liq bo‘lib, u tushunchaning mazmuni 

va hajmi o‘rtasidagi teskari nisbat qonuni yordamida ifodalanadi. Bu qonunga

muvofiq tushunchaning hajmi kengaytirilsa, mazmuni torayadi va aksincha, hajmi 
toraytirilsa, mazmuni kengayadi. Masalan, «fan» tushunchasining mazmuniga
«mantiq»qa oid bo‘lish belgisini qo‘shish bilan hajm jihatidan undan torroq bo‘lgan 
«mantiq fani» tushunchasiga o‘tiladi.
«Fan» tushunchasining hajmini kengaytirish bilan mazmun jihatidan unga nisbatan 

torroq bo‘lgan «ijtimoiy ong shakli» tushunchasi hosil qilinadi. Bunda faqat fanga

xos bo‘lib, boshqa ijtimoiy ong shakllarida, masalan, huquqiy ongda bo‘lmagan 
spetsifik belgilar tushuncha mazmunidan chiqarib tashlanadi.
Bu qonun tushunchalar bilan olib boriladigan qator mantiqiy amallar asosida yotadi. 

Tushunchaning turlari 

Mantiqda tushunchalar mazmuni va hajmi bo‘yicha bir qancha turlarga bo‘linadilar. 

Xususan, hajmiga ko‘ra yakka va umumiy tushunchalar farq qilinadi. YAkka

tushunchaning hajmida bitta predmet fikr qilinadi. Masalan, «Mars planetasi», 
«O‘zMU asosiy kutubxonasi» va shu kabilar yakka tushunchalardir. Umumiy
tushunchalar predmetlar guruhini aks ettiradi. «Planeta», «Kutubxona» 
tushunchalari umumiy tushunchalar hisoblanadi. Umumiy tushunchalar aks
ettiruvchi predmetlarning miqdori chegaralangan va chegaralanmagan bo‘lishi 
mumkin. Masalan, «kimyoviy element» tushunchasida fikr qilinayotgan predmetlar
soni chegaralangan. «YUlduz» tushunchasi hajmini tashkil qiluvchi predmetlar soni 
esa cheksiz.
Fikr yuritish jarayonida ayiruvchi va to‘plovchi tushunchalarni farq qilish ham 

muhim ahamiyatga ega. Ayiruvchi tushuncha shunday umumiy tushunchaki, u aks

ettiruvchi belgilar berilgan sinfning har bir predmetiga xosdir. To‘plovchi tushuncha 
ham umumiy tushuncha bo‘lib,u aks ettirgan belgilar shu umumiylikni tashkil
etuvchi har bir predmetga taaluqli bo‘lmaydi. Masalan, “konferensiya” – to‘plovchi, 
“konferensiya ishtirokchisi” – ayiruvchi.

---