«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

 
7.3.O’z-o’zini boshqarish 
O’z-o’zini boshqarish muammosini o’rganishda qator savollar paydo bo’ladi: 
o’z-o’zini boshqarishni qanday tushunish kerak va uni namoyon bo’lishining ichki 
va tashqi shakllari qanday? Zamonaviy sharoitlarda o’z-o’zini boshqarishning 

---

73 
rivojlanish darajasi qanday? Rejalashtirish tizimi, tashkiliy tuzilma, ho’jalik hisobi 
munosabatlari o’z-o’zini boshqarishning rivoj-langanlik darajasiga qanday 
bog’liq? 
O’z-o’zini boshqarish insonning, mehnat jamoasining boshqaruv 
faoliyatining obyektidan uning sub’ektiga aylanish jarayoni sifatida namoyon 
bo’ladi. Bu boshqaruvni tashkil qilishning alohida varianti bo’lib, bunda uning har 
bir ishtirokchisi unga berilgan vakolatlar doirasida masalalarini o’zi hal qiladi. 
Yangi ho’jalik mexanizmi ijtimoiy tashkil etishning turli bosqichlarida o’z-
o’zini boshqarishning o’rnatilishi va rivoj-lanishi kafolatini ko’zda tutadi. 
Bozor tuzilmalarida o’z-o’zini boshqarish xarakteri uning namoyon 
bo’lishidan 
qat’iy 
nazar 
o’z-o’zini 
boshqarishning 
rivojlanishi 
va 
mukammallanishi uchun ko’maklashadi. Chunki ishlab chiqarish jarayoni har bir 
ishtirokchisining shaxsiy iqtisodiy va ijtimoiy manfaati tashkilotni boshqarish 
samaradorligiga bog’liq. Jamoaviy moddiy va ma’naviy man-faatdorlik barcha 
boshqaruv sub’ektlarini jamiyat faoliyatining barcha jabxalarida, jamoatchilik 
asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirishda qatnashishga 
chorlaydi. Mehnat va iste’mol ustidan nazorat va hisob-kitobni o’tkazishda ishtirok 
etish, tovar-moddiy qimmatliklarni saqlash majburiy bo’lib qoladi. Shunday qilib 
nazorat funktsiyasi o’z-o’zini nazorat qilishga aylanadi. 
O’z-o’zini boshqarish nafaqat boshqaruv sub’ekti tomonidan u yoki bu 
qarorlarni mustaqil qabul qilishni, balki ularning bajarilishini ham nazarda tutadi. 
Undan tashqari, jamoaning har bir a’zosi qarorlarning bajarilishi yuzasidan shaxsiy 
mas’uliyat his qiladi. 
O’z-o’zini boshqarish faqat har bir ishchi yoki mehnat jamoasi o’zini mulk 
sub’ekti sifatida iqtisodiy sharoit-lardagina amalga oshirish mumkin. O’z-o’zini 
boshqarish sharoitlarida mehnat bilan boshqaruv mulkiy munosabatlar orqali 
birlashadi. Chunki ularning amalga oshishining iqtisodiy shakli bo’lib korporatizm 
hisoblanadi. 
Lekin korporativ o’z-o’zini boshqarish katta mehnat bilan amalga oshiriladi. 
Jarayonning sekinlashuvida umumiy sabab-lari bilan bir qatorda mehnat jamoalari 
ichida individual sabablar ham mavjud. Undan tashqari, amalda mustaqillik va 
o’z-o’zini boshqarish orasidagi munosabatni aniqlash mushkul. 
Jamoa ishtirokidagi boshqaruv tahlili shuni ko’rsatdiki, ishlovchilarning bir 
qismi boshqaruv bilan faol shug’ullanadi, qolgan qismi (ko’pchiligi) esa sust. 
Mehnat jamoasi etarlicha miqdorda axborotga ega bo’lmay turib nafaqat boshqaruv 
qarorlari qabul qilish, balki ularni tayyorlash va amalga oshirishda qatnashish, 
nazorat funktsiyasini sifatli bajarish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. 
Shunday qilib, bozor munosabatlariga o’tish davrida tashkiliy-iqtisodiy 
o’zgarishlar bilan bir qatorda demokra-tiyalashtirish va o’z-o’zini boshqarish 

---

74 
muammolari birinchi o’ringa ko’tarilmoqda. Mehnat jamoasi tashkilotning o’z-
o’zini boshqarish tizimiga kirgandagina o’z-o’zini boshqarish imkoniyati 
tug’iladi. 
Umuman, odamlarni majmuaviy rag’batlantirish texnikasi uchta asosiy guruh 
usullaridan iborat: 
3.
ishlovchilarga yo’naltirilgan usullar. Ularga quyidagilar kiradi: a) 
ishlovchi oldiga anik maqsadlarni qo’yish (masalan, ishlab chiqarish me’yorini 
oshirgan ishchilarga mukofotlar to’lanadi); b) xulq-atvor modifikatsiyasi (inson 
xulq-atvorini yaxshilash maqsadida mukofot va jazo qo’llash); v) qayta tayyorlash 
(istiqbolli mutaxassislarni tashkilot hisobidan o’qitish); 
10
ishga yo’naltirilgan usullar. Bular: a) ish joylarini mukammallashtirish va 
ishlovchilar faoliyati sohasini kengay-tirish; b) egiluvchan ish grafigi (bunday ish 
rejimida ishlovchi, ish boshlash va tugatish vaqtini mustaqil rejalashtiradi; v) uy 
ofislari va telekommunikatsiyani tashkil etish (ofisga ulangan telefon, kompyuter 
yoki faksda uyda ishlash); g) ishdan bo’shatishlar sonini kamaytirish uslublari 
sifatida ish vaqtini qisqartirish va funktsional og’irlikni bo’lish; 
tashkilotga yo’naltirilgan usullar.
Ularga quyidagilar kiradi: a) xizmatchilar 
vakolatlarini kengaytirish (ishlovchi-larga tashkilotning kundalik ishlarida 
qatnashish uchun keng imkoniyatlar berish); b) maqsadlarga erishishda ishtirok 
etish (jamoa ishining muvoffaqiyatli natijalari uchun muntazam pul mukofotlari 
olish).