İkt-baza bilikləri

Plan

1. 
   Epidemiologiya və Əhəmiyyəti
   
2. 
   Epidemiologiya tədqiqatlarının əsas məqsədi.
   
3. 
   Poliomielit
   
4. 
   Xəstəliklərin simptomları və təşhisi.
   
5. 
   DİFTERİYA
   

Epidemiologiya (Polimelit. Difteriya infeksiyaları haqqında anlayış)

Epidemiologiya – epidemik prosesin inkişaf qanunlarını, başqa sözlə desək

insanlar arasında infeksion xəstəliklərin yayılma prosesini öyrənir. Bundan əlavə o,
həmçinin bu xəstəliklərə qarşı profilaktika və mübarizə tədbirləri hazırlayır və bu
tədbirləri infeksion xəstəliklərin insanlar arasında yayılmasıının qarşısını almaq üçün
h əyata keçirir.Epidemiologiyanın ilk təyinini 1927-ci ildə sovet epidemioloqların banisi hesab edilən D. K. Zabalotnı vermişdir. O, göstərmişdir ki, epidemiologiya epidemiyalardan bəhs edən bir elm olub, epidemiyaların əmələ gəlmə səbəblərini öyrənir, bunlara qarşı mübarizə tədbirləri irəli sürür. Alim bu elmi təyini ilə
göstərmişdir ki, bu elm yalnız epidemiyaların insan cəmiyyətində inkişaf qanunlarını
öyrənməklə deyil, həmçinin bu epidemiyalara qarşı mübarizə tədbirləri aparmaqla da
məşğul olur. Əlbəttdə epidemiologiya termini əmələ gəldiyi vaxtlarda infeksion xəstəlikər çox geniş yayılmışdır. İnfeksion xəstəliklərin çox geniş – yəni epidemiyalar şəklində yayıldığı dövrlərdə epidemiologiyanın bu təyini ilə razılaşmaq olardı. Hal-hazırda isə vəziyyət tamamilə dəyişilmişdir. Tibb elminin son illərdəki nailiyyətləri, cəmiyyətin maddi - iqtisadi vəziyyətinin kökündən yaxşılaşması infeksion xəstəliklərə öz təsirini əsaslı surətdə göstərmişdir. Belə ki, əvvəllər epidemiyalar şəklində yayılan infeksion xəstəliklərə indi təsadüf hallarda rast gəlmək olur. Bəzi infeksion xəstəliklər isə müəyyən ərazilərdə tamamilə ləğv olunmuşdur. Buna görə də epidemiologiyanın
təyinini yeni baxımdan izah etmək lazımdır. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra qərb alimləri epidemiologiyanı təhrif edir, bu termindən düzgün istifadə etmirlər. Amerika, ingilis tibbi ədəbiyyatlarda belə bir fikir irəli sürülür ki, epidemiologiya bütün kütləvi şəkildə yayılan xəstəliklər haqqında elmdir.

Belə qərb alimlərindən Klarkı, Maksini və bir çoxlarını göstərmək olar. Maksi hətta epidemiologiya terminini heyvani və bitki xəstəliklərinə də aid edir. Bu isə nə həqiqətdə, nə də ki, entomoloji cəhətdən düzgün deyildir.

1 –cisi epidemiya sözünün hərfi mənası (epi və demos) göstərir ki, bu proses
əhali arasında gedir.
2 – cisi epidemiologiya elmi bizim eranı daxil etməklə əmələ gəldiyi ilk
gündən öyrəndiyi obyekt, epidemik proses – yəni insan cəmiyyətində infeksion
xəstəliklərin baş verməsi, inkişafı və sönməsi prosesi olmuşdur. İnfeksion xəstəliklər
isə öz təbiəti ilə digər xəstəliklərdən fərqlənirlər. Belə ki, bu xəstəliklər orqanizmə
canlı yoluxdurucunun – patogen parazitin daxil olması ilə baş verir və əhali arasında
özünün ümumi yayılma qanunauygunluqları vardır. Məşhur alman epidemioloqu Müller (1913) göstərmişdir ki, epidemiologiya yalnız infeksion xəstəliklərin yayılmasını öyrənir. Görkəmli ingilis epidemioloqu K. Stallibrass 1930-cu ildə “Epidemiologiyanın əsasları” kitabını yazmış və demişdirki,
epidemiologiya – infeksion xəstəliklər, onların əmələ gəlməsi, yayılması və qarşısının alınması haqqında olan elmdir. Beləliklə, epidemiologiyanın infeksion xəstəliklərə qarşı çox əsrlik mübarizə tarixi göstərir ki, bu elm insan cəmiyyətində bu xəstəliklərin yayılması qanunauyğunluqlarını oyrənir. Bütün bu yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlər 1960-cı il fevral ayında Praqada keçirilən Epidemioloqların Beynəlxalq simpoziumunda müzakirə edilmiş və epidemiologiyanın təyini bir səslə bu şəkildə qəbul olunmuşdur: Epidemiologiya - tibb elminin müstəqil biq sahəsi olub, insan cəmiyyətində infeksion xəstəliklərin baş vermə səbəblərini, yayılmasını öyrənir və bu sahədə alınmış nəticələri həmin xəstəlikləri ləğv etməyə sərf edir. Epidemiologiyanın qarşısına qoyduğu məqsəd və həyata keçirdiyi vəzifə budur.
"Epidemiya" və "endemik" arasındakı fərq ilk növbədə Hippokrat tərəfindən bir populyasiyanı (endemik) "əhatə edən" əhalidən (epidemiyadan) "ziyarət edilən" xəstəlikləri ayırmaq üçün çəkilmişdir. "Epidemiologiya" termini əvvəlcə 1802-ci ildə İspaniyalı həkim Villalba tərəfindən Epidemiología Española-da epidemiya tədqiqatını təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Epidemiologlar həmçinin əhalidə olan xəstəliklərin qarşılıqlı təsirini öyrənirlər.

Epidemiologiya müddəti hazırda yalnız epidemiya xəstəliyinin deyil, ümumiyyətlə xəstəliyin təsvirini və səbəbini, hətta yüksək qan təzyiqi və piylənmə kimi sağlam olmayan xəstəliklərlə bağlı bir çox xəstəlik şəraitini əhatə edir. Buna görə də,epidemiologiya elmi xəstəliyin nümunəsinin hər kəsin funksiyasında dəyişikliklərə səbəb olmasına əsaslanır. Yunan həkimi Hippokrat tibbin atası kimi tanınır.O, xəstəliyin və ətraf mühitin təsiri arasındakı əlaqələri araşdırdıqları bilinən ilk şəxsdir. Hippokrat insan orqanının xəstəliyinə dörd humorun (hava, yanğın, su və yerin "atomları") bir dəlilsizliyindən qaynaqlandığına inanırdılar. Xəstəliyin müalicəsi bədəni tarazlaşdırmaq üçün sözügedən yumoru aradan qaldırmaq və ya əlavə etmək idi. Bu inam tibbdə qan alma və diyet tətbiqinə gətirib çıxardı. O, endemik (adətən, bəzi yerlərdə olan, lakin başqalarına aid olmayan xəstəliklər üçün) və epidemiyanı (bəzi hallarda baş verən xəstəliklər üçün) əhatə edir. 16-cı əsrin ortalarında Verona adından bir həkim olan Girolamo Fracastoro xəstəliyə səbəb olan bu çox kiçik, görünməz parçacıqların canlı olduğu ilə bağlı bir nəzəriyyə təklif etdi. Onlar havaya yayılmaq, özləri ilə çoxalmaq və odla yıxılmaq üçün hesab olunurdular. Bu şəkildə Galen'in miasma nəzəriyyəsini (xəstə insanlarda zəhər qazını) təkzib etdi. 1543-cü ildə o, xəstəliyi qarşısını almaq üçün fərdi və ətraf mühitin gigiyenasını ilk dəfə tanıdıran De contagione et contagiosis morbis adlı bir kitab yazmışdır.

1675-ci ildə Antonie van Leeuwenhoek tərəfindən kifayət qədər güclü bir mikroskopun inkişafı xəstəliklərin mikrob nəzəriyyəsinə uyğun canlı hissəciklərin vizual sübutunu təmin etdi.

Wu Youke (1582-1652), bəzi xəstəliklərin liqi (pestilential faktorları) adlandıran transmissiv maddələrə səbəb olduğu anlayışını hazırladı. Onun kitabı Wenyi Lun (Acute Epidemic Febrile Hastalıkları haqqında Müqəddəs Kitab) kitabı, əsasən, Qərblilərə aid olan konsepsiyanı epidemiya xəstəliklərinin səbəbi kimi mikroblara səbəb olan əsas etioloji iş hesab edə bilər. Onun anlayışları hal-hazırda geleneksel Çin Tibb tədqiqatları ilə bağlı mövcud elmi araşdırmalarda nəzərdən keçirilir.

Digər bir pioner, Tomas Sydenham (1624-1689), sonrakı 1600-cü illərdə Londonerlərin atəşlərini ayırd edən ilk şəxs idi. Atəşlərin müalicəsi ilə bağlı nəzəriyyələri o dövrdə ənənəvi həkimlərdən çox müqavimət göstərmişdir. O, tədqiq etdiyi və müalicə etdiyi çiçək atasının ilk səbəbini tapa bilmədi. John Snow 19-cu əsrin xolera epidemiyalarının səbəbləri ilə bağlı araşdırmalar aparır və eyni zamanda (müasir) epidemiologiyanın atası kimi tanınır. O, Southwark şirkətinin təchiz etdiyi iki sahədəki ölüm dərəcələrini nəzərə alaraq başlamışdır. Soho epidemiyasının səbəbi kimi Broad Street pompasının müəyyənləşdirilməsi epidemiologiya klassik nümunəsi hesab olunur. Qar təmizləməyi və sapı çıxartmaq üçün qar xlordan istifadə etdi; bu baş vermişdi. Bu, ictimai sağlamlığı tarixində əsas hadisələr kimi qəbul edilmiş və epidemiologiya elminin qurucu hadisəsi kimi qəbul edilmiş, dünya ictimaiyyətinin sağlamlıq siyasətini formalaşdırmağa kömək etmişdir. Bununla yanaşı, Qarın gələcəkdə baş verən epidemiyaların qarşısının alınması üçün tədqiqat və profilaktik tədbirlər onun ölməsindən sonra tamamilə qəbul edilməmişdir və ya tətbiq edilməmişdir.
Digər pionerlər arasında 1849-cu ildə İslandiyanın Vestmanna adalarında neonatal tetanoz epidemiyasının qarşısının alınması işi ilə bağlı olan Danimarka həkimi Peter Anton Schleisner daxildir. 1847-ci ildə Vyana xəstəxanasında uşaq ölümünü dezinfeksiya prosedurunu tətbiq edərək gətirən Macarıstan həkimi Ignaz Semmelweis, digər mühüm pioner idi. Onun tapıntıları 1850-ci ildə nəşr olundu, amma işi proseduru dayandırdı edən həmkarları tərəfindən pis qəbul edildi. İngilis cərrah Jozef Lister 1865-ci ildə Lui Pasterin işi ilə "antiseptikləri" aşkar etməyənə qədər dezinfeksiya geniş tətbiq olunmadı.

20-ci əsrin əvvəllərində Ronald Ross, Janet Lane-Claypon, Anderson Gray McKendrick və başqaları tərəfindən riyazi metodlar epidemioloji tətbiq edilmişdir. Digər bir irəliləyiş 1954-cü ildə, Richard Doll və Austin Bradford Hill başçılıq edən İngilis Həkimləri Araşdırması nəticələrinin tütün siqareti və ağciyər xərçəngi arasındakı əlaqəyə çox güclü statistik dəstək verməsi ilə nəticələndi.

20-ci əsrin sonlarında biomedikal elmlərin inkişafı ilə qan, digər biospecimens və ətraf mühitdə bir sıra molekulyar markerlər müəyyən bir xəstəliyin inkişafı və ya riskini müəyyən edənlər kimi müəyyən edilmişdir. Epidemiologiya tədqiqatları molekulyar səviyyədə təhlil edilən bu biomarkerlər arasındakı əlaqəni yoxlamaq və xəstəliyin ümumi olaraq "molekulyar epidemiologiya" adlandırıldı. Xüsusilə, "genetik epidemiologiya" germline genetik varyasyon və xəstəlik epidemioloji üçün istifadə edilmişdir. Genetik varyasyon adətən periferik qan lökositlərindən olan DNT istifadə etməklə müəyyən edilir. 2000-ci illərdən etibarən, genom geniş birliyin tədqiqatları (GWAS) bir çox xəstəlik və sağlamlıq şəraiti üçün genetik risk faktorlarını müəyyənləşdirmək üçün geniş yayılmışdır.