İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

1 9 5

Qarışıq  forma  zamanı  quşlarda  həm  dəridə  və  həm  də  ağız 
boşluğunun  selikli  qişasında proseslər müşahidə edilir.
Çiçəyin  kataral  forması  zamanı  konyunktivanın,  burun  boş­
luğu  selikli  qişasının  və  infraorbital  cibciyin  kataral  iltihabı 
müşahidə  edilir.
Qeyd  olunan  formalarda letallıq quşlar arasında  10-70%  ara­
sında  olur.  Xüsusilə  cavanlarda  difteritiki  və  qarışıq  formada 
ölüm  yüksək  faizdə  qeyd edilir.
Göyərçinlərdə  xəstəliyə həssaslıq daha yüksəkdir.  Bunlarda 
əsasən  difteritiki  və  dəri  forma  nəzərə  çarpır,  ölüm  yaşlılarda 
25-30%, ilin soyuq fəsillərində isə cavanlarda bəzən  100% qeyd 
olunur.
Hind  quşlarında  çiçək  ən  çox  difteritiki  və  qarışıq  formada 
gedir və  letallıq  15-60%  arasında olur.
P atoloji-anatom ik d əy işd ik lər. 
Xəstəliyin formasından ası­
lı  olaraq  patoloji-anatomik  dəyişiklər  də  müxtəlifdir.  Dəri  və 
qarışıq  formada  çiçək  zədələri  ən  çox  dəridə,  ağız  boşluğunun 
selikli  qişasında,  yuxarı  tənəffüs  yollarında  gbrünür.  Xəstəliyin 
ağır  gedişli  formalarından  ölmüş  quş  cəsədlərində  belə  proses­
lər  həm  də  qırtlaqda,  traxeyada,  bronxlarda,  yem  borusunda  və 
bağırsaqlarda  da qeyd  olunur.
Difteritiki  formada ən  çox  traxeyanın  selikli  qişasında  difte­
ritiki  iltihab  nəzərə  çarpır.  Gözyaşı  kanalının  və  infraorbital 
cibciyin prosesə tutulması  zamanı  bu nahiyyələrdə kataral-fibri- 
nozlu  eksudat  və  göz  almasının  atrofıyası  müşahidə  edilir.  Ağır 
hallarda  parenximatoz  orqanların  da  iltihabı  nəzərə  çarpır.  Se- 
kundar mikroflora ilə mürəkkəbləşmələr zamanı hava yolları  ki­
sələrinin  zədələnmələri  görünür.
Histoloji  müayinələr zamanı  epiteli  hüceyrələrinin  hiperpla- 
ziyası  və epidermal qatın  qalınlaşması qeyd edilir.  Dərialtı  toxu­
mada qan damarlarının  mənfəzinin  genişlənməsi,  limfoidlipsev- 
doeozinofıliya  aə  histositar-hüceyrəvi  reaksiya  nəzərə  çarpır.
196
Virusla  zədələnmiş  epiteli  hüceyrələrində  Bollinger,  Paşen  və 
Qvamieli  cisimcikləri  görünür.
D iaq n oz. 
Çiçəyə diaqnoz qoymaq  üçün kompleks diaqnosti­
ka  üsulundan  istifadə  edilir,  yəni  xəstəliyin  epizootoloji  xüsu­
siyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik  dəiyşilikləri 
nəzərə  alınır, diaqnozun dəqiqləşdirilməsi  və oxşar xəstəliklər­
dən  təfriq  etmək  üçün  virusoloji  müayinə  və  seroloji  reaksiya­
lardan  istifadə  edilir.  Elementar  cisimciklərin  görünməsi  diaq­
nozu  dəqiqləşdirir.  Bundan  əlavə  bioloji  sınaq qoyulur.  Viruslu 
material ümumi qəbul edilmiş metodika əsasında hazırlandıqdan 
sonra  bununla  immunizasiya  olunmamış  və  xəstəliyi  keçirmə­
miş  toyuqların  yoluxdurulması  aparılır.  Viruslu  material  steril 
fırça  vasitəsilə z əif skarifıkasiya edilmiş  pipiyə  və  yaxud  tüklə­
ri  yonulmuş  bud  nahiyyəsinə  sürtülür.
Əgər yoxlanılan  materialda çiçək virusu mövcuddursa pipik­
də  xarakterik  çiçək  səpkiləri,  bud  nahiyyəsində  isə  çiçək  üçün 
xarakterik  olan  follikulit əmələ gəlir.
Xəstəliyin  diaqnostikasında  diffuz  presipitasiya  reaksiyasın­
dan  (DPR)  və  immunoflüoressensiya  reaksiyasından  (IFR)  isti­
fadə  edilir.
DPR-dan  istifadə  edən  zaman  yadda  saxlamaq  lazımdır  ki, 
quşların çiçəyi zamanı presipitinləşdirici  antitellər qan serumun- 
da xəstəliyin  11-36-cı günləri arasında yaranır.  Yüksək  virulent- 
li virusla yoluxmuş quşların7 qan serumu daha yaxşı  nəzərə çar­
pan  presipitasiya  verir.  Quşların  çiçəyinin  diaqnostikasında 
həmçinin  elektronoskopiya  da  aparılır.  Virusun  patoloji  materi­
aldan  ayrılması  üçün  hüceyrə  kulturaları  və  toyuq  embrionları- 
nın  yoluxdurulırıasından  istifadə  edilir.
T əfriq i  diaqnoz. 
Quşların  çiçəyini  Avitaminoz-A-dan,  in- 
feksion  larinqotraxeitdən,  infeksion bronxitdən, respirator miko- 
plazmozdan  və  kandidamikozdan  təfriq  etmək  lazımdır.
Avitaminoz  A-da  bioloji  sınağın  nəticəsi  mənfi  olur.  Çiçək­
197

dən  fərqli  olaraq  avitaminoz  zamanı  ağız  boşluğunun,  udlağın, 
yem borusunun, çinədanın və traxeyanın silindriki  epiteli hücey­
rələri  zədələnir.zədələnmiş  hüceyrələrdə  hüceyrə  daxili  cisim- 
ciklər müşahidə  edilmir.
İnfeksion  larinqotraxeit  zamanı  quşlarda  qırtlaq  nahiyyəsin- 
də  kareozlu  kütlədən  ibarət  olan  xüsusi  tıxacın  əm ələ  gəlm əsi, 
bioloji  sınaq  zamanı  follikulyar  reaksiyanın  olmaması  nəzərə 
alınır.  Virusoloji  müayinədə  isə virusun ailəsi  və cinsinin  təyini 
əsas hesab  edilir.
İnfeksion  bronxit yüksək  kontagioz  xəstəlik olub  əsasən  res­
pirator orqanların zədələnmələri  ilə səciyyələnir.
Respirator  mikoplazmoz  zamanı  quşlarda  follikulyar  sınaq 
mənfidir,  sinovitlər  qeyd  olunur.  Laboratoriya  müayinələri  za­
manı  Mikoplazma qalliseptika tapılır.
Kondidamikozda  patoloji  materialın  mikroskopiyası  zamanı 
göbələyin  spor və miselləri  görünür.
M ü a licə. 
Quşların  çiçəyinin  müalicəsi  üçün  səm ərəli  vasitə 
hələ  də  yoxdur.  Simptomatik  müalicə  vasitələrindən  istifadə 
edilir.  A  vitamini  və  karotinlə  zəngin  yemlər yem  payına  əlavə 
edilir.  Xəstəliyin dəri  forması zamanı çiçək səpgiləri  yumşaldıcı 
vasitələrlə  işlənir,  qartmağı  qopardıqdan  sonra  yara  sahəsinə 
yod  tinkturası  çəkilir,  yaxud  3-5%-li  kalium-permanqanat  m əh­
lulu  ilə  işlənir.  Selikli  qişalarda  difteritiki  çöküntülər təm izlən­
dikdən  sonra  tərkibi  10%-li  yod  tinkturası  və  90%  qliserin  olan 
xüsusi  qarışıq  tətbiq  edilir.  Burun  boşluğu  və  konyuktivit təmiz 
yuyulduqdan  sonra 2-3%-li  bor turşusu  ilə  işlənir.
Sekundar  bakterial  mikroflora  ilə  mürəkkəbləşmələrin  qar­
şısını  almaq  üçün  geniş  təsir  dairəsinə  malik  olan  antibiotiklər 
ümumi  qəbul  edilmiş dozada tətbiq  edilir.
İm m unitet. 
Xəstəliyi  keçirmiş  quşların  qanında  virus  neyt- 
rallaşdırıcı  və  presipitinləşdirici  antitellər  aşkar  edilir.  Quşların 
virusla  yoluxmasının  ilk  gündən  immunobioloji  proseslər  baş­
1 9 8
layır və  immunitetin  tam  şəkildə  formalaşması  yoluxmadan  3-4 
həftə  keçmiş  nəzərə  çarpır.  Quşların  çiçəyinə  qarşı  hazırlanmış 
vaksinlər  attenuasiya  yolu  ilə  hazırlanır.  2  növ  belə  vaksinlər 
mövcuddur:  tərkibində  toyuq  çiçəyi  virusu  və  göyərçin  çiçəyi 
virusu  olan  vaksinlər.  Hər iki  vaksin növləri  toyuqların,  cücələ­
rin  və  hind  quşlarının  vaksinasiyası  üçün  istifadə  edilir.  Əvvəl­
lər  xəstəliyin  spesifik  profilaktikası  üçün  Nyu-cersi  vaksin  şta- 
mından  istifadə  edilmişdir.  Hal-hazırda  quşları  27  AŞ  (Az.ET- 
Bİ)  ştamından  hazırlanmış  quru  embrion-virus  vaksindən  istifa­
də  edilir  (F.Şirinov  və  b.).  Vaksini  budun  tük  follikulalama 
sürtmə  yolu  ilə  tətbiq  edirlər.  Bu  vaksinlə  toyuqlar,  hind  quşla­
rını,kəklikləri,  fırəng  quşlarını  müvafiq  təlimat  əsasında  vaksi- 
nasiya  edirlər.  İmmunitet  vaksinasiyadan  15-20  gün  keçmiş  ya­
ranır  və  cavan  quşlarda  4  ay,  yaşlı  quşlarda  isə  9-10  ay  yüksək 
gərginlikdə  saxlanır.  Son  zamanlar  «Bakı»  ştamından  hazırlan­
mış quru  embrion  virus vaksin hazırlanmış və quşların çiçəkdən 
qorunması  üçün  geniş  şəkildə  istifadə  edilir (F.Şirinov  və b.).
Profilaktika  v ə   m übarizə  təd b irləri. 
Çiçəyin  profilaktika­
sı  üçün  təsərrüfatlarda  baytarlıq-sanitariya  tədbirləri  müntəzəm 
olaraq  aparılmalıdır.
Çiçəyə  görə  sağlam  təsərrüfatlarda  virusun  bura  müxtəlif 
yollarla  daxil  olmasına qarşı  tədbirlər aparılmalı  və  orqanizmin 
ümumi  müqavimət  qüvvəsi  yüksəldilməlidir.  Təsərrüfata  gəti­
rilmiş  quş  qrupu  30  gün  ərzində  profilaktiki  karantində  saxlan­
malı  və  bunların  üzərində daimi  nəzarət olmalıdır.
Çiçəyə  şübhəli  hallar qeyd  edildikdə  bütün  quş  qrupu  klini- 
ki olaraq  müayinə edilməli,  lazım gələrsə patoloji-anatomik,  vi­
rusoloji  və  seroloji  reaksiyalar vasitəsilə yoxlanmalıdır.
Xəstəlik  baş  vermiş  təsərrüfat  qeyri  sağlam  hesab  edilir  və 
məhtutlaşmalar  qoyulur.  Quşların  quş  məhsullarının  və  yemlə­
rin  kənara  çıxarılmasına  və  ya  daxil  edilməsinə  icazə  verilmir, 
xəstə  və  zəif,  arıq  quşlar çıxdaş  edilərək  kəsilir,  kliniki  sağlam
1 9 9

quşlar müvafiq  təlimat əsasında vaksinasiya edilir.  Kəsilmiş  q u ş­
ların  əti  baytar-sanitar ekspertiza edilməli, arıq  və  iltihablı  c ə m ­
dəkləri  utilləşdirilməlidir,  digərləri  isə termiki  işləndikdən  s o n ­
ra  realizasiya  edilməlidir.  Sağlam  quş  qrupundan  toplanmış  y u ­
murtalar yalnız təsərrüfat daxilində inkubasiya edilməlidir.  Q ey- 
ri-sağlam  təsərrüfatlarda  vaxtaşırı  cari  dezinfeksiya  aparılm alı 
və  bu  məqsədlə  qələvi  xassəli  kimyəvi  vasitələrdən  istifadə 
edilməlidir.  Belə  təsərrüfatlardan  əldə  edilmiş  cücələr  əh aliy ə 
satılmamalı,  həmin  təsərrüfat  daxilində  təcrid  olunmuş  halda 
saxlanmalıdır.  Ət və  yumurta  daşman taralar  hər dəfə  daşınm a­
dan  sonra təmiz yuyulmalı  və  dezinfeksiya  edilməlidir.
Quş  binalarında  dezinfeksiya  aparmaq  üçün  natrium -qələvi- 
sinin  3%-li  isti  məhlulundan,  2%-li  xlorlu  əhəng  m əhlulundan, 
2%-li  formaldehid  məhlulundan  hər m2  sahəyə  1  litr  hesabı  ilə 
tətbiq  edilməlidir.  Quş peyini  və yem qalıqları  biotermiki  üsulla 
zərərsizləşdirilməlidir.  Tük  və  lələklər  3%-li  form aldehidlə 
dezinfeksiya  edilməli,  karantin  təsərrüfatdan  xəstəliyin  ləğvin­
dən  2  ay  keçmiş  və  yekun  dezinfeksiya  aparıldıqdan  sona 
götürülür,  cücə və yaşlı  quşların  təsərrüfatdan  kənara çıxarılm a­
sına  karantinin  götürülməsindən  6  ay  keçiş  icazə  verilir.
Leykoz
Quşların  leykozu  (Leykosis  avium)  xroniki  gedişli  infeksion 
xəstəlik  olub  qanyaradan  orqanların  zədələnməsi  və  neoplastik 
şişlərin  yaranması  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlu m at. 
Leykoz ilk  dəfə  1896-cı  ildə  Kaprini  tərə­
findən  qeyd  edilmişdir.  Xəstəliyin  virus  təbiətli  olmasıqı  1908- 
ci  ildə Ellerman və  Banq  müəyyən etmiş,  1910-cu  ildə Raus sar- 
koma virusunu ayırmış və sonra bu onun adı ilə adlandırılmışdır. 
Rusiyada  leykoz  1908-ci  ildə N.A.Soşestvenski  tərəifndən qeyd 
edilmiş,  daha  sonra bunun  etiologiyası,  hematologiyası  və pato-
200
morfologiyasının  öyrənilməsində  İ.İ.Kasyanenko,  M.Q.Qlaz- 
man,  İ.M.Belyayev,  V.P.Zelenski,  L.Q.Burba  və  s.  alimlərin 
böyük  xidməti  olmuşdur.
X ə stəliy in   törəd iciləri. 
Leykozun  törədicisi  RNT-li  virus 
olub Retroviridae ailəsinin onkovirus cinsinə mənsubdur.  Bunun 
5  seroloji  qrupu  -   A,  B,  C,  D  və  E  ayırd  edilmişdir.  Virionun 
ölçüsü  100-400  nm-dir.  Leykoz  virusunun  identifikasiyası  üçün 
əsasən  iki  reaksiyadan -   kofal-test  və  rif-sınaqdan  istifadə  edi­
lir.  Kofal-testin  mahiyyəti  məlum  müsbət  serum  vasitəsilə  təd­
qiq olunan  materialda leykoz virusunun qrupspesifik antigeninin 
müəyyən  edilməsi, rif-sınağın  mahiyyəti  isə  Raus sarkoma viru­
su  ilə  yoluxdurmadan  sonra  toyuq  embrionunun  fibroblastların- 
da  transformasiya  ocaqlarının  leykoz  virusu  tərəfindən  aradan 
götürülməsidir.  Quşların  lekoz virusunu  şiş toxumalarında,  qan­
da  və  yumurtalıqlarında aşkar etmək mümkündür.
D a vam lılığı. 
Virus 40°S  temperaturda 3-5  saat, 4°S  tempera­
turda  isə  21  gün  sağ  qalır.  Kimyəvi  dezinfeksiya  vasitələrinə 
nisbi  davamlılığı  ilə  səciyyələnir.
E pizooloji  m əlum atlar. 
Leykoza  əksər  növ  quşlar  həssas­
dır.  Daha  çox  isə  xəstəlik  toyuqlarda müşahidə  edilir.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  quşlar  və  kliniki  sağ­
lam  virusdaşıyan  quşlar  hesab  edilir.  Virus  orqanizmdən  kal  və 
yumurta vasitəsilə ayrılır.  Xəstəliyin törədicisi əsasən  burun  yo­
lu, çinədən  və mədəaltı  vəzin sekretində qeyd edilir.  Leykoz vi­
rusu  ilə yoluxmuş  yumurtalardan  çıxmış cücələrin  80%-i  həyat­
larının  ilk  günündən  leykozun  limfomatoz  və  eritroblastoz  for­
ması  ilə  xəstələnir.  Bəzi  toyuq  cinslərində  xəstəliyə  qarşı  nisbi 
davamlılıq  müşahidə  edilir.  Quşların  leykoz  virusu  ilə  spontan 
yoluxması  əsasən  aerogen  yolla  baş  verir.  Yaşlı  quşlar  körpələ­
rə  nisbətən  xəstəliyin  törədicisinə daha çox  həssaslıq  göstərir.
Leykozun  baş  verməsi  və yayılmasında orqanizmin  ümumi  re- 
zistentliyini aşağı salan faktorlar böyük rol oynayır. Xüsusilə quşla-
201

rm  yemləmə  və  saxlanmasının  pozulması  belə  faktorlara  aiddir. 
Quşlardan  yüksək  ət  və  yumurta  məhsulu  götürmək  üçün  bəzən 
onlar elə rasion əsasında yemləndirilir ki, burada proteinin miqdarı 
orqanizmin  tələbatından  qat-qat  çox  olur.  Belə  yemləmə  zamanı 
quşlarda leykoz daha çox müşahidə edilir.  Əgər yem rasionu hərtə- 
rəflidirsə  və  xüsusilə  yem  payında  şirəli  və  vitaminli  yemlər  nor­
mada olursa leykozla xəstələnmə faizi kəskin  şəkildə aşağı düşür.
Leykoz  daha  çox  o  təsərrüatlarda  qeyd  olunur  ki,  quşların 
məhsuldarlıq  əsasında  seçilməsinə  daha  çox  yer  verilir,  ancaq 
bu  zaman  onun  ümumi  rezistentliyi  nəzərə  alınmır.  Leykozla 
xəstələnmə  2-73%,  letallıq  isə  15%-ə qədərdir.
Patogenez. 
Lekozun patogenezi  bu günə  qədər ətraflı  şəkil­
də  öyrənilməmişdir.  Ayrı-ayrı  tədqiqatçılar  tərəfindən  belə 
qeyd  olunur  ki,  leykoz  virusu  ailmentar və  ya  aerogen  yolla  or­
qanizmə  düşdükdən  sonra  ümumi  qan  dövranına  keçir  və  qan 
vasitəsilə əsasən qanyaradan orqanlara (qaraciyər, dalaq, sümük 
iliyi)  toplanır.  Virus  bu  orqanlarda  uzun  müddət  qalmaqla 
mühüm dəyişdiklər törətməyə də bilər. Orqanizmin rezistentliyi 
müxtəlif  faktorların  təsirindən  aşağı  düşdükdə  virus  aktivləşir 
və ayrı-ayrı  orqanların  retikulyar toxumasında patoloji  dəyişdik­
lər və xüsusilə yetkin  olmayan  hüceyrələrin  kəskin  və  nəhayət­
siz  çoxalması  baş  verir.  Yaranan  şişin  hüceyrə  tərkibindən  asılı 
olaraq  leykozun  limfoid,  mieloid,  retikuloendotelial,  hemositob- 
lastoz və  eritroid  formaları  ayırd  edilir.
G edişi  və  kliniki  əla m ə tlə ri. 
Leykozun  kliniki  əlamətləri  o 
qədər  və  spesifik  deyil.  Leykozun  limfoid  tipi  toyuqlarda  daha 
çox  müşahidə  edilir.
Leykozun  limfoid  formasında  orqan  və  toxumalarda  limfoid 
sıra hüceyrələrinin, xüsusilə  limfoblastların çoxalması  qeyd olu­
nur.  Bu leykozun ən geniş yayılmış forması olmaqla əsasən 6-18 
aylıq  toyuqlarda müşahidə edilir.  Xəstə quşlarda ümumi  zəiflik, 
hərəkətsizlik,  iştaşın azalması,  ishal, arıqlama, pipik və saqqalın
202
solğunluğu, qaraciyərin böyüməsini, fabrisium kisəsində şiş, qa­
rın  və  köks  boşluğuna mayenin  toplanması  qeyd  olunur.
Leykozun  mieoloid  formasında  quşlarda  leykemiya,  mieolid 
sıra  hüceyrələrindən  ibarət  müxtəlif orqandarda yenitörətmələr 
nəzərə  çarpır.  Bu  forma əsasən yaşlı  quşlarda görünür.  X əstəli­
yin  inkubasiya dövrü  3-16  həftə  arasında  dəyişir.  Quşlarda  ane- 
miya,  ümumi  zəiflik,  arıqlıq,  qanda  eritrositlərin  miqdarının 
azalması,  mieloblastların  isə çoxalması  aşkar edilir.  Bu  forma  iti 
gedişə  malik  olmaqla  letallıq  100% təşkil  edir.
Eritroidli  leykoz  (eritroblastoz)  sümük  iliyi  və  digər  orqan­
larda  yetkin  olmayan  eritrositlərin  çoxlu  miqdarda  əmələ  gəl­
məsi  və belə hüceyrələrin həm də periferik qanda görünməsi  ilə 
özünü  göstərir.  Xəstəliyin  bu  forması  ilə yalnız yaşlı  quşlar xəs­
tələnir,  iti  gedişlidir.  Xəstə  quşlarda  ümumi  zəiflik,  yuxululuq, 
kəskin anemiya eritrositlərin azalması,  eritroblastların  və hemo- 
zitoblastların  miqdarının  isə çoxalması  qeyd edilir.
Leykozun  retikuloendotelioz  (histiositoz)  formasında  histio- 
sitar,  histioblast,  plazmatik,  limfoid,  psevdoeozinofil  və  digər 
hüceyrə  tipli  yeni  törəmələrin  quşların  orqanlarında  əmələ  gəl­
məsi  ilə səciyyələnir.  Xəstəliyin  belə formasında quşların selik­
li  qişalarının,  pipiyin,  sırqaların  sianozluğu,  arıqlama,  cücələrin 
böyüməsinin  ləngiməsi  müşahidə  edilir.  Xəstəlik  iti  gedişlidir 
və  100%  ölümlə  nəticələnir.
Leykozun  hemositoblastoz  formasında  quşlarda  leykemiya, 
müxtəlif orqanlarda  yetkin  olmayan  bazofillərin  və  hemositob- 
lastların  hiperplaziyası  və  proliferasiyası  qeyd  olunur.  Lekozun 
bu  forması  çox  vaxt  mieloblastoz  və  eritroidli  leykozla  birlikdə 
gedir.  Hüceyrə  mənşəli  infiltrat  bazofilli  sitoplazma  və  1-3 
nüvəciyə  malik  olan  iri  şişvari  nüvədən  ibarətdir.  Xəstəliyin  bu 
formasında əsasən  qaraciyərin,  böyrəklərin  və dalağın  zədələn- 
məsi  qeyd  edilir.  Bu  orqanlar  böyüyür  və  üzərində  çoxlu  miq­
darda bozumtul-ağ rəngdə şişlər müşahidə  edilir.
203

P atoloji-a n atom ik   d ə y işilik lə r. 
Limfoidli  leykozda  şişvari 
zədələnm ələr bir və  ya bir neçə orqanlarda  nəzərə  çarpır.  Qara 
ciyər kəskin şəkildə böyüyür və çəkisi 400-800 qrama çatır.  Da­
laq böyüyür, bozumtul-qırmızı rəngdə olur, üzərində çoxlu miq­
darda  bozumtul-ağ  rəngdə  düyünlər  aşkar  edilir.  Bağırsağın  di­
vara  qalınlaşır,  kütləsi  bərkimiş  olur.  Histoloji  dəyişiliklər  qa­
raciyərdə  hüceyrə mənşəli proliferatlar, hepatositlərin danəli  və 
yağ distrofıyası halında olması, dalaqda limfoid hüceyrələrin da­
ha  çox  qan  damarı,  limfofollikullar ətrafında və qırmızı  pulpada 
olması  müşahidə  edilir.
Mieloidli  leykozda  qaraciyərin,  böyrəklərin,  dalağın  və  yu­
murtalıqların kəskin böyüməsi, qaraciyərin qırmızı-palıdı rəngdə 
olması  və  üzərində  çoxlu  miqdarda  xırda  bozumtul-ağ  düyünlər 
görünür.  Analoji  dəyişiliklər  böyrəklərdə,  dalaqda  və  digər  or­
qanlarda  da  nəzərə  çarpır.  Sümük  iliyi  açıq-qırmızı  rəngdə  ol­
maqla  konsistensiyası  su  və ya jelatinvaridir.  Histoloji  dəyişdik­
lərdən  şiş  törəmələrində  promielositlərin,  mielositlərin  və  mie- 
loblastların  çoxlu  miqdarda toplanması  müşahidə edilir.  Mielosit 
və  mieloblastlar bəzən  quş  hələ  sağ  ikən  qanda da aşkar edilir.
Eritroidli  leykozda  ayrı-ayrı  orqan  və  toxumalarda  solğun­
luq, bəzən isə sarılıq qeyd olunur.  Qaraciyər bərk konsistensiya- 
lı  olub,  açıq-palıdı  rəngdədir.  Böyrəklər  və  dalaq  böyüyür, 
sümük  iliyi  yarımmaye  halındadır.
Retikuloendoteliozlu leykozda patoloji-anatomik dəyişiliklər 
limfoidli  leykozda  olduğu  kimidir.  Şişvari  düyünlər  əsasən  qa­
raciyərdə böyrəklərdə,  dalaqda,  fabrisiy kisəsində,  timusda, yu­
murtalıqda  və  digər orqanlarda görünür.  Orqanlarda mezenxima 
hüceyrələrinin  kəskin  şəkildə  proliferasiyası  qeyd  edilir.
D iaqnoz. 
Leykoza  diaqnoz  patomorfoloji  dəyişiliklər  əsa­
sında qoyulur.  Quş  cəsədində,  ayrı-ayrı orqanlarda bozumtul-ağ 
və  ya bozumtul-sarı  rəngdə  m üxtəlif böyüklkdə bərk konsisten- 
siyalı  düyünlər  müşahidə  edilir.  Laborator  diaqnostikada  kofal-
204
test, rif-sınaq, toyuq embrionları və leqqom cinsli cücələrin üzə­
rində  bioloji  sınaqdan  istifadə  edilir.
T əfriq i  d iaq n oz. 
Leykozu vərəmdən,  koliqranulomotozdan, 
Marek  xəstəliyindən  və pullorozdan  təfriq etmək  lazımdır.
Quşların  vərəmində  əsasən  qaraciyərdə patoloji  dəyişiliklər 
qeyd edilir.  Qaraciyərlərdə düyünlər leykoz düyünlərindən  fərq­
li olaraq  sarı rəngdə olur. Quşlar üçün hazırlanmış tuberkulopro- 
teinlə  allergiya  sınağı  vərəmdə  əsas hesab  edilir.
Koliqranulomatoz  zamanı  leykozdan  fərqli  olaraq  düyünlər 
bərk  kutləli  olur,  hətta qığırdaqlaşmış  halda müşahidə  edilir.
Marek  xəstəliyində  parenximatoz  orqanlarda  neoplastik  tö­
rəm ələrdən  əlavə,  həm  də  periverik  sinir  sisteminin  funksiya 
pozğunluqları  da  qeyd  edilir.  Virusoloji  müayinə  əsasında  viru­
sun ailəsi  və cinsini  müəyyən etməklə Marek xəstəliyin  leykoz­
dan  təfriq  etmək  mümkündür.
Pulloroz  zamanı  yumurta  follikullarının  distrofıyası  və  nek- 
rozu,  serozlu-fıbrinozlu,  sarılıqlı  peritonit  müşahidə  edilir.  Bak- 
terioloji  müayinə  zamanı  Salmonella  pullorum-qallinarum  mik- 
robu  aşkar edilir.
M ü alicə. 
Aparılmır.
İm m unitet. 
Öyrənilməyib.  Məlum  olmuşdur  ki,  Raus  sar- 
koma  virusunun  subonkogen  dozalarının  təsirindən  immunitet 
formalaşır.  Hal-hazırda  leykoz  virusunun  qrup  spesifik  antigeni 
və  zəif gedişli  təbii  ştamlarından  istifadə  etməklə  vaksin  əldə 
edilməsi  üçün  tədqiqatlar aparılır.
Profilaktika  və  m übarizə  təd b irləri. 
Quşlar  optimal  yem­
ləmə saxlama  şəraitində olmalı  və orqanizmin ümumi  rezistent- 
1 iyini  aşağı  salan  faktorlar ləğv edilməlidir.
İnkubasiya üçün götürülən yumurtalar xəstəliyə görə sağlam 
təsərryfatlardan  olmalıdır.  Təsərrüfata gətirilmiş yeni  quş qrupu 
profilaktiki  karantində  saxlanmalı  və  xəstəliyə  şübhə  doğuran 
hallar olduqda  müvafiq  diaqnostika sınaqları  qoyulmalıdır.
205

Quşlar arasında vaxtaşırı olaraq kliniki üsullardan istifadə et­
məklə  leykoza görə  müayinələr aparılmalıdır.
Leykoza görə şübhəli  quşları  (bürüşmüş solğun pipik, gözün 
qüseyli  qişasının  rənginin  dəyişməsi,  ətrafların  parezi  və  iflici, 
qaraciyərin  böyüməsi)  şərti  sağlam  quşlardan  ayırıb  öldürmək 
lazımdır.  Vaxtaşırı  nəzarət kəsimləri  aparmalı  və  quşların  daxi­
li  orqanları  leykoza görə yoxlanmalıdır.
Bir çox  ölkələrdə  leykoza davamlı  quş cinslərinin seleksiya­
sı  aparılır.  Leykozun  profilaktikası  üçün  quşların  yem  payına  A 
və  E vitamini, selen və kobalt daxil edilməlidir.  Keyfiyyətsiz və 
əlverişsiz yemləmə  fonunda baş verən  leykozlar zamanı  bu  təd ­
bir çox  böyük  əhəmiyyətə  malikdir.
cari dezinfeksiya aparmaq  üçün nitrometil  karbomin turşusu­
nun  metakrizollu  efirindən  istifadə  edilir.  Onun  təsiri  6  aya  qə­
dər  davam  edir.  Quş  binaları  bu  preparatın  3%-li  məhlulu  ilə 
dezinfeksiya edilir.
M arek  xəstəliyi
Marek xəstəliyi (Morbus  Marek) toyuqlar dəstəyinə mənsub 
olan  quşların  xroniki  gedişli  infeksion xəstəliyi olub parenxima- 
toz orqanlarda  neoplastik  törəm ələr və periferik  sinir sisteminin 
iltihabı  ilə  səciyyələnir.