Ilmiy tadqiqot metodlari haqida ma'lumot

Kuzatish metodi — odatdagf |flproitaakuzatlsn nanjalarini
tegishlicha qayd qilish bilan pedagogf| jarayonni bevosita maqsadga
yo'naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish metodidan
o'quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayot-
ganini o'rganish uchun foydalaniladi, bu metod pedagog-tarbiyachi
va bolalarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy
shar^da aniq material to'plash imkonini beradi.
I&zatish aniq maqsadni ko'zlangan reja asosida uzoq yoki
yaqijj||f9qt oralig'ida davom etadi. Kuzatishning borishi, dalillar,
sodir bo'layotgan voqealar, bolalarning matemetik tushunchalarn^
o'zlashtirish tasawurlari kuzatish kundaligiga qayd qilib boriladi.
Kuzatish tutash yoki tanlama bo'lishi mumkin. Tutash kuzat>
, tishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika mashg'ulot-
larida bolalarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatishda kichik-
kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika mashg'ulotlarida
bolalarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Kundalik yuritish kuzatish-
larni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni
qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, videomag-
nitafon, foto va kinos'yomkadan, teleekrandan foydalanishdir.
Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan bin tie'or pedagogik
tajribani o'rganish va ujnumlashtirishdan iborat.

3. Eksperiment

^!S^iEksperiment — bu ham kuzatish bo'lib, maxsu&jlashkil qitifl|san
tUqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va muntazam
ravishda o'zgartirib turiladigan sharoitda o'tkaziladi. Pedagogik
eksperiment mashg'ulot jarayonida kasbiy qiziqishlarni tarbiyalash-
ning u yoki bu usulini, ko'rsatma -qo'llanmalarning samarador-
ligini tadqiq qilishda qo'llaniladi.
Tadqiqotchi eksperiment o'tkazishdan oldin tadqiq qilinishi
kerak bo'lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni
hal qilinishi amaliyotda va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega
bo'lishi kerak. Bolalar tasavvurlarini rivojlantirishga oid material
to'plash yo'llarini belgilash imkonini beradi, tadqSprtchining aniq
materialda chalkashib ketishiga yo'l qo'ymaydi. 'ifttnubut-
Eksperiment natijalarini tahlil qilish taqqoslash^t!Bletodi bilan
o'tkaziladi, buning uchun ikki yoki bir necha guruhlar tuziladi,
bu guruhlarga olingan bolalar tarkibi bo'yicha tayyorgarlik darajalari
va boshqa ko'rsatkichlar bo'yicha imkoni boricha bir xilda bo'lishi
kerak. Tadqiqotchi tomonidan maxsus ishlab chiqilgan eksperimen-
tal material bo'yicha ish bajariladi. Taqqoslash uchun nazorat
guruhlari tanlanadi, bu guruhlardagi bolalar tarkibi, ularning
elementar matematik bilim darajalari bo'yicha taxminan eksperi-
mental guruhlarga teng kuchli bo'lishi kerak, bu guruhlarda mate-
matikadan mashg'ulotlar eksperimental guruhlarda qo'llaniladigan
metodlar, vositalar va boshqalar qo'llanilmaydi.
Eksperiment natijalari haqida obyektiv ma'lumotlar olishning
t
hqa usullaridan ham foydalaniladi:
1. Eksperimental guruhlarda boshlang'ich shartlar nazorat
guruhidagiga qaraganda birmuncha qulayroqdir; agar eksperi-
mental: ^druhlarda bunday sharoitlarda yaxshi natijalar olingan
bo'lsaj'ftasalani eksperimental hal qilish o'zini oqlagan hisobla-
nadi. '^w
2. Bolalarning tarkibi taxminan bir xil bo'lgan ikkita guruh
olinadi; tadqiq qilinayotgan masalaning yangi yechimi shu
guruhlarning bittasida qo'llaniladi so'ngra boshqa mavzu material-
larida ikkinchi bir guruhda qo'llaniladi; agar iSiAday qo'llanishdagi
yangi metod, usul yaxshi natija bersa, biJil^ul, metod o'zini
oqlagan bo'ladi. -
Tarbiyachi eksperimentni boshlashdan oldin, oraliq bosqich-
larida va oxirida hamma guruh bolalarining bil.mlarini tekshiradi.
Olingan ma'lumotlarni tahlil qilish asosida tadqiq qilinayotgan
metod, usul va hokazolarning samaradorligi haqida xulosalar
chiqariladi. Eksperimental va nazorat guruhlardan olingan sifat va
miqdoriy natijalarni tahlil qilish asosida eksperimental xulosa
chiqariladi. Miqdoriy kattaliklarni aniqlashning turli xil usullari
(o'zlashtirilishi bo'yicha, to'g'ri va noto'g'ri javoblarni taqqoslash
va hokazo) mavjud. Keying! vaqtlarda shu maqsadda turli xil
statistika metodlaridan har xil hisoblash texnikasi va kibernetik
vositalardan foydalanilmoqda. Ba'zi muhfm qoidalarni tajribaviy
tekshirish ommaviy eksperiment yo'li bilqg: amalga oshiriladi.

4. Hujjatlarini o'rganish

Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqfcfgan metodlaridan bW

bolalar tasawurlari va o'zlashtirish natijalarini hisobga oluvcfci
huijatlarini (reja tuzish_Hi»jalashtirish) Q'jganishdan iborat. Bolalafc
ning ishlari ularni dasturning ayrim bo'limlari bo'yicha tayyorgarlik
darajasini aniqlash, mashg'ulotning ma'lum davri davomida o'sishi
va rivojlanishlarini kuzatish imkonini beradi. Masalan, maxsus
bo'yash ishlari shu maqsadda o'tkaziladiki, bularni tekshirish
natijasida bolalarning matematikadan olgan bilimlari va mala4<|
kalari aniq ko'rinishi kerak; ma'lum vaqt oralig'ida bunday maxsu$
ishlarni bajartirib turish bolalar olg'a siljiyotganini va qanday
darajada siljiyotganini ko'rsatadi. Bunday tahlil butun guruh bolalaff
duch keladigan murakkab qiyinchiliklarini, shuningdek, bolalai"!
llementar matematik tushunchalarni o'zlashtirishlaridagi indivi-1
£lual xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi.
O'quv hujjatlari (o'quv rejasi, dasturi, metodik ishlar hujjatf
lari, hisobotlar va hokazo) o'quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanisn
jarayoni va holatini aks ettiradi.
Bolalarning amaliy ishlarini o'rganish ilmiy tadqiqot ishi uchurf
ahamiyatga ega. Uzoq vaqt davomida nazorat qilish, bolalar
qobiliyatini rivojlantirish xususiyatlarini ochishga yordam beradi.
Ish daftari mashg'ulot jarayonining oynasi, pedagog-tarbiyachi
fjhi sistemasining ko'zgusi, deb bejiz aytilmagan.

5. Suhbat metodi

fr Pedagogik tadqiqotlarda suhbat metodidan ham foydalaniladi!
Bu metoddan foydalanish kuzatishdan olingan ma'lumotlarni to'l-
diruvchi va aniqlovchi materiallar olish, eksperimental topshiriq-
lar bajarish imkonini beradi. Bu metod muvaffaqiyatining asosi
bolalar bilan aloqa o'rnatilishi, ular bilan bemalol erkin muloqot-
da bo'lish imkoniyatidan iborat.
Suhbat uchun o'.jSeiziladigan tadbirning maqsadini belgilash,
dastur ishlanmasi, ^'nalishi va metodikasini asoslash juda
muhimdir. Suhbat rnllpdi bevosita berilgan savollarga javoblarning
ishonchliligini tekshirfsh imkonini beruvchi bevosita va bilvosita
savollarni kiritishni nazarda tutadi. Bolalarning javoblaritlbatta
video tasmasiga qayd qilinishi mumkin. "li!^¹^¹
Biror masalaga nisbatan fikrlarni aniqlash, qofflHpl^arm
to'plash talab qilingan hollarda tarbiyachilarda aJH|fl|^pirish
metodidan foydalaniladi. ^L>Vrh<*!
Savollar shunday bo'lishi kerakki, ularni haqjijfcfr bir xil tu-v;
shunsin, ular aniq (mujmal bo'lmagan) javoblarni talab qilsin. ';
Ilmiy-pedagogik tadqiqotlarda elementar matematik tasawur-
larni shakllantirishda nazariy metodlar yetakchi rol o'ynaydi. Har
bir tadqiqotda oldin o'rganish obyektini tanlash, nazariy tahlil
asosida obyekt qaysi dalillarga bog'liqligini aniqlash va tekshirish
uchun ulardan yetakchilarini tanlash kerak. Tadqiqotning maqsad
va vazifalarini yaqqol aniqlash gipotezasini (faraz) tuzish, shunga
mos ravishda tadqiqot o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, tadqi-
qotning borishida olingan dalillarni tushuntirish hamda tahlil qilish
usullarini tanlash va xulosalarni ifodalash lozim. Bu ishlarning
hammasini bajarish uchun tadqiq qilinayotgan masalaning ilgari
va hozirgi vaqtdagi nazariya hamda amaliyotni yorituvchi adabiy
manbalarni o'rganish va tahlil qilish kerak. Nazariy metodlar
boshqa metodlar bilan bir qatorda matematika mashg'ulotlariga
oid har bir tadqiqotda qo'llaniladi. Har qanday ilmiy muam-
molarni hal qilishda eng oldin qilinayotgan masalaga oid hamma
adabiyotni o'rganish va nazariy tadqiqot o'tkazish kerak. Busiz u
maqsadga yo'naltirilgan bo'lmaydi, sinash ba'zan xatolar yo'li
bilan olib boriladi, har doim ham qo'yilgan masalaning to'la jalb
qilinishiga olib kelnavermaydi. Shu bilan birga adabiyotni
o'rganmay turib va nazariy tahlil qilmay turib, fanda izchillik
ta'minlanmaydi.
Matematik tasawurlarni shakllantirish metodikasiga doir
tadqiqotlarda boshqa metodlardan ham foydalaniladi. Odat^jfe bu
metodlarning hammasidan birgalikda foydalanish, bir xil jpjjjjjjfer-
ning ishonchli bo'lishini ta'minlaydi. ..rf yy;
Hozirgi zamon didaktikasida mashg'ulot metodlari kl||^wat-
siyasiga har xil yondoshish mavjud. Yuqorida keltirilgan ta*nlSan
mashg'ulot metodlari pedagog-tarbiyachi va bolalarning birgalik-
dagi faoliyatidan iborat ekanligi ko'rinadi.
.rtd
Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish rag'batlantirigh va
nazorat qilishni nazarda tutadi, shunga ko'ra mashg'ulot mett$Pari
ham uchta katta guruhga bo'linadi:
— o'quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlari;
— o'quv bilish faoliyatini rag'batlantirish metodlari;
— o'quv bilish faoliyatining samaradorligini nazorat _T__
metodlari.
O'quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir necfofi
guaihlarga bo'lib o'rganish mumkin.
i. Bolalar bilim oladigan manbalar bo'y'
Og'zaki, ko'rsatmali va amaliy metodlar hikoya, kitob bilan ishlash.;va
metodlar predmetlar va
hjfpisalarni kuzatish, ularning modellari va tasvirlarini qarash).
Bolalarni amaliy ishlari (plastilin, karton, qog'ozlardan yasash-
gan narsalar, turli predmetlar va hokazo).
II. Bolalar fikrining yo'nalishi bo'yicha:
O'xshashlik, uzviylik, bog'liqlik.
III. Pedagogik ta'sir, boshqarishning darajasi, bolalarning
.mustaqilliklar darajasi bo'yicha: pedagog-tarbiyachi boshchiligida
bajariladigan o'quv ishi metodi; bolalarning mustaqil ishlari
metodi.
IV. Bolalarning mustaqil aktivliklari darajasi bo'yicha:
aghilzohli-illyvtstrativ metod. r.iito
Mfltlu; Reproduktiv metod: bilimlarni muammoli bayon (ijlftlh
.metodi; qisman izlanish va tadqiq qilish metodi.

\ 1. Og'zaki, ko'rsatmali va amaliy metodlar