Ilmiy tadqiqot va akademik ko’nikmalar

Asosiy qism:
Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari

Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish jarayonida doimo boshqa xo’jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo’ladilar. Bunday aloqalarini olib borish xo’jaliklarning asosiy faoliyati hisoblanadi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni o’z vaqtida jo’natish hamda sotish jarayoni ta’minlanadi. Хo’jalik aloqalari shartnomalar bilan rasmiylashtirilib, ularga asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor sifatida qatnashib, to’lovni amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi.

Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini to’lovchilar orasidagi hisoblashishlar o’z vaqtida tashkil etilishi aylanma mablag’larning aylanish tezlashishiga ta’sir qilib, olinadigan va to’lanadigan mablag’larning paydo bo’lishiga barham beradi.
Shuningdek, xo’jaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha tegishli idoralar hamda ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat ko’rsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar vujudga keladi.
Хo’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki naqd pulsiz, ya’ni pul o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi kunda subyektlar o’rtasida o’zaro hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga ko’ra pul o’tkazish yo’li orqali amalga oshiriladi.
Тijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini jalb qilish, ularning boshqa xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib olish to’lovlilik va muddatlilik sharti bilan bo’sh mablag’larni joylashtirish maqsadida tashkil etilganligidir.
Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan tashkil topgan bo’lib, ular o’z mijozlariga shartnoma asosida xizmat ko’rsatadi. Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil ravishda o’zlari tanlagan bir yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bog’liq operatsiyalari amalga oshiradi.
Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning kredit resurslaridan foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan kredit shartnomalarini rasmiylashtirishlari mumkin. Korxonalar banklarda hisob–kitob va valuta schyotlaridan tashqari, maxsus joriy schyotlari (limitlashtirilgan chek daftarchalari, akkreditivlar, maxsus schyotlar va b.) dan ham foydalanishlari mumkin.
Хo’jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag’lar hisobi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining beshinchi bo’limi, majburiyatlari bo’yicha hisob–kitoblar esa oltinchi va yettinchi bo’limida tayinlangan schyotlarda yuritiladi.
Хo’jaliklarda mavjud pul mablag’laridan maqsadli foydalanish va ularni samarali boshqarish, shuningdek, olinadigan mablag’lar va majburiyatlarni o’z vaqtida so’ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi. Shu boisdan, ushbu nazoratni to’g’ri va o’z vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishni taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:

• 
  pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirib borish;
  
• 
  kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri rasmiylashtirish hamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;
  
• 
  kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul hujjatlari, qimmatli qog’ozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;
  
• 
  pul mablag’laridan to’gri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiy nazorat qilish;
  
• 
  budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar, xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish;
  
• 
  qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor va kreditorlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish;
  
• 
  xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul oqimini me’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir.
  

Kassa operatsiyalarini hisobga olish

Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo’lib, unga naqd pul mablag’lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog’ozlar, pulli hujjatlar, pochta markalari va boshqa) ni qabul qilish, berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga oshirish majburiyati yuklatilgan.

Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo’yicha moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga biriktirilgan. Kassa operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko’ra tartibga solinadi.
Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank muassasasidan pul olingan kun ham qo’shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi mumkin.
Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan (0402004-kvitansiya) kvitansiya beriladi.
Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) yoki kassa chiqim orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp qo’yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjatlar (to’lov qaydnomai, pul berish to’g’risida ariza, schyotlar va b.) bo’yicha beriladi.
Kassadan pul rahbar va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan imzolangan hujjatlar bo’yicha beriladi. Agar kassa chiqim orderlariga ilova qilinadigan pul berish to’g’risidagi hujjatlarda rahbarning imzosi bo’lsa, kassa chiqim orderlariga imzo qo’yish shart emas.
Kirim kassa orderlari, uning kvitansiyalari va kassa chiqim orderlari buxgalter tomonidan aniq qilib yoziladi. Bu hujjatlarda xech qanday o’chirish yoki to’g’rilashga ham yo’l qo’yilmaydi. Korxonada ishlamaydigan shaxslarga pul berishda ularning shaxslarini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat talab qilinadi, kassa chiqim orderning pul olganligi to’g’risida imzo qo’yiladigan joyida taqdim etilgan hujjatning ma’lumotlari ko’rsatiladi.
Ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag’lar uchun naqd pul bankdagi hisob-kitob schyotidan pul chek daftarchasiga asosan olinadi.
Pul chek daftarchasi hisob-kitob schyotidan unda ko’rsatilgan naqd pulni berish to’g’risida korxonaning bankka bergan buyrug’i bo’lib hisoblanadi. Ish haqi, pensiya nafaqa, mukofotlar to’langanda har bir oluvchiga kassa chiqim orderi tuzilmasdan to’lov qaydnomai bo’yicha to’lanadi. Ish haqi tarqatilgandan so’ng to’lov qaydnomai bo’yicha umumiy to’langan summaga buxgalter kassa chiqim orderi tuzadi. Kassa orderlari bo’yicha pul qabul qilish va to’lash faqat hujjatlar tuzilgan kuni amalga oshiriladi.
Barcha kassa kirim va chiqim orderlarini buxgalter kassa kirim va chiqim hujjatlarini ro’yxatga olish jurnaliga yozib (KO-3-shakl) kassirga beriladi. Pul olingandan yoki berilganidan so’ng kassir zudlik bilan kirim va chiqim orderlariga imzo qo’yadi hamda ularga ilova qilingan hujjatlarga sanasini ko’rsatib shtamp yoki qo’lda: kirim hujjatlariga – «Olindi», chiqim hujjatlariga – «Тo’landi» deb belgi qo’yadi.
Ro’yxatga olish jurnali ma’lumotlariga asosan olingan va sarflangan naqd pul maqsadli ishlatilishi korxona tomonidan nazorat qilinadi hamda kassir tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning to’liqligi tekshiriladi.
Naqd pul harakatini kassir raqamlangan, tikilgan va korxona muhri bosilgan kassa daftarida hisobga oladi. Kassa daftaridagi varaqlar soni korxona rahbari va bosh buxgalterning imzolari bilan tasdiqlanadi.
Kassa daftari ikki nusxada yuritilib, ikkinchi nusxasi yirtib olinib kassirning hisoboti sifatida foydalaniladi. Birinchi nusxasi esa kassa daftarida qoladi. Kassa daftarida o’chirib tuzatish va tuzatishlarga yo’l qo’yilmaydi. Тalabga muvofiq qilingan tuzatishlar kassir va bosh buxgalter yoki uni o’rnini bosuvchi shaxs tomonidan imzolanib tasdiqlanadi. Har bir order bo’yicha pul qabul qilingandan yoki berilgandan so’ng kassa daftariga yozib boriladi.
HarHar kuni ish vaqti tugagandan so’ng kassir kunlik operatsiyalar jamlanib, kassada keyingi kun boshiga qoldiqni chiqaradi va shu kunning o’zida kassa kirim, chiqim orderlari hamda ularga ilova qilingan hujjatlar bilan birga hisobot (daftarning yirtib oladigan varag’i)ni kassa daftari (birinchi nusxasi)ga imzo qo’yib bosh buxgalterga topshiradi. Kassa hujjatlariga imzo qo’yish huquqiga ega bo’lgan xodim kassir vazifasini bajarmaydi. Naqd pul mablag’lari harakati 5010 – «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning debetida naqd pulning kirimi, kreditida – chiqimi aks ettiriladi. Schyotning saldosi hisobot davri boshiga kassada qolgan naqd pulni ko’rsatadi. 5010 – schyotning kredit oboroti 1 – jurnal-orderda aks ettiriladi. Debet oborotlari turli jurnal-orderlarga yoziladi, bundan tashqari, 1–qaydnoma bilan nazorat qilinadi.
1 – jurnal-order va 1-qaydnomaga yozish uchun kassirning hisoboti asos bo’lib hisoblanadi. Registrda kassirning har bir hisoboti bir qatorga yoziladi. Demak, jurnal-order va qaydnomada band qilingan qatorlar soni kassirning topshirgan hisobotlar soniga teng bo’lishi kerak.
5010- schyot bo’yicha maxsus analitik hisob yuritilmaydi. Analitik registrlari bo’lib kassa daftari, kassirning hisobotlari yoki ularning o’rnini bosuvchi mashinogrammalar hisoblanadi.
Ichki nazorat tizimi – bu aktivlarni himoya qilish va buxgalteriya schyotlarida aks ettirilgan ma’lumotlarini to’g’riligini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan siyosat hamda ish yuritish tartibidir. Pul harakatini ichki qat’iy nazorat qilish tizimi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun to’g’ri axborot berilganligini kafolatlaydi.
Kassa tashkil qilingan barcha karxonalarda pul mablag’lari butligini ta’minlash muhim masala bo’lib hisoblanadi. Pul mablag’larini yashirish, olib ketish oson, ularda kimga tegishli ekanligi to’g’risida belgi yo’q va ular oson konvertatsiya qilinadi. Ularni o’g’irlash imkoniyati shu bilan bog’liqki, ayrim shaxslar hisob tizimiga kirishi va pul mablag’larini qo’riqlashga ruxsat olishi mumkin.
Kassir moddiy javobgar shaxs bo’lib, korxonaga yetkazilgan zarar uchun javobgardir. Kassir lavozimiga qabul qilingan shaxsni korxona rahbari kassa operatsiyalarini yuritish tartibi bilan tanishtirtib, u bilan moddiy javobgarlik to’g’risida yozma majburiyat (shartnoma) tuzadi. Kassadagi pul mablag’lari oyiga kamida bir marta inventarizatsiya qilinadi. Korxona rahbari buyrug’i bilan tashkil etilgan komissiya tomonidan kassirning ishtirokida kassa to’satdan tekshiriladi. Bunda naqd pul, pulli hujjatlar, qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobot blankalari to’liq tekshiriladi. Kassa chiqim orderlari bilan rasmiylashtirilmagan tilxatlar kassa bo’yicha qoldiqqa kiritilmaydi. Korxonaga tegishli bo’lmagan pul mablag’larini kassada saqlash taqiqlanadi.
Kassada ortiqcha yoki kamomad aniqlansa, inventarizatsiya dalolatnomasining orqa tomonida sodir bo’lgan ortiqcha va kamomadning sabablarini ko’rsatib kassir tushintirish xati yozadi, korxona rahbari esa tekshirish natijasi bo’yicha inventarizatsiya komissiyasi qarorini tasdiqlaydi. Aniqlangan ortiqcha naqd pul quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassaga kirim qilinadi: Dt 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti, Kt 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti.
Aniqlangan kamomad esa quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassirdan undirib olinadi: D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarining qarzi» schyoti, K-t 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti.
Agar korxonaning valuta schyotida mablag’lar bo’lsa, naqd valutadan foydalanish zaruriyati vujudga kelishi mumkin va u amaldagi qoida talablari asosida tartibga solinadi.
Naqd valutani hisobga olish uchun alohida 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti tayinlangan. Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi kassa daftarida yuritiladi. Bu daftarda xorijiy valuta operatsiyalarining hajmiga qarab taxminan bir necha betlar ajratiladi. Bankdan naqd xorijiy valutani olinishi quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: D-t 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti, K-t 5210 «Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» schyoti.
Agar korxonada biror hisobdor shaxsga safar xarajatlari berilganda: D-t 4220 «Хizmat safarlariga berilgan bo’naklar» schyoti, K-t 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti.
Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi ikki xil bahoda yuritiladi: valuta turlari bo’yicha va so’mda. Sintetik hisob faqat so’mda yuritiladi. Jurnal-order shaklida hisob yuritilganda naqd xorijiy valutasi uchun 1/1 – jurnal-orderi va 1/1 qaydnomasi qo’llaniladi.
Kassadagi naqd xorijiy valuta qoldig’i vaqti-vaqti bilan so’mga nisbatan qaytadan baholanib turiladi. Ijobiy va salbiy kurs farqi 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyotida tegishli 9540 «Valutalar kurslari farqlaridan foydalar» yoki 9620 «Valutalar kurslari farqlaridan zararlar» schyotlari bilan bog’liqlikda aks ettiriladi.
Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish

Yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan korxonalar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar. Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab qilib olgungacha valuta depozit schyotini ochishlari mumkin. Тalab qilib olgungacha bo’lgan so’mdagi depozit schyotlarini ochish uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi hujjatlarni topshiradilar:

• 
  yuqorida keltirilgan yo’riqnomaning 1 – ilovasida keltirilgan shaklda schyot ochish uchun ariza;
  
• 
  statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona davlat ro’yxatiga kiritilganligi to’g’risidagi notariusda tasdiqlangan guvohnomaning ko’chirmasi;
  
• 
  yuqori organ yoki ta’sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki nizomdan notariusda tasdiqlangan ko’chirma, davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risida hujjat:
  
• 
  notariusda tasdiqlangan ko’chirma yoki qonunchilikda belgilangan tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun qonunchilikda nazarda tutilgan bo’lsa topshiriladi;
  
• 
  soliq organida ro’yxatdan o’tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq to’lovchi raqami berilganligi to’g’risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma ko’chirmasi yoki shaxs soliq to’lovchi subyekt emasligi to’g’risida ma’lumot;
  
• 
  imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;
  
• 
  yuqorida aytib o’tilgan yo’riqnomada belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi.
  

Davlat korxonlari, aksioner jamiyatlari, qishloq xo’jalik uyushmalari (shirkatlar), mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, uyushmalar, birlashmalar, konsernlar, korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqa korxonalar tomonidan talab qilib olguncha depozit schyotlarini ochish uchun zikr qilingan hujjatlarga qo’shimcha qilib bankka yuqorida keltirilgan yo’riqnomaga binoan yana boshqa hujjatlar topshiradilar.
Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo’yicha shartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug’i bilan korxonaga tegishli hisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati tomonidan pul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi. Boshqa shahar yoki aholi punktlarida joylashgan xo’jalik hisobida bo’lmagan filiallar, magazinlar, ishlab chiqarish birligi va boshqa bo’linmalarga mahalliy bank muassasasida cheklangan operatsiyalarni aks ettirish uchun joriy schyot ochiladi. Bu cheklanish asosiy hisob–kitob schyotini idora qiluvchi bosh korxona tomonidan belgilanadi.
Ochilgan hisob–kitob schyotida bo’sh pul mablag’lari va mahsulot (ish va xizmat) lar sotishdan tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa muddatli kreditlar hamda boshqa tushumlar saqlanadi.
Hisob–kitob schyotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar uchun mol yuboruvchiga to’lanmalari, budjetdan, ijtimoiy sug’urtadan bo’lgan qarzni to’lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan pul va boshqa zaruriyatlar uchun to’langan pul mablag’lari aks ettiriladi.
Odatda bank tomonidan har qanday pul o’tkazib berish yoki naqd pul berish korxona yoki hisob–kitob schyotini tasarruf etuvchining buyrug’i yoki u bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi.
Lekin bank quyidagi hollarda korxona roziligini olmay boshqa tashkilotlarning hujjatlari bo’yicha uning hisob–kitob schyotidan pulni majburiy o’tkazib beradi: moliya va soliq organlarining buyrug’i bo’yicha to’lanmagan soliq va yig’imlar, shuningdek ular bo’yicha jarima va boqimandalar summasini; qondirilgan da’volar summasini – ijro varaqalari, xo’jalik sudining bo’yrug’i bo’yicha; kreditdan foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to’lanmagan kredit summasini; bank tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar summasini.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul mablag’lari bo’lsa, pul o’tkazib berish uning buyrug’i yoki boshqa to’lov hujjatlari bilan amalga oshiriladi.
Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag’lari yetarli bo’lmasa, amaldagi yo’riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga, pensiya fondiga va ish haqiga to’lashni nazarda tutuvchi hujjatlar bo’yicha mutanosib to’lanadi.
Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo’lgan boshqa barcha to’lanmalar yuqorida ko’rsatilgan talablar qondirilgandan so’ng to’lanadi. Hisob–kitob schyotida sodir bo’ladigan pul mablag’lar harakati (pulni qabul qilish va berish yoki naqd pulsiz kirim va chiqim) bank tomonidan chiqarilgan mahsus hujjatlar shakllariga asosan rasmiylashtiriladi.
Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar: naqd pul topshirish e’loni, pul cheki, hisoblashish cheki, to’lov topshirig’i, to’lov talabnomasi. Pul to’lash to’g’risidagi ushbu e’lon hisob-kitob schyotiga naqd pul o’tkazishda yoziladi. Pulni qabul qilib olganligi to’g’risida bank pul to’lovchiga isbotlovchi hujjat sifatida kvitansiya beradi.
Тo’lov topshirig’i hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli summani o’tkazib berish to’g’risida bankka berilgan buyruq bo’lib hisoblanadi. Тurli mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, moliya organlari, sug’urta va boshqa tashkilotlar pul oluvchilar bo’lishi mumkin. Pul oluvchining hisob–kitob schyoti bankning qaysi filialida bo’lishiga qarab to’lov topshirig’i ikki yoki uch nusxada yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona tomonidan to’lov topshirig’ining yagona shakli qo’llaniladi.
Bir vaqtning o’zida bir necha tashkilotlarga pul o’tkazib berilsa, korxona tomonidan topshiriqning mahsus yig’ma shakli qo’llaniladi. U bitta bank bo’limi xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun yozib beriladi. O’tkazib beriladigan summaning jamiga bir marta imzo qo’yilib muhr bosiladi. Bu hisob - kitob va boshqa schyotlar bo’yicha operatsiyalarni rismiylashtirish jarayonini anchaga qisqartiradi.
Hisoblashishning aksept shaklida jo’natilgan mahsulotlar uchun mol yuboruvchilar to’lov talabnoma–topshiriq yozadi.
Bank belgilangan vaqtda korxonaga uning hisob–kitob schyotidan tegishli dastlabki hujjatlarni ilova qilib ko’chirma berib turadi.
Hisob–kitob schyotining ko’chirmasida mablag’larning qoldig’i va hisob–kitob schyotiga kirim kreditiga yoziladi, chunki bank korxonaning pulini saqlab o’zini korxonadan qarzdor deb biladi, o’zining qarzini kamayishi esa – debetiga yoziladi. Buxgalter ko’chirmani ishlab chiqishda bu xususiyatni esda tutib qoldiq va tushum hisob–kitob schyotining debetiga, chiqimi esa – kreditiga yoziladi.
Hisob-kitob schyotidan beriladigan ko’chirma ma’lum ko’rsatkichlarga ega bo’lib, yozuvlarni qisqartirish maqsadida ularning bir qismi kodlashtirilgan. Ko’chirmani ishlab chiqayotgan buxgalter bu kodlar ma’nosini bilishi kerak.
Ko’chirmalar olingan kuni ular tekshiriladi va ishlab chiqiladi. Bunda barcha yozuvlar ilovada keltirilgan hujjatlar bilan solishtiriladi va xato yozuvlar bo’lmasa bu hujjatlarga «Qayd etildi» degan shtamp qo’yib o’chiriladi. Тekshirilgan ko’chirmaning har bir summasining to’g’risiga va hujjatlarga 5110 - «Hisob-kitob schyoti» bilan bog’lanuvchi schyotlarning raqamlari qo’yib chiqiladi. Bundan tashqari, hujjatlarga ko’chirmada keltirilgan yozuvlarning tartib raqami yozib qo’yiladi. Bularning hammasi pul mablag’lari harakatini nazorat qilish, hisob ishlarini avtomatlashtirish va hujjatlarni saqlash uchun kerak.
Hisob-kitob schyotidan noto’g’ri chiqarilgan yoki unga xato o’tkazilgan summalarni aniqlash maqsadida ular 4860-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotida hisobga olinadi, aniqlash va tegishli o’zgarishlar kiritish uchun bankka xabar beriladi. Тo’g’rilangan summa bankning navbatdagi ko’chirmalarida aks ettiriladi, korxona buxgalteriya hisobida esa bu qarz 4860 - «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotidan hisobdan chiqariladi. Ko’chirmaga ilova qilingan xarajatlar hujjatda nizomga binoan qo’shimcha xarajat elementlari va moddalarining raqamlari qo’yiladi. Buning zaruriyati shundaki, ko’p schyotlar bo’yicha analitik hisob xarajat elementlari va moddalari bo’yicha tashkil etiladi. Хarajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlash ma’lumotnoma varaqalarida olib boriladi. Ular har oyda ishlab chiqarish bo’linmalari bo’yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalarni hisobga olish uchun korxonada 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib, uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan barcha tushumlar, kreditida esa - hisob-kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag’lari aks ettiriladi. Bu schyotning debet saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag’larining qolgan qoldig’ini ko’rsatadi. Bu schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq bo’lmaydi.
5110- «Hisob-kitob schyoti» bo’yicha operatsiyalar tekshirilgan bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110-schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko’chirmada ko’rsatilgan qoldiqqa teng kelishi shart. Bu schyot bo’yicha analitik hisob bankning ko’chirmalari bo’yicha yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik schyoti bo’lsa, operatsiyalar shu analitik hisob bo’yicha yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 - schyotning kredit oborotlari 2 - jurnal-orderida aks ettiriladi. 5110 - schyotning debet oborotlari turli jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-qaydnomaga yozib nazorat qilinadi. Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko’chirmalariga asosan to’ldiriladi.
Hisob-kitob schyotidan olingan ko’chirmada ko’rsatilgan bir xildagi bog’lanuvchi schyotlarning summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab yoziladi.
2 - jurnal-order va 2 - qaydnomani yuritish bir oyga mo’ljallanganligi uchun bankdan olingan har bir ko’chirma ma’lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 -jurnal-order va 2 - qaydnomada band qilingan qatorlar soni shu davr ichida bankdan olingan ko’chirmalar soniga teng bo’lishi kerak. Registrlarda summalar 5110-schyotning debeti va krediti bilan korrespondentlashgan schyotlar bo’yicha yoziladi. Har bir hisobot (kun, oy) davriga bunday ko’rsatkichlarning mavjudligi buxgalteriya xodimlariga korxona hisob-kitob schyotiga pul mablag’larining kelib tushish manbalarini tahlil qilish, maqsadli foydalanilishini, tasdiqlangan moliyaviy to’lanmalar kalendar grafigiga binoan budjetga va boshqa organlarga mablag’ o’tkazilishi ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi.