Imap va pop

Elektron pochta (inglizcha: E-mail yoki email, electronic maildan qisqartma) — kompyuter tarmoqlarida informatsiyani uzatish usullaridan biri. FidoNet tarmogʻida elektron pochtaning analogi Netmail deb ataladi.
Elektron pochtaning asosiy hususiyatlaridan biri u toʻgʻridan toʻgʻri pochtani oluvchiga emas, balkim oraliq boʻgʻin orqali yuboradi. Bu oraliq boʻgʻinnig nomi pochta yashigi bo'lib, u serverda joydir, habarlar odatda usha erda saqlanadi va odatda unga faqat parol bilan yoʻl qoʻyiladi.
Pochta serverlariga pochta bilan ishlovchi programmalar orqali yoki veb interfeys orqali kirish mumkin.
Elektron pochtani yuboruvchidan qabul qilib olishigacha qadamma-qadam yoʻli (relay serversiz):

1. 
   Xat yaratilishi;
   
2. 
   Pochta bilan ishlovchi programma yuboruvchining SMTP-serveri bilan bogʻlanishi;
   
3. 
   SMTP-serverga informatsiya kimga mo'ljallanganligi va yuboruchisi kimligini uzatish;
   
4. 
   SMTP-server bilan xatining kim va kimga yuborilayaotganligi toʻgʻri ekanligini tekshirish;
   
5. 
   Yuborilayotgan xatni navbatga qoʻyish;
   
6. 
   Pochta serverlari haqida DNS-soʻrov qabul qiluvchining domeni (MX-yozuvi) uchun;
   
7. 
   Yuboruvchining SMTP-serveri qabul qiluvhining pochta serverlari bilan ulanishinig urunishlari, agar urunishlar muvaffaqiyatsiz boʻlsa, urunishlar qaytarilsdi;
   

1. 
   Muvaffaqiyat li urunishda xatni uzatish, agarda muvaffaqiyatsiz boʻlsa xatni boshqatdan uzatib koʻrishga navbatga qoʻyish;
   
2. 
   Qabul qiluvchining domeni bilan SMTP-server orqali qabul qilishi;
   
3. 
   Xatni spamga oʻhshashligini rekshirish;
   
4. 
   POP3, IMAP yoki boshqa protokollar bilan ishlovchi xatrarni saqlovchi modulga uzatish;
   
5. 
   Qabul qilib oluvchi POP3 yoki IMAPserver bilan bogʻlanib, autentifikatsiyadan oʻtib qabul qilish.
   

TCP/IP stekining yo‗nalish axborotlari bilan almashishning hamma protokollari adaptiv protokollar sinfiga kiradi. Ular o‗z navbatida ikki guruhga bo‗lingan, ularning har biri quyidagi algoritmlar turi bilan bog‗langan: - masofa-vektor algoritmi (Distance Vector Algorithms, DVA); - aloqa xolati algoritmi (Link State Algorithms, LSA). Masofa-vektor turidagi algoritmlarda marshrutizator vaqti-vaqti bilan va keng ogox qilingan holda tarmoq bo‗yicha o‗zidan to unga ma‘lum bo‗lgan tarmoqlarga masofa vektorini yuboradi. Masofa deganda odatda paket muvofiq tarmoqqa tushishdan oldin nechta oraliq marshrutizatorlar orqali o‗tishi tushiniladi. Nafaqat paket o‗tgan oraliq nuqtalar, u qo‗shni marshrutizatorlar orasida aloqa 69 bo‗yicha o‗tgan vaqtini ham hisobga oluvchi boshqa metrika ham ishlatiladi. Qo‗shni marshrutizatordan vektorni qabul qilib har bir marshrutizator o‗zi bevosita (agar tarmoqlar uning portiga ulangan bo‗lsa) yoki qo‗shni marshrutizatorlarning o‗xshash elementlaridan bilib olgan unga ma‘lum boshqa tarmoqlar to‗g‗risida axborotni vektorga qo‗shadi va tarmoq bo‗yicha vektorning yangi mazmunini jo‗natadi, oxir oqibat har bir marshrutizator inter tarmoqdagi tarmoqlar va qo‗shni marshrutizatorlar orqali ularga bo‗lgan masofa to‗g‗risida axborotni bilib oladi. Masofa-vektor algoritmlari uncha katta bo‗lmagan tarmoqlardagina yaxshi ishlaydi. Katta tarmoqlarda ular intensiv keng ogoxlantirish trafigi bilan aloqa liniyalarini sifatsiz qiladilar. Bundan tashqari bu algoritm konfiguratsiyaning o‗zgarishi har doim ham to‗g‗ri bajarilmaydi, chunki marshrutizatorlar tarmoqdagi aloqalar topologiyasi aniq tushunchaga ega emaslar, ular faqat vositachilar orqali olingan, umumlashgan axborotga – masofa-vektoriga egalar. Masofa-vektori protokoliga muvofiq marshrutizator ishi ko‗prik ishini eslatadi, chunki bunday marshrutizator tarmoqning aniq topologik sur‘atiga ega emas. Masofa – vektori algoritmi asosidagi eng ko‗p tarqalgan protokol bo‗lib, RIP protokoli hisoblanadi. Aloqa xolatining algoritmi, har bir marshrutizatorni tarmoq aloqalarining aniq grafasini qurish uchun yetarli axborot bilan ta‘minlaydi. Hamma marshrutizatorlar bir xil graflar asosida ishlaydi, bu marshrutlash jarayonini konfiguratsiyasi o‗zgarishiga mustaxkamliroq qiladi. Keng ogoxlantirishli jo‗natmalar faqat aloqalar xolatining o‗zgarishidagina ishlatiladi, bunday xolat ishonchli tarmoqlarda kam uchraydi. Aloqa liniyalar xolatini qandayligini tushunish uchun uning portlariga ulangan marshrutizator o‗zining yaqin qo‗shnilari bilan kalta paketlarni vaqti-vaqti bilan almashib turadi. Ushbu grafik ham keng ogohlantiruvchi, lekin u qo‗shnilar orasida bo‗lganligi sababli tarmoqni kamroq sifatsizlantiradi. TCP/IP stekida aloqalar xolatining algoritmi asosidagi protokol bo‗lib, OSPF protokoli hisoblanadi. 70 RIP masofa-vektor protokoli RIP (Routing Information Protocol) protokolida hamma tarmoqlar raqamga ega (raqam tashkil bo‗lish usuli, tarmoqda tarmoq pog‗onasining protokolini ishlatilishiga bog‗liq), marshrutizatorlar esa, identifikatorlarga ega. RIP protokoli keng ―Masofa vektori‖ tushunchasini ishlatadi. Masofa vektori, bu tarmoq raqamlari va uchastkalarida qadam (xop)larga bo‗lgan masofani hisoblovchi ikki juft son. Masofa vektori marshrutizatorlar tomonidan tarmoq bo‗yicha tarqatiladi va bir necha qadamdan keyin har bir marshrutizator yetishadigan tarmoq va unga bo‗lgan masofa to‗g‗risidagi ma‘lumotlarga ega bo‗ladi. Agar qaysidir tarmoq bilan aloqa uzilsa, marshrutizator bu xolatni belgilab, vektor elementiga ushbu tarmoqqacha bo‗lgan masofaga, ―Aloqa yo‗q‖ maxsus ya‘ni, maksimal belgi qo‗yadi. RIP protokolida bu belgi 16 son hisoblanadi. Aloqaning xolatiga va qurulmalarni o‗zgarishiga moslashish uchun marshrutlash jadvalining har bir yozuviga taymer ulanadi. Agar taym-out davrida ushbu yo‗nalishni tasdiqlovchi xabar kelmasa, unda u yo‗nalish jadvalidan olib tashlanadi. RIP protokolidan foydalanilganda Bellman-Ford dinamik dasturlashining evristik algoritmi ishlaydi va uning yordamida topilgan yechim optimalga yaqin hisoblanadi. RIP protokolining ustunligi, uning hisoblashdagi oddiyligi, kamchiligi esa keng ogohlantiruvchi paketlarni vaqti-vaqti bilan jo‗natadi va topilgan yo‗nalish optimal ekanligi hisoblanadi. OSPF aloqa xolati protokoli OSPF protokoli quyidagi xususiyatlarga ega: - sinfsizlik-protokol sinfsiz ishlab chiqilgan. Shuningdek u VLSM ni ishlatish va CIDR marshrutizatsiyasida ishlaydi; 71 - samaradorlik-marshrutda o‗zgarish bo‗lsa marshrutizatsiyani yangilash (doimiy bo‗lmagan yangilanish)ni ishga tushiradi. Protokol optimal yo‗lni to‗plash uchun SPF qisqa yo‗lni izlash algaritmini ishlatadi; - tez bir xillikka erishish-tarmoq o‗zgarganligini tez translyatsiya qilish; - masshtablik – kichik va katta tarmoqqa ishlatishga mo‗ljallangan. Ierarxik tuzilishni qo‗llab quvvatlash uchun marshrutizatorni bitta maydon (area)ga guruhlash mumkin; - xavfsizlik - MD5 Message Digest autentifikatsiyasini qo‗llab quvvatlaydi. Agar bu funksiya yoqilgan bo‗lsa, OSPF marshrutizatorlar oldindan berilgan bir xil parolli teng huquqli qurilmadan marshrutizatsiyaning faqat shifrlangan xabarlarini qabul qiladi. Administratoriy masofa (Administrative distance (AD)) (MM)- marshrut manbasining ishonchlilik qiymatini ko‗rsatadi. OSPF protokolining MMsi 110 ga teng. Hamma marshrutizatsiya protokollari o‗xshash komponentlarni ishlatadi. Hamma protokollar marshrutizatsiyaning ma‘lumotlarini almashish uchun marshrutizatsiya protokolining xabarini ishlatadi. Xabar marshrutizatsiya algoritmi yordamida qayta ishlashini ta‘minlovchi ma‘lumotlar tuzilishini qurishga yordam beradi. OSPF marshrutizatsiya protokolining 3 ta (3.1 - jadval) asosiy komponenti mavjud. 1) Ma’lumotlarning tuzilishi. OSPF protokoli 3 ta ma‘lumotlar bazasini yaratadi va xizmat ko‗rsatadi: - qo‗shni qurilmalar to‗g‗risida ma‘lumotlar bazasi-qo‗shni qurilmalarning jadvalini yaratadi; - kanal xolati to‗g‗risida ma‘lumotlar bazasi (LSDB) - topologiya to‗g‗risida jadval yaratadi; - jo‗natmalarning ma‘lumotlar bazasi- marshrutizatsiya jadvalini yaratadi. Bu jadvallar marshrutizatorlar o‗rtasida ma‘lumotlar almashishini bajaruvchi qo‗shni murshrutizatorlar ro‗yxatidan iborat. 72 2) Marshrutizatsiya protokolining xabari. OSPF protokoli marshrutizatsiya ma‘lumotlarini uzatish uchun xabarlarni almashishda 5 ta turdagi paketni ishlatadi. - salomlashish paketi (hello); - ma‘lumotlar bazasini tavsiflovchi paket; - kanal xolati paketi; - kanal xolatini yangilash paketi; - kanal xolatini tasdiqlash paketi. Bu paketlar qo‗shni marshrutizatorlarni aniqlash uchun va tarmoq to‗g‗risida aniq ma‘lumotga ega bo‗lish maqsadida marshrutizatsiya ma‘lumotlarini almashish uchun ishlatiladi. 3) Algoritm. Markaziy protsessor Deykstra qisqa yo‗lni izlash algoritmini ishlatgan holda topologiya jadvali va qo‗shni qurilmalar jadvalini qayta ishlaydi. Qisqa yo‗lni izlash algoritmi ko‗rsatilgan joyga barcha kirishlarni narhi to‗g‗risidagi ma‘lumotga asoslanadi. Qisqa yo‗lni izlash algoritmi SPF qisqa yo‗llar daraxtini har bir marshurtizatorni daraxtning ildiziga joylashtirish orqali yaratadi va har bir qurilmaga qisqa yo‗llarni hisoblaydi. Shundan keyin SPF qisqa yo‗llar daraxti optimal marshurtni hisoblash uchun ishlatiladi. OSPF protokoli marshrutizatsiya jadvalini yaratish uchun qo‗llaniluvchi jo‗natmalarni ma‘lumotlar bazasiga optimal marshrutni tanlash uchun kiritadi. OSPF protokolini ishlatuvchi marshrutizatorlar marshrutizatsiya ma‘lumotlarini taqdim etishda marshrutizatorlar bir xil marshrutizatsiya jadvaliga ega bo‗lish uchun kanal xolati bo‗yicha marshrutizatsiya jarayonining quyidagi 5 ta qadamini bajaradi: 73 3.1 – jadval. OSPF ma‘lumotlarni tuzilishi Ma’lumotlar bazasi Jadval Tavsifi Qo‗shnilar bo‗yicha ma‘lumotlar bazasi Qo‗shni qurilmalar jadvali - 2 tomonlama ma‘lumot almashish o‗rnatilgan barcha qo‗shni marshrutizatorlar ro‗yxati; - har bir marshrutizator uchun alohida jadval mavjud; - jadvalni show ip ospf neighbor buyrug‗i yordamida ko‗rish mumkin. Kanalni xolati bo‗yicha ma‘lumotlar bazasi Topologiya jadvali -tarmoqdagi barcha marshrutizatorlar to‗g‗risida ma‘lumotlarni yig‗adi; -bu ma‘lumotlar bazasi tarmoqning topologiyasini ko‗rsatadi; - bir maydonda bo‗lgan barcha marshrutizatorlar bir xil kanalni xolati bo‗yicha ma‘lumotlar bazasini ishlatadi; -jadvalni show ip ospf database buyrug‗i yordamida ko‗rish mumkin. Jo‗natmalarning ma‘lumotlar bazasi Marshrutizatsiya jadvali -kanalni xolati bo‗yicha ma‘lumotlar bazasidagi algoritmni ishga tushishi orqali yaratilgan marshrutlar to‗g‗risida ma‘lumotlarni yig‗adi; 74 3.1 – jadval davomi -har bir marshrutizator boshqa marshrutizatorlarga paketlarni jo‗natish joyi va usuli to‗g‗risidagi ma‘lumotlarga ega bo‗lgan marshrutizatsiya jadvalini ishlatadi; -bu ma‘lumotlarni show ip route bo‘yrug‘i yordamida ko‗rish mumkin. 1. Qo‗shni qurilmalar bilan qo‗shnichilik munosabatlarini o‗rnatish OSPFni ishlatuvchi marshrutizator ma‘lumotlarni almashish uchun tarmoqdan bir-birini aniqlashni bajarishi kerak. OSPFni ishlatuvchi marshrutizator OSPF yoqilgan barcha interfeyslaridan salomlashish paketini ushbu interfeyslar chegarasida qo‗shni qurilmalarni aniqlash uchun jo‗natadi. Qo‗shni qurilma mavjud bo‗lganda OSPFni ishlatuvchi marshrutizator u bilan bir xillik munosabatini o‗rnatishga harakat qiladi. 2. Kanal xolati to‗g‗risida xabarlarni almashish. Bir xillik munosabati o‗rnatilgandan keyin marshrutizatorlar kanal xolati to‗g‗risidagi (LSA) xabarlarni almashadi. LSA har bir to‗g‗ridan - to‗g‗ri ulangan kanalning xolati va narhi to‗g‗risidagi ma‘lumotga ega. Marshrutizatorlar o‗zining LSA xabarlarini qo‗shni qurilmalarga jo‗natadi. Qo‗shni qurilmalar LSA xabarlarini olishi bilan o‗zining LSA xabarini to‗g‗ridan to‗g‗ri ulangan qo‗shnilarga jo‗natadi va bu jarayon bir maydondagi barcha marshrutizatorlar barcha LSA xabarlarni qabul qilib olguncha davom etadi. 75 3. Topologiya jadvalini yaratish. OSPFni ishlatuvchi marshurtizatorlar kanal xolati to‗g‗risidagi xabarni olgandan keyin qabul qilingan paketlar asosida topologiya to‗g‗risidagi ma‘lumotlar bazasini yaratadi. Bu ma‘lumotlar bazasida ohir oqibat tarmoqning topologiyasi to‗g‗risida barcha axborotlar yig‗iladi. 4. SPF qisqa yo‗lni izlash algoritmini bajarilishi. Shundan keyin marshrutizatorlar qisqa yo‗lni izlash algoritmini bajarishga tushishadi. Katta samaradorlikni va masshtablikni ta‘minlash uchun OSPF protokoli maydonlarga bo‗lingan ierarxik marshrutizatsiyani quvvatlaydi. OSPF maydoni kanal xolati bo‗yicha tuzilgan ma‘lumotlar bazasidagi kanal xolati to‗g‗risidagi bir xil ma‘lumotlarni ishlatuvchi marshrutizatorlar guruhidan iborat. OSPF protokolini quyidagi usullardan birida ishlatish mumkin: - bitta maydon uchun OSPF. Magistral yoki nol maydon deb nomlanuvchi bitta maydonda joylashgan (0 maydon). - bir nechta maydonlar uchun OSPF. OSPF protokoli ierarxik tartibda bir nechta maydonlar yordamida ishlatiladi. Barcha maydonlar magistral maydonga (0 maydon) ulanishi shart. Maydonlar orasida ulanishni amalga oshiruvchi marshrutizatorlar chegaraviy marshrutizatorlar deyiladi (AVR). OSPFda bir nechta maydonlar uchun ierarxik marshrutizatsiyani ta‘minlash maqsadida bitta katta avtanom tizimi (AT)ni bir nechta kichik maydonlarga bo‗lish mumkin. Ierarxik marshrutizatsiyani ishlatishda maydonlar o‗rtasida (maydonlararo marshrutizatsiya) marshrutizatsiya bajariladi. Protsessorning resurslari (M: ma‘lumotlar bazasi takroriy hisoblash)ni talab qiluvchi marshrutizatsiya jarayonlarining ko‗pchiligi bitta maydon doirasida bajariladi. Har doim marshrutizator bitta maydon doirasida topologiyada o‗zgarish to‗g‗risida yangi ma‘lumotni qabul qilsa, marshrutizator qisqa yo‗lni izlash algoritmini bajarishi, yangi SPF qisqa yo‗l daraxtini yaratishi va marshrutizatsiya jadvalini yangilashi kerak. Qisqa yo‗lni izlash algoritmi mikroprotsessorning katta hajmdagi resursni talab qiladi, ya‘ni resurs bu hisoblashga ketadigan vaqt maydonini o‗lchamiga bog‗liq bo‗ladi. Izoh: topologiyaning o‗zgarishi boshqa maydondagi marshrutizatorlar 76 o‗rtasida masofa vektor formatida qayta taqsimlanadi. Boshqacha aytganda bu marshrutizatorlar faqat marshrutizatsiya jadvalini yangilaydi va qaytadan qisqa yo‗lni izlash algoritmini bajarmasligi kerak. Bitta maydondan juda ko‗p marshrutizatorlar bo‗lsa kanal xolati to‗g‗risidagi ma‘lumotlar bazasi juda katta hajmga ega bo‗ladi va mikroprotsessorning yuklanishi ortadi. Shuning uchun mashrutizatorlarni maydonlarga taqsimlashdan katta ma‘lumotlar bazasini kichik ma‘lumotlar bazasiga samarali taqsimlash kerak. Bunda samarali boshqarish imkoniyatini ta‘minlashga e‘tibor qilish lozim. 3.3. ICMP boshqarish xabarlari bilan almashish protokoli Marshrutizator qurilmadan kelgan bironta IP paketini uzatishda duch kelgan xatolar to‗g‗risida xabar berishga imkon beradi. Shuni aytish kerakki, ICMP (Internet Control Message Protocol) protokoli – bu xatolar to‗g‗risida xabar beruvchi, lekin xatolarni tuzatuvchi protokol emas. ICMP protokolining har bir xabari tarmoq bo‗ylab, IP paket ichida uzatiladi. ICMP xabarlari imtiyozsiz marshrutlanadi. Shuning uchun ular ham yo‗qolishi mumkin. Bundan tashqari, yuklangan tarmoqda, ular marshrutizatorlarning qo‗shimcha yuklanishini keltirib chiqarishi mumkin. Xatolar to‗g‗risida juda ko‗p xabarlar keltirib chiqarmasligi uchun xatolar to‗g‗risidagi ICMP xabarlarni tashuvchi IP paketlarning yo‗qolishi, ICMPning yangi xabarlarini paydo qilmasligi kerak. ICMP xabarlarining bir nechta turi mavjud (3.2 - jadval). Xabarning har bir turi o‗z formatiga ega va ularning hammasi uchta umumiy maydondan boshlanadi: xabar turini (TYPE), u xabarni belgilanishini aniqlab beradi, belgilovchi 8 bitli to‗la son, 8 bitli kod maydoni (CODE), u xabarning belgilanishini aniqlab beradi, nazorat yig‗indisini 16 bitli maydoni (CHECKSUM). Bundan tashqari ICMP xabari har doim sarlovha va xatoni keltirib chiqargan IP paketning birinchi 64 biti ma‘lumotlarga ega. Bu qurilma-yuboruvchi xato sababini aniqroq taxlil qilishi uchun bajariladi, chunki TCP/IP steki – qo‗shma pog‗onasidagi hamma protokollar 77 o‗z xabarlarining birinchi 64 bitini taxlil qilish uchun eng muhim axborotga egalar. Maydon turi quyidagi belgilanishga ega (3.2 – jadval): 3.2 – jadval. Maydon turi Belgilanishi Xabarlar turi 0 Aks-sado-javob (Echo Replay) 3 Yetib bo‗lmaydigan belgilangan qurilma (Destination Unreachable ) 4 Manbani yo‗qotish (Source Quench) 5 Yo‗nalishni o‗zgartirish (Redirect) 8 Aks-so‗rov (Echo Request) 11 Deytagramma vaqtining tugashi (Time Exceeded for a Datagram) 12 Paket ko‘rsatkichining muammosi. (Parameter Problem on a datagram ) 13 Vaqt belgisini talab qilish (Timestamp request) 14 Vaqt belgisining javobi (Timestamp Replay) 17 Manzilni talab qilish (Address Mask Request) 18 Manzil javobi (Address Mask Replay) Ko‗rinib turibdiki, ishlatilayotgan xabar turlaridan ICMP protokoli tor masalalarini xal qiluvchi protokollar birlashmasi bo‗lib hisoblanadi. Xabar turlarini taxlil qilib chiqamiz (3.3-jadval). Aks sado – protokoli. ICMP protokoli tarmoq qurilmalariga erishishni nazoratlash uchun tarmoq administratorlariga vositalar taqdim etadi. Bu vositalarni xabarning ikki turi bilan almashishni kirituvchi aks-protokol: aks - so‗rov va aks - javob shaklida tasavvur etish mumkin. Kompyuter yoki marshrutizator inter tarmoq bo‗yicha aks - so‗rov yuboradi, unda qurilmaning IP manzili ko‗rsatiladi. AKS - SO‗ROV olgan qurilma aks - javobni tashkil qiladi va talab yuboruvchigaqurilmaga xabarni qaytaradi. Talabda bo‗lgan ayrim ma‘lumotlar, javobda 78 qaytarilishi kerak. Chunki aks - so‗rov va aks - javob tarmoq bo‗yicha IP paketlar ichida uzatiladi va ularni muvoffaqiyatli yetkazib berish, inter tarmoqni butun transport tizimining normal ishlashini bildiradi.
Belgilangan qurilmaga yetib bora olmaslik to„g„risida ma‟lumotlar. Marshrutizator IP paketni yubormasa yoki yetkazib bera olmasa, u paketni yuboruvchi qurilmaga ―Yetib bo‗lmaydigan belgilangan qurilma‖ (3-xabar turi) xabarini yuboradi. Bu xabar kod maydonida, paket nima uchun yetkazib berilmaslik sababini aniqlovchi mazmunga ega. Sabab quyidagicha kodlanadi. 3.3 – jadval. ICMP protokolining xabarlari Kod Sabab 0 Tarmoqqa yetishib bo‗lmaydi 1 Qurilmaga yetishib bo‗lmaydi 2 Protokolga yetishib bo‗lmaydi 3 Portga yetishib bo‗lmaydi 4 Fragmentatsiya talab etiladi, 2F bit esa o‗rnatilgan 5 Manba bergan yo‗nalishda xato 6 Tayinlash tarmog‗i noma‘lum 7 Tayinlash qurilmasi noma‘lum 8 Qurilma-manbaga ajratish 9 Tayinlangan tarmoq bilan o‗zaro ishlash administratoriy ta‘qiqlangan 10 Tayinlangan qurilma bilan o‗zaro ishlash administratoriy taqiqlangan 11 Servisning berilgan sinfi uchun tarmoqqa erishib bo‗lmaydi 12 Servisning berilgan sinfi uchun qurilmaga erishib bo‗lmaydi Marshrutizator qandaydir sabab bilan tarmoq bo‗yicha 10- paketni uzata olmasligini aniqlasa, qurilma manbaga ICMP xabarini yuboradi va keyin paketni olib tashlaydi. Xato sababidan tashqari ICMP xabari yetkazib berilmagan paket 79 sarlovhasini va ma‘lumotlar maydonining birinchi 64 bitini ham kiritadi. Tayinlash tarmog‗i yoki qurilmaga apparaturaning vaqtincha ishdan chiqishi, yuboruvchi belgilangan manzil noto‗g‗ri ko‗rsatkichga hamda marshrutizator belgilangan tarmoqqa yo‗nalishi to‗g‗risida ma‘lumotga ega bo‗lmaganda erishilmasligi mumkin. Protokol va portga erishilmaslik tayinlash qurilmasidagi qo‗shma pog‗onaning qaysi bir protokolida amalga oshishishi UDP yoki TCP protokollarining ochiq porti yo‗qligi orqali bildiradi. Yo„nalishni boshqa tomonga yo„naltirish. Kompyuterlarda yo‗nalish jadvallari odatda statik hisoblanadi, chunki tarmoq administratori tomonidan konfiguratsiyalanadi, marshrutizatorlarda esa dinamik hisoblanadi, chunki yo‗nalish axborotlari bilan almashish protokollari yordamida avtomatik tarzda shakllanadi. Shuning uchun vaqt o‗tishi bilan, tarmoq topologiyasi o‗zgarganda kompyuterlarning yo‗nalish jadvallari eskirishi mumkin. Bundan tashqari bu jadvallar odatda kam axborotga ega, masalan, faqat bir nechta marshrutizatorlarning manzili. Kompyuterlar xatti-xarakatini tuzatish uchun marshrutizator ―yo‗nalishni boshqa tomonga yo‗naltirish‖ (Redirect) deb nomlanuvchi ICMP protokolining xabarini ishlatishi mumkin. ICMP protokolini boshqa tomonga yo‗naltirish mexanizmi, kompyuterlarga uning lokal marshrutizatorlarining faqat IP-manzillarini konfiguratsiya fayllarida asrashga imkon beradi. Boshqa tomonga yo‗naltirish xabarlari yordamida marshrutizatorlar kompyuterga, qaysi marshrutizatorga u yoki bu tayinlangan tarmoq uchun paketlarni jo‗natish zarurligi to‗g‗risida unga kerakli axborotni xabar qilib turadi, ya‘ni marshrutizatorlar kompyuterga, yo‗nalish jadvallarining ularga kerakli qismini uzatishadi. Marshrutizator ―yo‗nalishni boshqa tomonga yo‗naltirish‖ xabariga keyinchalik foydalaniladigan IP manzil va o‗z ma‘lumotlar maydonining birinchi 64 bitli dastlabki paket sarlovhasini joylashtiradi. Paket sarlovhasidan qurilma qaysi tarmoq uchun ko‗rsatilgan marshrutizatordan foydalanish kerakligini bilib oladi. 80 3.4. IP – telefoniyada qo‘llaniluvchi standartlar va protokollar Ma‘lumot uzatish tarmoqlari orqali telefon so‗zlashuvlarini tashkil etishning samarali usuli, IP texnologiyasining ilovalaridan biri - IP telefoniya hisoblanadi. U eng iqtisodiy - foydali usul bo‗lib, uning asosida foydalanuvchiga telefon so‗zlashuvlar uchun kam bo‗lgan xarajatlarni talab etuvchi telefon xizmatlari taklif etiladi. IP ga asoslangan tarmoqlarda barcha ma‘lumotlar: ovoz, matn, video, kompyuter dasturlari yoki boshqa turdagi barcha axborotlar paketlar ko‗rinishida uzatiladi. Ushbu tarmoqdagi barcha kompyuter va terminallar o‗zining noyob manziliga ega. Uzatiladigan paketlar mazkur sarlovhada ko‗rsatilgan manzil asosida qabul qiluvchiga jo‗natiladi. Ma‘lumotlar bir vaqtning o‗zida ko‗pgina foydalanuvchilar va jarayonlar orasida bitta shu tarmoq orqali uzatilishi mumkin. IP tarmoqda muammolar yuzaga kelsa, shikastlangan joyni ma‘lumotlar aylanib o‗tishi mumkin. Bu vaziyatda IP protokol signali uchun kanal ajratilishini talab etmaydi. IP tarmoq orqali ovozlarni uzatish jarayoni bir necha bosqichdan iborat: Dastlab ovoz raqamlanadi. Keyin raqamlangan ma‘lumotlar fizik hajmni kamaytirish maqsadida taxlil etiladi va ko‗rib chiqiladi. Odatda shu bosqichda ortiqcha tanaffuslar va fon shovqinlari yo‗qotiladi hamda jipslashtiriladi. Navbatdagi bosqichda qabul qilingan ma‘lumotlar ketma-ketligi paketlarga bulinadi va unga qabul qiluvchining manzil-axborot protokoli hamda xatolarni tuzatishga doir qo‗shimcha ma‘lumotlar qo‗shiladi. Shu vaqtda paketni bevosita tarmoqqa uzatilishidan avval, uning tashkil topishi uchun kerakli miqdordagi ma‘lumotlarni vaqtincha to‗planishi yuz beradi. Qabul qilingan paketlardan axborotlarni ajratib olish ham bir necha bosqichlardan iborat: Ovoz paketlari qabul qiluvchi terminaliga yetib kelgach, avval uning ketma-ketlik tartibi tekshiriladi. IP-tarmoq yetkazish muddatini kafolatlamaydi, tartib raqami yuqori bo‗lgan paketlar avvalroq borishi va ular orasidagi intervallar ham o‗zgarib turishi mumkin. Dastlabki ketma-ketlikni va 81 sinxronlashtirishni tiklash uchun paketlarni vaqtincha to‗planishi yuz beradi. Lekin ba‘zi paketlar uzatish davrida yo‗qotilishi yoki jo‗natilishga ajratilgan vaqtdan o‗tishi mumkin. Odatda qabul qiluvchi terminal yo‗qolgan yoki kechikkan paketlarni qayta so‗rashi mumkin. Ovozlarni uzatish usuli ushlanishlarga tanqidiy qaraydi. Olingan paketlar asosida yo‗qolganlarni taxminan tiklaydigan approksimatsiya algoritmi yoqiladi yoki bu yo‗qolishlar e‘tiborga olinmay, bo‗shliqlar ma‘lumotlar bilan tasodifiy to‗ldiriladi. Bunday shakldagi ma‘lumotlar ketma-ket dekompressiyalanadi va qabul qiluvchiga ovoz axborotlarini tashuvchi audio-signalga bevosita aylantiradi. Shunga asoslanib, qabul qilingan axborot dastlabki vaziyatdagi axborotga mos kelmasligi mumkinligini ta‘kidlash lozim. IP telefoniyaning tuzilishi paketli kommutatsiya tarmog‗ida multimediani amalga oshirishga mo‗ljallangan terminal qurilma, jihozlar va tarmoq xizmatlari tasvirini o‗z ichiga olgan. Telekommunikatsiya sohasini standartlashtirish tomonidan ishlab chiqilgan H.323 standartidan foydalanish asosida tashkil topgan. H.323 standartidagi terminal qurilma va tarmoq jihozlari mavjud vaqt ko‗lamida ma‘lumotlarni, so‗zlarni va video axborotlarni uzatishi mumkin. H.323 terminallari orasida aloqani ta‘minlaydigan tarmoq murakkab topologiyali segment va ko‗p segment xususiyatiga ega bo‗lishi mumkin. H.323 terminali shaxsiy kompyuterlar bilan ulanishi yoki avtanom qurilma sifatida amalga oshirilishi mumkin. So‗z almashish ta‘minoti – H.323 standartidagi qurilma uchun majburiy vazifadir. H.323 tavsiyasida 4 ta birikma keltirilgan: - terminal; - makon nazoratchisi (Gatekeeper); - yo‘lak; - ko‗p nuqtali konferensiyalarni boshqarish qurilmasi. Sanab o‗tilgan barcha birikmalar H.323 deb nomlanuvchi makonni tashkil etgan. Bitta makon nazoratchisi bir necha yakuniy qurilmalardan iborat bo‗lib, nazoratchi makondagi barcha yakuniy qurilmalarni boshqaradi. H.323 terminali boshqa H.323 terminallar bilan yoki ko‗p nuqtali konferensiyalarni qurilmasi bilan 82 birga harakat qilib, mavjud vaqt ko‗lamida jo‗natmalarni uzatishi va qabul qilishi mumkin bo‗lgan tarmoqdagi yakuniy nuqtalar sifatida gavdalanadi. Yuqoridagi vazifalarni ta‘minlash uchun terminal o‗z ichiga quyidagilarni qamrab oladi. - audio qurilmalar (mikrofon, akustika tizimi, telefon miksheri, akustik exolarni pasaytirish tizimi); - video qurilmalar (monitor, videokamera); - tarmoq interfeys qurilmasi; - foydalanuvchining interfeysi. H.323 terminali H.245, Q.931, RAS, RTP va H.450 protokollar oilasini ta‘minlashi hamda G.711 audio kodlashni qo‗llash lozim. Ovozlarni an‘anaviy kommutatsiya kanallari o‗rniga IP tarmog‗i orqali uzatish texnologiyasi, yulaklar o‗rnatish orqali konfiguratsiyani inobatga oladi. Yulak (полоса) axborotni jipslaydi va IP paketga aylantiradi. IP tarmoqqa yuboradi, qarama-qarshi tomondagi yulak aks xarakatlarni amalga oshiradi, ya‘ni chaqiriq paketlarini o‗qiydi va taqsimlaydi. Natijada oddiy telefon apparati chaqirishni hech bir muammosiz qabul qiladi. Axborotlarni bunday o‗zga tus olishi, dastlabki ovoz signalini ortiqcha ko‗paytirmasligi kerak. Uzatish rejimi mavjud vaqt ko‗lamida abonentlar o‗rtasidagi axborot almashinuvini saqlab qolishi kerak. Yulaklarning asosiy vazifalari: - IP va telefon tarmoqlari o‗rtasida fizik interfeysni amalga oshirish; - abonent signalini shakllantirish va o‗rnatish; - abonentlarni bog‗lash; - abonent signallarini ma‘lumotlar paketiga aylantirish va yana qaytarish; - signal va ovoz paketlarini tarmoq orqali uzatish; - aloqani uzish. TCP/ IP tuzilmasida yulak vazifalarining asosiy qismi qo‗llanish jarayonida amalga oshadi. Chaqiriqlarni boshqarish vazifasini makon nazoratchisi boshqaradi. Makon nazoratchisining vazifalari: - taxallus (psivdonim) manzillarni transport manzillariga aylantiradi; - ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilab berilgan aloqa uchun yetarli 83 bo‗lgan chastota yulaklari miqdori va boshqa qirralariga ega avtorizatsiyali chaqiriq asosida tarmoqqa kirishni nazorat etish: - o‗tkazish palasalarini nazorat qiladi; - makonlarni boshqaradi. Makon nazoratchisi yuqorida sanab o‗tilgan barcha vazifalarni faqat o‗zida ro‗yxatga olingan terminal, yulak va boshqaruv qurilmalariga nisbatan amalga oshiradi. IP manzil, telefon raqami yoki belgilar qatoriga qo‗yilgan nom (elektron pochta manziliga xos) asosida amalga oshirilishi mumkin. Makon nazoratchisi oson esda qoladigan, qo‗yilgan nomlardan foydalanish imkonini berib, chaqiruvni soddalashtiradi. Makon nazoratchisi vazifalari yulaklarga kiritilishi mumkin. Konferensiyalarni boshqarish serveri (MCU – Multipoint Control Unit) uch va undan ortiq H.323 terminallari aloqasini ta‘minlaydi. Konferensiyada ishtirok etayotgan barcha terminallar MCU bilan bog‗lanishni o‗rnatadi. Server ko‗pgina manzillarga yo‗llanilishi kerak bo‗lgan konferensiya zahiralarini boshqaradi, ovoz, videoni ko‗rib chiqadi, audio va video oqimni aniqlaydi. H.323 tuzilmasi doirasida ko‗p nuqtali konferensiyalarni boshqarish tizimi o‗rnatilishi bo‗yicha ikkita yondashuv bor: 1. Ko‗p nuqtali konferensiyani markazlashgan holda boshqarish; 2. Ko‗p nuqtali konferensiyalarni markazlashmagan holda boshqarish. Birinchi guruh konferensiyaning barcha ishtirokchilari boshqalariga ko‗p manzilli (guruhli) axborotlarni uzatadilar. Bu tarmoqning ba‘zi sigmentlarida jo‗natmalar to‗planib qolishini oldini olish imkonini beradi. Lekin bunday konferensiyani boshqarish noqulaylik yaratadi. Markazlashgan usul qo‗llanilgan yakuniy qurilmalarda signallar MCU tizimida uzatadi. Bu esa uni uzatilishini ta‘minlaydi.
IP telefoniyani joriy etilishidagi eng muhim muammolardan biri - xizmatlarni yuqori sifatda ta‘minlashdir. IP tarmoqlarda belgilangan QoS xizmatlari sifatini ta‘minlash masalalari bilan telekommunikatsiya sohasini standartlashtiruvchi xalqaro tashkilotlar 84 shug‗ullanadilar. Tarmoq zahiralariga maxsus talablar bilan so‗z jo‗natmalarini uzatish zarurati xizmatlar sifatini ta‘minlovchi ko‗plab texnologiya va protokollarni ishlab chiqilishiga sabab bo‗ldi. QoS mexanizmlari quyidagi vazifalarni amalga oshirilishini ta‘minlashlari lozim. - tarmoq zahiralarini boshqarish (o‗tkazish yulaklari, tarmoq qurilmalarini boshqarish amalga oshiriladi, global tarmoqda ishlash imkoniyatidan foydalaniladi va boshqalar); - tarmoq zahiralaridan samaralari foydalanish (iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida jo‗natmalarni nazorat etish imkonini beruvchi menejment va tarifikatsiya); - o‗ziga xos xizmatlar (QoS)ning ko‗rsatkichlarini boshqarish va nazorat qilish, xizmat operatorlari uchun o‗z mijozlariga turli pog‗onadagi xizmatlarni ta‘minlash imkonini beradi; - to‗liq integrallashgan tarmoq uchun asos yaratish (tarmoqda QoS mexanizmlaridan foydalanish kelajakda integral multimedia tarmog‗ini yuzaga kelishiga olib keladi). Tayinlanish xususiyatiga muvofiq paketli kommutatsiya tarmoqlaridagi so‗z xizmati sifatini yaratuvchi mexanizmlarni uch guruhga bo‗lish mumkin: - har bir tarmoq elementidagi QoS mexanizmi (masalan, navbatlarni tashkil etish vazifasi, jo‗natmalarni yo‗naltirish kabilar); - QoS mexanizatsiya signalizatsiyalari tarmoqdagi tarmoq elementlari orasida ochiq sifatni ta‘minlaydi; - tarmoq jo‗natmalarini boshqarish va administratorlash uchun QoSni ta‘minlaydigan hisob, boshqaruvi va usul vazifalari. An‘anaviy kommutatsiya tarmoqlari ovoz spektrlarining signallarini uzatish uchun yetarlicha eliment signallarini kafolatlangan o‗tkazish yo‘lagi bilan uzatadi. Paketli kommutatsiya tarmog‗i kafolatlangan o‗tkazuvchanlik xususiyatini ta‘minlamaydi, chunki aloqa nuqtalari orasida kafolatlangan yo‗lni ta‘minlamaydi.