Informaciyalardı qorǵaw usılları. login ham parol tu’sinigi Joba

Informaciyalardı qorǵaw usılları.login ham parol tu’sinigi
Joba :
1. Informaciya qawipsizligi túsinigi
2. Informaciya qawipsizligin támiyinlew hám informaciya qawipsizligi siyasatı
3. Informaciyalardı qorǵawdıń texnikalıq hám programmalıq quralları
4. Informaciyalardı qorǵaw usılları. Identifikasiya hám autentifikasiya máseleleri
Juwmaq

AHQKT ob'ektlerde informaciya qawipsizligin kóp sanlı múmkin bolǵan qáwiplerden qorǵaw ushın jaratıladı. Ol yamasa bul qáwipti blokirovkalash ushın qorǵawdıń usılların hám quralların málim bir kompleksi isletiledi. Olardıń birparaları informaciyanı bir waqtıniń ózinde bir neshe qáwiplerden qorǵaw etedi. Usıllardıń ishinde universal usıllar da bar bolıp tabıladı, olar qálegen qorǵaw sisteması ushın tiykarǵı esaplanadı. Bul informaciyanı qorǵawdıń huqıqıy usılları bolıp tabıladı, bul qálegen wazıypalı qorǵaw sistemasın rásmiy túrde kurishni hám isletiwdi hasası bolıp xızmet etedi; bul shólkemlestirilgen usıllar bolıp tabıladı, olar ádetde bir neshe qáwiplerdi jónge salıw (qaytarıw ) etiw ushın isletiledi; bul texnikalıq usıllar bolıp tabıladı, olar shólkemlestirilgen hám texnikalıq ilajlarǵa tiykarlanǵan halda kópshilik qáwiplerden informaciyalardı qorǵaw etedi.

Informaciyanı qorǵawdı huqıqıy usıllarında huqıqıy xarakterli máseleler kórip shıǵıladı :
- kompyuter ayıpkerligi ushın jazalaw normaların islep shıǵıw ;
- programmalovchilarni avtorlıq huqıqların qorǵaw ;
- jınayatlı hám puqaralıq nızamshılıǵın, hám de kompyuter ayıpkerligi salasında sud jumısın tolıq jetilistiriw;
- kompyuter sistemaları islep shıǵıwshılar ústinen jámiyetlik qadaǵalawı máseleleri;
- bul máseleler boyınsha uyqas xalıq aralıq shártnamalardı qabıllaw hám t.b.
Informaciyanı qorǵawdı shólkemlestirilgen ilajları kórip shıǵadı :
- kompyuter sistemaların qorǵawdı ;
- xızmetkerlerdi tańlap alıw ;
- oǵada zárúrli islerdi tek bir kisi tárepinen alıp barılıwı jaǵdayların biykar qılıw ;
- sistemanı, ol isten shıqqanınan keyin, islew qábiletin qayta tiklew rejesin bar ekenligi;
- informaciya qawipsizligi sistemasın támiyinleytuǵın shaxslarǵa juwapkerlikti beriw;
- kompyuter orayın jaylasqan jayın tańlaw hám t.b.
Qorǵawdı texnikalıq usılları apparatlı, programmalı hám apparat -programmaliga bólinediler. Elektron esaplaw texnikasına mólsherlengen qawipsizliklerdi támiyinlewdi tiykarǵı baǵdarları tómendegiler bolıp tabıladı:
- KT hám T larida qadaǵan etilgen informaciyaǵa shaqırıq etiwden qorǵaw ;
- virusqa qarsı qorǵaw ;
- istalmagan elektromagnit hám akustikalıq maydan hám nurlanıwlar arqalı ustap alıwdı saplastırıw ;
- kriptografik usıllar tiykarında xabarlardı joqarı dúzılıwlı tuyıqlıǵın támiyinlew.
Texnikalıq usıllar (programmalı, apparatlı hám programma -apparatlı ) kelesinde jáne de tolıq kórip shıǵilıwı ushın informaciyanı huqıqıy hám shólkemlestirilgen qorǵawdı támiyinlew máselelerine toqtalıp utamiz.
Informaciya - huqıq ob'ekti bolıp tabıladı. Kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar retinde telekommunikasiya hám esaplaw texnikası quralları, programma támiynatı hám intellektuallıq bilimler, olardı tolıq jetilisken tarawları tekǵanaǵana kompyuterler, korporativ hám global tarmaqlarǵana bolıp kolmasdan, bálki zamanagóy joqarı informaciya texnologiyaları quralları isletiletuǵın, úlken kólem degi informaciyalar qayta islenetuǵın, mısalı, statistika hám finans institutları, iskerlikti qálegen tarawı bolıwları múmkin.
Qálegen shólkemdiń iskerligi baylanıs kanalları boyınsha informaciyalardı alıw, qayta islew, qararlar qabıllaw, uzatıw processlerisiz múmkin emes bolıp tabıladı. Bul processlerdi támiyinleytuǵın barlıq qurallar kompyuter ayıpkerligi ushın ásbaplar esaplanadı yamasa ásbaplar retinde isletiliwi múmkin.
Ózbekstanda, MDH barlıq mámleketlerindegi sıyaqlı, jaqın waqıt-largacha kompyuter ayıpkerlikleri menen nátiyjeli gúresishni múmkinshiligi joq edi. Házir bolsa jaǵday ózgera basladı. Informatika, informaciyanı qorǵaw hám mámleket sırları salasında tikkeley nızamshılıq tiykarları 10 nan artıq tiykarǵı nızamlarda hám Ózbekstan Respublikası Prezidentin bir qatar buyrıqlarında sáwlelendirilgen bolıp tabıladı.
Tiykarǵı nızamlarda informaciyanı hám informaciyalı resursların maqsetleri, ob'ektleri túsinikleri hám huqıqıy tiykarları anıq-langan bolıp tabıladı.
«Informaciya, informaciyalastırıw hám informaciyanı qorǵaw tuwrısında» gi nızam fukarolarni informaciyaǵa konstitusion huqıqın támiyinlew, onı ashıqlıǵın hám oǵan shaqırıq etiwdi, fukarolar hám shólkemler tárepinen nızamshılıq, ijroiya hám sud xoqimiyati shólkemleri tuwrısındaǵı informaciyanı hám basqa informaciyanı alıwdı, jámiyetlik hám jeke mápke iye bolǵan támiyinlewge, hám de jámiyette informaciya menen mulokot etiwge hám informaciyalashtirishni rawajlandırıwǵa kómeklesiw ushın shaqırıq etedi. Ol jaǵdayda informaciyanı xujjalashtirish jáne onı informaciya resurslarini ashıq hám sheklengen shaqırıq qılıw taypalarına tiyisligi, informaciyaǵa shaqırıq qılıw boyınsha mexanizmlerdi hám kepilliklerdi anıqlaw, informaciyanı huqıqıy qorǵaw tártibi máseleleri, bul tarawda buzıwǵa qaratılǵanlıqlar ushın juwapkerlikti ornatıw mexanizmleri máseleleri sáwlelendirilgen.
Nızam menen anıqlanǵan informaciyanı qorǵaw maqsetleri:
- urlawlardı, buzıwlardı, shıǵıp ketiwlerdi, kewilaqilashtirishlarni saplastırıw ;
- shaxstı, jámiyeti, mámleketti qawipsizligin támiyinlew;
- informaciyanı joytıw, buzıw, blokirovkalash boyınsha qadaǵan etilgen hara-katlarni saplastırıw ;
- jeke sirni hám jeke maǵlıwmatlardı jasırınlıǵın saqlawǵa puqaralardı konstitusiyaviy huqıqların qorǵaw ;
- mámleket sırın, hújjetlestirilgen informaciyanı jasırınlıǵın saqlaw.
Nızam menen informaciya qawipsizligi ob'ektleri anıqlanǵan, olarǵa tómendegiler tiyisli bolıp tabıladı:
1) axborot resurslarini barlıq kórinisleri;
2) axborotni alıwǵa, tarqatıwǵa hám isletiwge, jasırın informaciyanı hám intellektuallıq mulkni qorǵawǵa puqaralardı, huqıqıy shaxslardı hám mámlekettiń huqıqları ;
3) turli klaslı hám wazıypalı informaciya sistemaların óz ishine alatuǵın informaciya resurslarini qáliplestiriw, tarqatıw jáne isletiw sisteması maǵlıwmatlar kitapxanaları, arxivları, sistemaları hám iri jıynaqları informaciya texnologiyaları informaciyanı jıynaw, qayta islew, saqlaw hám uzatıwdıń reglamentları hám processleri ilimiy-texnikalıq hám xızmet kórsetetuǵın xızmetkerler;
4) axborotni qayta islew hám analiz qılıw orayların, informaciya almaslaw hám telekommunikasiya kanalların islewin támiyinlew mexanizmlerin, telekommunikasiyali sistemaların hám tarmaqlardı, sonday-aq informaciyanı qorǵawdı sistemaların hám quralların óz ishine alǵan informaciyalasqan infratuzilma;
5) ommaviy informaciya hám tashvikot qurallarına tiykarlanatuǵın jámiyet sanasına (dúńyaǵa kózqaras, ahloqiy salawatlar, ádep bahaları, xulqni social -jol qoyılatuǵın stereoturlari hám insanlar ortasındaǵı óz-ara munasábetler).
Nızam boyınsha shegaralanǵan shaqırıq etiletuǵın xabarlar qorǵaw etiledi hám qorǵaw dárejesin olardıń iyesi anıqlaydı, qorǵaw ilajların juwapkerligi bolsa tekǵanaǵana iyesinde emes, bálki paydalanıwshında da boladı. Tek hújjetlestirilgen informaciyaǵana qorǵaw etiledi. Hújjetlestirilgen informaciya Mámleket siriga hám jasırın informaciyaǵa bólinedi.
Mámleket siriga mámleket tárepinen qorǵaw etiletuǵın onıń áskeriy, sırtqı siyasiy, ekonomikalıq, razvedka, kontrrazvedka hám operativ qıdırıw iskerligi salasındaǵı xabarlar tiyisli boladı. Bul xabarlardıń iyesi hám paydalanıwshısı mámlekettiń ózi boladı, sol sebepli onıń ózi qorǵaw boyınsha talaplardı ilgeri suradi hám olardıń basqarilishini qadaǵalaw etedi. Bul talaplardı aynıwı barlıq qatań nızamlar menen jazalanadı.
Jasırın informaciya - hújjetlestirilgen informaciya bolıp, onıń huqıqıy rejimi mámleket, kommerciya, sanaat hám basqa jámiyet iskerligi salasındaǵı háreket qılıp atırǵan nızamshılıqtı arnawlı normaları menen ornatılǵan. Iyeleri - mákemeler hám shólkemler, olar bul informaciyalarǵa iye boladılar hám ol menen ámeller atqaradılar, hám de olar qorǵaw dárejesin ornatadılar. Jasırınlıqtı buzılǵan jaǵdayda birpara sanksiyalardı qóllaw tómendegi keńsepazlar aldınan orınlanǵan jaǵdaylardaǵana múmkin bolıp tabıladı:
- informaciya haqıyqatlıqtan da qımbat bahalı bolıwı kerek;
- shólkem informaciyaǵa erkin shaqırıq qılıwdı biykar etiw jáne onıń jasırınlıǵın qorǵaw ushın málim bir sharalardı kóriwi kerek;
- barlıq xızmetkerler informaciyanıń jasırınlıǵı tuwrısında eskertilgen bolıwı kerek.
Jasırın informaciyanı túri - bul jeke jasırın maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Biraq bul máselede huqıqıy tiykarlar jetkiliklishe islep shıǵılmaǵan sonda da, mámleket jeke informaciyanı qorǵawdı óziniń jeke qadaǵalawı astına alǵan. Bul taypaǵa jeke hám shańaraqqa tiyisli sırlar, jeke maǵlıwmatlar, jazıwmalar sırları, telefon daǵı, pochta daǵı, telegrafdagi hám basqa xabarlar tiyisli bolıp tabıladı.
Ulıwma kóriniste jasırın xarakterli maǵlıwmatlar quramı tómendegi kóriniske iye:
- jeke maǵlıwmatlar ;
- tergew hám sud jumısı siri;
- xızmet siri;
- kásip-óner siri;
- kommerciya siri;
- jańa ashılıwlardıń mánisi haqqında.
Tiykarǵı nızamlarda kompyuter informaciyası salasındaǵı atamalar hám túsinikler anıqlanǵan bolıp tabıladı (kompyuter informaciyası, EHM ushın programma, EHM (kompyuter), EHM tarmaǵı, maǵlıwmatlar bazası hám t.b. ).
Kompyuter ayıpkerlikti kórip shıǵılatuǵın tiykarǵı elementlardı óz ishine aladı :
- kompyuter informaciyaına nızamsız shaqırıq qılıw ;
- EHM ushın zálel jetkizetuǵın programmalardı jaratıw, isletiw hám tarqatıw ;
- EHM, EHM sistemaları hám olardıń tarmaqların isletiw qaǵıydala -rini buzıw.
Element boyınsha kompyuter informaciyaına (mashina tasıwshısındaǵı, EHM dagi yamasa EHM tarmaqları daǵı ) nızamǵa qarsı shaqırıq qılıw ushın, eger bul informaciyanı joytıwǵa, blokirovkasiga, ózgeriwine yamasa nusqalanıwına alıp kelgen bolsa, hám de esaplaw tarmaqlarında islewdi buzǵanlıǵı ushın juwapkerlik názerde tutılǵan.[23; 95-112]
Qadaǵan etilgen informaciyanı joǵalıp ketiwine, blokirovkalanishiga, ózgeriwine yamasa nusqalanıwına, informaciya sistemalarınıń islewin aynıwına, alıp keletuǵın programmalardı EHM ushın dúzgenlik ushın da ámeldegi juwapkerlik názerde tutılǵan.
EHM, EHM sistemaları yamasa olardıń tarmaqların, olarda islewge ruxsatı bolǵan shaxs tárepinen, isletiw qaǵıydaların buzǵanlıǵı ushın da, eger bul iskerlik nátiyjesinde nızam menen qorǵawlanatuǵın informaciyanı joytıwǵa, blokirovkalashga yamasa ózgertiwge alıp kelse hám saldamlı zálel jetkezse, juwapkerlik ornatılǵan.
Kompyuter informaciyaın qorǵawdıń shólkemlestirilgen usılları. Kompyuter informaciyaın qorǵawdıń shólkemlestirilgen usılların, qorǵaw dárejesin tańlaw ushın, ámeldegi bolǵan informaciyanı aldınan analiz qılıwdı ótkeriwden baslaw kerek.
Tek hújjetlestirilgen informaciyaǵana qorǵaw etilgenligi ushın, hújjetlashtirishni úzil-kesil túrde standart boyınsha ótkeriw kerek. Ápiwayı informaciya ushın da, esaplaw texnikası quralları menen jaratılatuǵın mashinogrammaga hám mashina tasıwshılaridagi hújjetlerge huqıqıy kúshnı beriw ushın da standartlar bar bolıp tabıladı.
Mámleket standartı hújjettiń 31 rekvizitlarini názerde tutsa da, olardıń hámmesin bolıwı shárt emes. Tiykarǵı rekvizit -tekst bolıp tabıladı, oǵan málim bir huqıqıy kúshnı beriw ushın zárúrli rekvizitlar - sáne hám qol kerek bolıp tabıladı. Avtomatlastırılgan informaciyalasqan sistemanıń hújjetleri ushın elektron qol kerek bolıp tabıladı.
Informaciyanı qorǵaw qımbatqa túsedi, sol sebepli onıń zárúrligi hám kimmatbaholigi boyınsha informaciyanı qorǵaw principlerinen kelip shıǵıw kerek.
Qadaǵan etilgen shaqırıq qılıwdı anıqlaw ushın kerek bolıp tabıladı:
- fayllardıń protokolı, ásirese, sistemaǵa kirisiw protokolın úzliksiz tekseriw;
- ádetten tısqarı waqıtlarda belgisiz paydalanıwshılardı jalǵanıwın baqlaw ;
- paydalanıwshılardıń qandayda bir-bir waqıt aralıǵinda isletilmagan hám jáne de háreketke kelip qalǵan identifikatorlariga itibardı qaratıw.
Tarmaqta biyganalardı payda bolıwın anıqlawdı usıllarınan birewi, bólek faylda tarmaq boyınsha barlıq processlerdi hám jalǵanıwlardı belgilengenler etiwshi ádetdegi processni (Shell tilin ) hár 10 minutda jumısqa túsiriw esaplanadı. Bul programma paydalanıwshılar dizimlerin, barlıq ámeldegi processlerdi hám tarmaqtaǵı jalǵanıwlardı qáliplestiredi.
Kárxanalar, shólkemler hám t.b. tarmaqlarda nátiyjeli qorǵaw menen informaciya qawipsizligi administraciyası xızmeti shuǵıllanıwı kerek, onıń wazıypasına paydalanıwshılardı kompyuter tarmaǵı resurslarına qadaǵalaw etiletuǵın shaqırıq etiwdi, onıń turmıs siklini barlıq basqıshlarında shólkemlestiriw hám qollap-quwatlaw, tarmaq qawipsizligi jaǵdayın baqlaw hám odaǵı bolıp ótip atırǵan paydalanıwshılardıń qadaǵan etilgen háreketlerine operativ túrde munasábet bildiriw kerek boladı.
Qorǵaw quralları bazarında qorǵaw sistemasınıń kóplegen túrme-túrı bar bolıp tabıladı. Tarmaq administraciyası olardı qóllawdı zárúr ekenligin hám rejimin anıqlawı kerek. Barlıq kompyuterler de qosımsha qorǵaw qurallarına mútáj bolmaydı. tómendegi jaǵdaylarda qorǵaw quralların qóllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
• ma'lumotlarni kriptografik qorǵawdı kompyuter qurallarına jaylastırıwda ;
• foydalanuvchilar tárepinen texnologiyada názerde taza háreketlerge jol qoymaw ushın tarmaqta paydalanıwshılardıń háreketlerin reglamentlaw hám protokollastırıw kerek bolǵanda ;
• kompyuterning lokal resurslarına (disklar, kataloglar, fayllar, sırtqı qurılmalar ) paydalanıwshılardıń shaqırıq etiwin sheklew, hám de kompyuterdiń programma quralların quramın hám konfigurasiyasini ǵárezsiz túrde ózgertiw múmkinshiligin biykar qılıw kerek bolǵanda. Bul máselelerdi sheshiw ushın administraciya jollamalarında názerde tutılǵan háreketlerdi orınlaw kerek.
Paydalanıwshılardıń wákilliklerin hám tarmaqta informaciyanı qorǵaw sistemasın sazlawdı basqarıw boyınsha máseleleri tarmaqqa shaqırıq qılıwdı basqarıwdı oraylasqan sistemasın isletiw tiykarında sheshiliwi múmkin. Shaqırıq qılıwdı basqarıwdı arnawlı serveri qorǵawdıń oraylıq maǵlıwmatlar bazasın qorǵawdıń lokal maǵlıwmatlar bazası menen (maǵlıwmatlardı qorǵawdıń bólistirilgen bazası ) avtomatikalıq sinxronizasiyasini ámelge asıradı. Bul, bunnan tısqarı, tarmaqtı yamasa oraylıq serverdi isten shıǵıwı jumısshı stansiyalarda qorǵaw quralların islewine tosqınlıq etpesligini kepillikleydi.
Qawipsizlik administraciyası tarmaq jaǵdayın da operativ ( kompyuter tarmaǵın qorǵaw qılınǵanlıq jaǵdayın baqlaw jolı menen), da operativ emes (informaciyanı qorǵaw sistemasın hádiyselerdi dizimnen ótkeriw jurnalın mazmunın analiz qılıw jolı menen) baqlawı kerek.
viruslardan qorǵawdı shólkemlestirilgen usıllarına kelip, kompyuterdi yamasa kompyuter tarmaǵın zıyanlanıw qáwpin shólkemlestirilgen hám profilaktikalıq ilajlar kompleksin - «kompyuter gigienasini» qóllaw menen kemeytiw múmkin, bul «gigiena» usınıs etedi:
- tek ǵana lisenziyaga iye bolǵan programma támiynatın (DT) isletiw;
- «kompyuter gigienasi» talaplarına ámel etilmegen kompyuterlerden fayllardı nusqalawdı atqarmaslik kerek;
- túsinip bolmaytuǵın yamasa túsiniksiz abırjı parollardı isletiw;
- harid qılınıp atırǵan programmalar sisteması programmistler tárepinen úyrenip shıǵilıwı kerek;
- jańa programmalar «karantin» múddetin ótiwi kerek;
- tekserilgen jańa DT « tap -taza» kompyuterde dubllanishi kerek, túp nusqa jazıwdan qorǵaw etiledi;
- kompyuterlerge biygana shaxslardı shaqırıq etiwin sheklew;
- viruslar simptomın anıqlanǵanda barlıq paydalanıwshılardı hám sistemalı programmistlerdi (viruslar boyınsha qánigelerdi) eskertiw.
Ulıwma, viruslardan qorǵaw tiykarlanadı :
1) kompyuterlarning operativ múmkinshiliklerine;
2) dastur qurallarına ;
3) tizimli programma támiynatına ;
4) himoya qılıwdıń sistemalı programmalı qurallarına.
Shólkemlestirilgen qurallar kompyuterlerdi viruslar menen zıyanlanıw qáwpin minimallastırıw, zálellanganda bolsa - demde paydalanıwshına informaciya beriw hám virustı jáne onıń aqıbetlerin aldın alıwdı jeńillestiriw imkaniyatın beredi.
Shólkemlestirilgen qurallar tómendegi ilajlardı óz ishine aladı :
1) Rezervlew:
- OT hám DT dıń barlıq tiykarǵı qurawshıların arxivlarda bar ekenligi;
- ózgeretuǵın fayllardı arxivların hár kúni aparıw ;
2) Profilaktika :
- vinchesterdiń aktiv bólegindegi maǵlıwmatlardı disketalarga turaqlı túrde kóshiriw;
- DT qurawshıların hám paydalanıwshılardıń programmaların bólek saqlaw ;
3) Baqlaw :
- disketalarda jańa alınatuǵın programmalardı viruslar bar ekenligine izertlew qılıw ;
- vinchesterdiń faylların uzınlıqların turaqlı túrde tekseriw;
- DT ni saqlaw hám uzatıwda qadaǵalaw jıyındıların turaqlı túrde tekseriw;
- vinchesterdiń hám isletiletuǵın disketalarning sistemalı faylların juklenetuǵın sektorların mazmunın tekseriw;
4) Fil'trlew:
- vinchesterdiń logikalıq disklarǵa, olarǵa shaqırıq qılıwdı hár qıylı múmkinshilikleri menen, bolıp shıǵıw ;
- fayllı sistema ústinen baqlawdı rezidentli programma quralların isletiw;
5) Arnawlı programma quralları menen qorǵaw.
Bul barlıq ilajlar qorǵawdıń túrlishe programma quralların isletiwdi óz ishine aladı : programma -arxivlovchilarini; fayllı sistemanıń zárúrli qurawshıların rezervlew programmaları fayllardı hám juklenetuǵın sektorlardıń mazmunın kórip shıǵıs programmalar ; qadaǵalaw jıyındıların hám qorǵaw programmasınıń ózin esapqa alıw programmaları.
1. Informaciya qawipsizligi túsinigi
Informaciya qawipsizligi dep, maǵlıwmatlardı joytıw hám ózgertiwge
baǵıtlanǵan tábiyiy yamasa jasalma qasiyetli tosınarlı hám kózkóreki tásirinlerden xar
qanday tasıwshılarda informaciyanıń qorǵawlanganligiga aytıladı.
Ilgeri qáwip tek ǵana konfidensial (jasırın ) xabarlar hám hújjetlerdi
urlaw yamasa nusqa alıwdan ibarat bolsa, házirgi waqıttaǵı qáwip bolsa kompyuter
maǵlıwmatları kompleksi, elektron maǵlıwmatlar, elektron dızbeklerden olardıń
iyesinen ruxsat so'ramasdan paydalanıw bolıp tabıladı. Bulardan tısqarı, bul háreketlerden
materiallıq payda alıwǵa umtılıw da rawajlandi.
Informaciyanıń qorǵawı dep, basqarıw hám islep shıǵarıw iskerliginiń
informaciya qawipsizligin támiyinleytuǵın hám shólkem informaciya rezervleriniń pútinliligi,
isenimliligi, paydalanıw ańsatligi hám jasırınlıǵın támiyinleytuǵın qatiy
reglamentlanǵan dinamikalıq texnologiyalıq processga aytıladı.
Informaciyanıń iyesine, paydalanıwshısına hám boshka shaxsqa zálel
jetkezmokchi bolǵan nohuquqiy mámileden xar qanday hújjetlestirilgen,
yaǵnıy identifikasiya qılıw imkaniyatın beretuǵın rekvizitlari qoyılǵan túrde materiallıq
denede belgilengen informaciya ximoyalanishi kerek.
2. Informaciya qawipsizligin támiyinlew hám informaciya qawipsizligi siyasatı
Informaciya qawipsizligi nuktai názerinen informaciyanı tómendegishe gruppalaw
múmkin:
• jasırınlıq — anıq bir informaciyaǵa fakat tiyisli shaxslar sheńberigine kiriwi
múmkinligi, yaǵnıy paydalanılıwı nızamlı hújjetlerge muvofik sheklep qóyılıp,
hújjetlestirilgenligi kepilligi. Bul bandning aynıwı kelilik yamasa informaciyanı
jarıyalaw, dep ataladı ;
• konfidensiallik — dóretpenchliligi, tarqatılıwı múmkin emesligi, jasırınlıǵı
kepilligi;
• pútinlik — informaciya baslanǵısh kóriniste ekenligi, yaǵnıy onı saqlaw hám
uzatıwda ruxsat etilmegen ózgerisler etilmegenligi kepilligi; bul bandning
aynıwı informaciyanı jalǵanlastırıw dep ataladı ;
• autentifikasiya — informaciya rezervi iyesi dep daǵaza etilgen shaxs
xaqiqatan xam informaciyanıń iyesi ekenligine beriletuǵın kepillik; bul bandning
aynıwı xabar avtorın jalǵanlastırıw dep ataladı ;
• apellyasiya etiwlik — jetkiliklishe quramalı kategoriya, lekin elektron
biznesde keń qollanıladı. Kerek bolǵanda xabardıń avtorı kimligini tastıyıqlaw
múmkinligi kepilligi.
Yukoridagidek, informaciya sistemasına salıstırǵanda tómendegishe klassifikaciyanı keltiriw
múmkin:
• isenimlilik — sistema normativ hám ǵayrı tábiyiy qallarda joybarlastırılǵanı sıyaqlı
ózin tutıwlıq kepilligi;
• anıqlılıq — hámme buyrıqlardı anıq hám tolıq orınlaw kepilligi;
• sistemaǵa kirisiwdi qadaǵalaw etiw — túrli shaxs gruppaları informaciya
dáreklerine xar qıylı kiriwge egaligi hám bunday kiriwge sheklewler mudam
atqarılıwlıq kepilligi;
• qadaǵalaw kilinishi — qálegen waqıtta programma kompleksiniń xoxlagan
kismini tulik tekseriw múmkinligi kepilligi;
• identifikasiyalashni qadaǵalaw etiw — xozir sistemaǵa jalǵanǵan klient anıq
ózin kim dep ataǵan bulsa, anıq sol ekenliginiń kepilligi;
• kózkóreki buzılıwlarǵa tosqınlıq — aldınan kelisim normalar shegarasında kózkóreki qáte kiritilgen maǵlıwmatlarǵa salıstırǵanda sistemanıń aldınan kelisim túrde ózin tutıwı.