Informatsiya hám onıń túrlerine túrli tarawlardan mısallar keltiriń hám onı pán ushın áhimiyeti,qasiyetlerin tusintiriw

Informatsiya hám onıń túrlerine túrli tarawlardan mısallar keltiriń hám onı pán ushın áhimiyeti,qasiyetlerin tusintiriw
Joba :
1. Informaciya haqqında túsinik, onıń túrleri, qásiyetleri.
2. Informaciyanıń klassifikaciyalanıwı.
3. Ekonomikalıq informaciyanıń tariypi hám ólshew birlikleri.
4. Ekonomikalıq axbrotning dúzilisi hám gruppalanıwı.
5. Ekonomikalıq informaciyanı qayta islew processleri.

Informaciya haqqında túsinik, onıń túrleri, qásiyetleri.

«Informaciya» sózi kutilayotgan yamasa bolıp ótken waqıya, xodisalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı ańlatadı.
Kúndelik turmısda hár bir qánige hár qıylı informaciyalar menen jumıs júrgizedi. Informaciya túsinigi bir qansha pánlerde túrlishe anıqlama berngen. Mısalı : filosofiyada informaciya insan sanasına tásir etip, ob'ektiv reallıqtı sáwlelendiriwshi hám háreketlendiriwshi kategoriya retinde isletiledi.
Kibernetika, informatika páninde informaciya waqıya - xodisa tuwrısındaǵı bilimlerdi asırıw yamasa uǵımsızlıqtı kemeytiw kriteryası retinde qollanıladı.
Kompyuterlerdi isletiw iskerliginde bolsa informaciyadan basqarıw funksiyaların ámelge asırıwshı ob'ekt retinde paydalanıladı. Informaciya túsinigi maǵlıwmat túsinigi menen ajıralmas baylanısqan, lekin hár qanday maǵlıwmat informaciya bo'lavermaydi. Mısalı : alma desek, bir neshe qıylı mánisti túsiniw múmkin: qızıl alma degende, mevaning málim bir reńi túsiniledi, sonday eken barlıq maǵlıwmatlar informaciyaǵa aylanıwı ushın waqıya - xodisa tuwrısındaǵı pútkil ayrıqshalıqlardı ańlatıwı kerek.
Házirgi kúnde barlıq informaciyalardı salıstırmalı halda tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:
• texnik informaciya ;
• agrobiologik informaciya ;
• siyosiy informaciya ;
• xuquqiy informaciya ;
• ekonomikalıq informaciya hám basqalar.
Informaciyanıń túrleri óz-ara baylanıslı bolıp, bir-birin toltırıp baradı. Bul informaciyalar ishinde ekonomikalıq informaciya tiykarǵı esaplanıp, olar koleminiń 80% ni quraydı.
1. Barlıq informaciyalar tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye: 2. Úzliksiz payda bolıwı.
3. Hárip nomerlerde ańlatılıwı.
4. Diskret xarakterdaligi.
Jer júzinde janlı barodlarning payda bolıwı menen birgelikte olardıń rawajlanıwı, hám de átirap ortalıq tuwrısındaǵı, waqıya xodisalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı biliw hám olar tuwrısında informaciya alıw sol informaciyalar tiykarında jasaw sharayatların belgilew, rawajlanıw rawajlanıwın ańǵarıw úlken áhmiyetke iye.
Bunnan tısqarı waqıt utishi menen birgelikte tábiyaattı insanlar tárepinen úyreniw dawamında bul informaciyalarǵa jaratılıp atırǵan hám isletilineip atırǵan mashinalar, apparatlar, ólshew ásbapları, texnoligik processler haqqındaǵı informaciyalar qosılıp bardı.
Jigirma -otız jıl aldın informaciya neligin anıqlaw júdá ańsat edi.
Informaciya adamlar ortasında uzatılatuǵın maǵlıwmatlar esaplanıp, keyingi waqıtta islep shıǵarıwdı joybarlaw hám basqarıw ushın, hám de jasaw sharayatların, ekonomikalıq taraqqkiyot dárejesin belgilewde úlken áhmiyetke iye bolıp qaldı.
Mısalı. Biologlik ósimliklerdi úyreniw arqalı ósimliklerdiń turmısı to'grisidagi informaciyalardı yig'adi jáne bul informaciyalar tiykarında ósimliklerdi tábiyaat daǵı ro'lini, olardıń kóbeyiwin, insanlar ushın kerekli táreplerin anıqlaydı.
Ekinshi bir mısal. Avtobus háreketleniw dawamında motordıń dawısı basqasha shıǵıp atır. Avtobusdagi yulovchilar ushın bul onsha áhmiyetsiz bolsa, maman xaydovchi ushın bolsa bul informaciya esaplanıp hám buǵan tiykarlanıp, yaǵnıy motordan shıǵıp atırǵan dawısqa qaray motordı xolatini anıqlaydı.
Sonday eken informaciya degen sorawǵa qısqasha juwap beriwimiz ushın eki ob'yektga derek hám tutınıwshı arasındaǵı baylanısıwǵa shaqırıq etiwimiz zárúr eken. Informaciya dáregine tábiyiy ob'yektlar-sayeralar, juldızlar, insanlar, xayvonlar, ósimlikler, maydan, ormanlar - pán hám texnikanı rawajlandırıw daǵı ilimiy tájiriybeler, mashinalar, texnoligik processler kiredi.
Informaciya tutınıwshılar dizimi de úlken bolıp oǵan, insanlar, xayvonlar, ósimlikler, túrli hil ólshew ásbapları kiredi.
SHuning ushın informaciya keń sheńber degi túsinik bolıp, barlıq ob'yektlar, barodlar, processler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.
Informaciya dárekleri hám tutınıwchilarining hár túrliligi informaciya formasınıń túrli kóriwde bolıwına alıp keldi: belgili, tekstli hám grafik.
Informaciyanıń belgili kórinisinde tiykarlanıp belgiler - hárip, belgi, nomer hám basqalar qollanilib, voqia-hodisolar haqqındaǵı signallardı uzatıwda paydalanıladı.
Mısalı. Svetoforning jasıl chirog'i jolawshı hám haydochilarning háreketine ruxsat berilgenligin, sarı shıra kúsha háreketin ózgeriwi hám qızıl shıra bolsa háreketleniw qadaǵan etnishi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı beredi.
Tekstli informaciya júdá quramalı informaciya forması bolıp, bul formada da háripler, nomerler, matematikalıq belgiler qullaniladi. Tek ǵana bul belgiler jalǵız halda emes bálki olardıń bir neshe strukturalarınan, tártipli keliwinen dúziledi.
Belgi hám háriplerdiń óz-ara baylanısıwında, hám de insan sóylewiniń tekst kórinisinde sáwlelendirilishida tekst informaciyaın isletiw qolay hám keń qullaniladi.
Mısalı. Kóp muǵdarda baspa etilgen kitaplar, qóllanbalar, gazeta hám gazetalar. Informaciya formasınıń grafik kórinisi turmıs turmısımızdıńda zárúrli áhmiyetke hám úlken informaciyalar dızbekine iye bolǵan tábiyaat kórinisleri, foto suwretler, súwretler, sızılmalar, sxemalardı mısal etiwimiz múmkin.
Informaciyanıń na bir salmaǵı, na bir geometriyalıq ólshemi hám xesh qanday ximik yamasa fizikalıq qásiyetler joq. Lekin informaciyanı ámeldegi bolıwı, saklanishi, uzatılıwı ushın qandayda bir bir material -ob'yekt bolıwı zárúr. Bunday ob'yektlar júdá kóp bolıp hám olardıń sanı rawajlanıw nátiyjesinde ósip barıp atır.
Házirgi kúnde informaciyalardı tiykarǵı tasıwshıları tómendegiler bolıp tabıladı.
Informaciyanı uzatıwda. Informaciyanı saqlawda.
Xavo Qaǵaz
Suw Sabaq -gezleme (Tkan)
Elektr tokı Terek
Efir Temir
Rentgen nurı Kremniy
Jaqtılıq nurı Plastmassa
Informaciyanı uzatıwda áyyemginen biz bilgen hám bilmagan jaǵdayda hawa qullaniladi. hawanıń shayqalıwı nátiyjesinde kóp ásirlerden berli sóylew uzatılıp kelinip atır. Bunnan tısqarı xavoning shayqalıwı nátiyjesinde bizni qorshap turǵan átirap ortalıqtaǵı dawıslar -qustıń sayrawı., teńizdiń shawqımı, momoqaldiroqning gúrkirewi, islep atirǵan mashina hám apparatlardıń dawısları hám basqa dawıslar uzatıladı.
Hawanıń shayqalıwına uqsas halda suwdiń shayqalıwı arqalı da úlken informaciyalar uzatıladı.
Mısalı. Suw satxlarini tekseriwshiler hám balıqlarni izlovchi teńizshiler ortasında informaciyalardı uzatılıwın mısal etiwimiz múmkin. Adamzat hár minuta sezim aǵzaları arqalı átirap ortalıqtan informaciya jıynap pikir etiwi hám turmıslıq mashqalalardi sheshiw ilajların oylap tawıp ámelge asırıwı menen turmıs keshiriwin hámmemiz bilamiz.
Informaciya insan sóylewinde, kitaplar daǵı tekstlerde, oqımıslı adamlar oylap tapqanında, mussavir suwretinde, túrli ólshew ásbaplarında hám basqalarda bar bolıp tabıladı.
Keyingi payıtlarda informaciyalardıń xaddan tısqarı kóbeyiwi sebepli, olardı insannıń fizikalıq múmkinshilikleri sheńberinde hal etiliwi múmkin bolmay qaldı. Bunday mashqalalardi sheshiw maqsetinde jaratılǵan zamanagóy informaciya texnoligiyalari hám sistemaları, ásirese jeke kompyuterler insannıń bawırlas járdemshisine aylandı.
Zamanagóy informaciya texnologiyaları hám sistemalarınan paydalanıw arqalı informaciyalardı qayta islew Miynet ónimliligin asırıwdıń áhmiyetli faktorlarınan biri bolıp qaldı.
«Informaciya» sózi kutilayotgan yamasa bolıp ótken waqıya, xodisalar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı ańlatadı.
Kúndelik turmısda hár bir qánige hár qıylı informaciyalar menen jumıs júrgizedi. Informaciya túsinigi bir qansha pánlerde túrlishe anıqlama berngen. Mısalı : filosofiyada informaciya insan sanasına tásir etip, ob'ektiv reallıqtı sáwlelendiriwshi hám háreketlendiriwshi kategoriya retinde isletiledi.
Kibernetika, informatika páninde informaciya waqıya - xodisa tuwrısındaǵı bilimlerdi asırıw yamasa uǵımsızlıqtı kemeytiw kriteryası retinde qollanıladı.
Kompyuterlerdi isletiw iskerliginde bolsa informaciyadan basqarıw funksiyaların ámelge asırıwshı ob'ekt retinde paydalanıladı. Informaciya túsinigi maǵlıwmat túsinigi menen ajıralmas baylanısqan, lekin hár qanday maǵlıwmat informaciya bo'lavermaydi. Mısalı : alma desek, bir neshe qıylı mánisti túsiniw múmkin: qızıl alma degende, mevaning málim bir reńi túsiniledi, sonday eken barlıq maǵlıwmatlar Informaciyaǵa aylanıwı ushın waqıya - xodisa tuwrısındaǵı pútkil ayrıqshalıqlardı ańlatıwı kerek.
Házirgi kúnde barlıq informaciyalardı salıstırmalı halda tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:
• texnik informaciya ;
• agrobiologik informaciya ;
• siyosiy informaciya ;
• xuquqiy informaciya ;
• ekonomikalıq informaciya hám basqalar.
Informaciyanıń túrleri óz-ara baylanıslı bolıp, bir-birin toltırıp baradı. Bul informaciyalar ishinde ekonomikalıq informaciya tiykarǵı esaplanıp, olar koleminiń 80% ni quraydı.
Barlıq informaciyalar tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1. Úzliksiz payda bolıwı.
2. Diskret xarakterdaligi.
Jıynaw, uzatıw, qayta islew hám basqa ámellerdi orınlaw múmkinligi.

Informaciyanıń tariypi hám ólshew birlikleri.

Tariyp. Ekonomikalıq informaciya dep, halq xojalıǵı tarmaqlarınıń ekonomikalıq hám finanslıq xızmetlerin ańlatiwshı maǵlıwmatlar kompleksine aytıladı.
Ekonomikalıq informaciyanı ólshewde hár qıylı birliklerden paydalanıw múmkin.
Mısalı : Informaciyalardı jıynaw, qayta islew hám saqlawda bıyt, báyit, Kilobayt, Megabayt ólshew birliklerinen paydalanıladı.
Dizimnen ótkeriw procesine kóre informaciyanıń ólshem birligi retinde belgi, sóz, gáp, taza jol hám basqa birliklerden paydalanıw múmkin. Informaciyanı uzatıw hám qabıllawda BODO úlkenliginen paydalanıladı. 1 Bodo 1 simvolga teń.
Eger tariyxga názer taslasak, óz iskerliginde shiǵıp bolmaytuǵın kóshege kirip qalǵanda, hámme waqıt ilimiy - texnikalıq jańalıqqa intilgan hám erisilgen muvaffaqqiyat ornına óz kóshesin ashıq etip alǵan : órt payda bolıwdan, puw mashinası, yadro, atom energiyası payda bolıwına shekem biz onıń guwasımız. Informaciyanı qayta islew, basqarıw procesiniń shiǵıp bolmaytuǵın kóshege kirip qalıwı óz gezeginde operativ elektron esaplaw mashinaları qurılıwına alıp keldi.
Jámiyeti informaciyalastırıw óndiristiń joqarı dárejesindegi process bolıp, informaciyadan jámiyetlik resursı retinde paydalanıladı.
Informaciyalastırıw, bul umumjahon procesi bolıp, taraqqiy etken mámlekettiń jáhán bazarındaǵı birinshiligi, ekonomikalıq ósiwi hám milliy qawipsizligin támiyin etedi. Ekenin aytıw kerek, globallasıw procesi obiektiv hám nızamlı process bolıp, ayriqsha bir qansha unamlı ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul process birinshi náwbette mámleketliklerge xalıq aralıq maydanǵa erkin shıǵıwǵa, basqalar menen jaqınnan sheriklik aparıwǵa hám de óz milliy máplerin hár qıylı xalıq aralıq hám mámleketlik emes shólkemler sheńberinde támiyinlewge keń múmkinshilikler beredi.
Sonı da aytıw kerek, waqıt ótiwi menen globallasıw procesiniń ayriqsha unamlı tárepleri menen birge, bir qatar unamsız tárepleri de kórinetuǵın bóle baslaydı. Mámleketlerdiń bir-birine sezilerli dárejede ósińki baylanıslılıǵı sonı kórsetip atırki, bir regiondaǵı qále unamsız, qále unamlı waqıya - hádiyseler dúnyanıń basqa bir regionine júdá tez tarqalıp, óz tásirin kórsetip atır. Bunıń áqibetinde, region qawipsizligi hám turaqlılıǵınǵa saldamlı abaylar vujudga kelip atır.jaǵdaydıń keskinlashuvi, sırtqı abaylardıń ishki abaylar menen, yaǵnıy dástúriy abaylar menen óz-ara qosılıwı, olar arasındaǵı aralıq jaqınlashuvi hám de olardıń óz-ara baylanıslılıǵı ósiwi gúzetilip atır. Bul jaǵday bolsa milliy hám regionlıq qawipsizlikti támiyinlewde saldamlı mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır. Qánigelerdiń pikrine qaraǵanda, házirde informaciya ekonomikanıń eń paydalı dáregine aylanıp barıp atır. AQSh Strategiyalıq izertlewler institutınıń maǵlıwmatlarına kóre, informaciya ónimine sarplanǵan hár bir dollar, janar may -energetika tarawına qarjı etilgen 1 dollardan kóre bir neshe ese kóp payda berer eken. Bul tek onıń ekonomikalıq tárepi, onıń siyasiy tárepi bolsa óz jeke máplerine oǵada arzan, oǵada qolay jollar menen erisiw retinde qaralıp atır. Sol kózqarastan búgingi kúnde informaciya faktorı da siyasiy, de ekonomikalıq tárepten ayırım kúshler mápine aylanıp barıp atır. Sol sebepli de jańa ǵárezsiz mámleketlerdiń milliy qawipsizligin támiyinlewde siyasiy, ekonomikalıq, áskeriy faktorlar menen bir qatarda onıń informaciya tárepleri barǵan sayın aktuallashmoqda.
Prezidentimiz aytqanları sıyaqlı, informaciya faktorı yadrolıq poligonlardan da qáweterli omilga aylanıp barayotir. Eger usı omilga bólek itibar berilmas eken, ol barǵan sayın kúsheyip baradı. Nátiyjede, ayırım kúshler qolında tiykarǵı " qural" ga aylanadı. Bul bolsa tekǵana mámleketlikler yamasa regionlarda keskin jaǵday payda bolıwına sebep boladı, bálki xalıq aralıq kólemde de óz tásirin kórsetedi.
Xalıq aralıq munasábetler sistemasında júz berip atırǵan ózgerisler nátiyjesinde milliy qawipsizlik, regionlıq qawipsizlik hám xalıq aralıq qawipsizlik sıyaqlı túsinikler mánisin túsiniwge, olardıń óz-ara baylanıslılıǵın ańǵarıwǵa itibar artıp barıp atır. Búgingi dúnyanıń informaciya qawipsizlik jaǵdayı " Qawipsizlik" ka bolǵan zamanagóy jantasıwlardı islep shıǵıwǵa hám milliy, regionlıq hám xalıq aralıq qawipsizlikke salıstırǵanda konseptual qarawlardı rawajlandırıwǵa úndep atır.
Búgingi globallasıw ásirinde informaciyaǵa bolǵan talap hár qashanǵınan kóre, kúsheyip barıp atır. Sonday eken, qalıs hám shın informaciyalardı tarqatıw, ommaning bul ónimge bolǵan zárúriyatın qandırıw hár qashanǵınan kóre búgingi kúnde aktual áhmiyetke iye boladı. Ekenin aytıw kerek, demokratiyalıq jámiyette ǵalaba xabar quralları, tele-radio kanallar adamlardı qalıs hám shın informaciya jetkizetuǵın, gumanistik qarawlar, aldıńǵı ideyalardı ańlatpa etetuǵın erkin minbar retinde itibar beriletuǵın qural bolıp tabıladı. Tiykarınan da sonday. Búgin jáhán kóleminde Bolıp atırǵan dúńya júzilik ózgerisler, ekonomikalıq rawajlanıw, ilim degi insan aqlini lol qaldıradigan jańalıqlaru oylap tabılǵanlar barlıǵı ǵalaba xabar quralları arqalı málim bolıp atır. Sonday eken, OAv, baspasóz jaqsılıqqa, jaqsı islikke xizmet etip atır. Lekin mıń pushaymanlar bolsınki, ótken ásirdiń aqırları, XXI júz jıllıqtıń dáslepki jıllarında Batıs baspasózinde biz aytqan jaqsı islikke xizmet etiw ornına basqa buyırtpalı " jaqsı islikka" xizmet etiw halları da gúzetilip atır. Ásirese, bul holni burınǵı birlespe tártipsiz bo'lgach, onıń ornında shólkemlesken ǵárezsiz respublikalar, atap aytqanda, Oraylıq Aziya, ásirese, Ózbekstan menen baylanıslı processlerde ushıratıw múmkin.
Házirgi waqıtta informaciyanı qanday túsiniw haqqında tómendegishe kózqaraslar júzege kelgen:

Informaciya - halq xujaligining barlıq tarmaqları tutınıw etiwshi rezerv bolıp, energetika yamasa paydalı qazilmalar rezervlari sıyaqlı áhmiyetke iye. Jámiyet rawajlanǵanı tárepke ekonomika, pán, texnika, texnologiya, mádeniyat, kórkem óner, medicina sıyaqlılardıń túrli máseleleri haqqındaǵı ámeldegi maǵlıwmatlar, informaciya rezervlaridan paydalanıwdı tashkiletish intellektuallıq hám ekonomikalıq turmısqa barǵan sayın kóbirek tásir kórsetip atır.

Informaciya - pán hám texnika rawajlanıwı nátiyjeleri haqqındaǵı pán-texnika maǵlıwmatları, bilimleri jıyındısı bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda, informaciya, usı talqinga qaray, pán-texnika iskerligi informaciya xızmeti sistemasınıń ma'xsuli hám “hom-buyımlar”si bolıp tabıladı.

Informaciya - informaciya xızmeti sistemalarında pán-texnika iskerligi hám túrli sohal arda kadrlar tayarlawdı qáliplestiriwshi ónimler jıyındısı bolıp tabıladı, yaǵnıy informaciya rezervlarini islep shıǵarıw hám tutınıw etiw tek jámiettiiń intellektuallıq turmısı menen sheklenedi. Kórinip turıptı, olda, bul talqinlardan birinshisi eń tolıq, informaciya processleri kóp qırlıgini qamtıp alıwshı túsinikti berip atır. CHindan da, informaciya jámiyet hám insan iskerliginiń barlıq tarawlarına kirip barıp atır.

Informaciyanıń klassifikaciyalanıwı
Basqarıw qararların qabıllaw procesi maǵlıwmatlardıń úlken aǵımında zárúr informaciyanı kórip shıǵıw, analiz etiw hám aqılǵa say paydalanıwdı názerde tutadı. Informaciya tańlaw talay Miynet talap etetuǵın, sonday ekenki, qımbat turatuǵın process. Sol sebepli onı klassifikaciyalaw zárúr.
Klassifikaciya sistemasın informaciyaǵa qullash ushın tómendegishe jantasıw zárúr :
1) informaciyanı analiz qılıw klassifikaciya hám salıstırıwlaw quralları tiykarında bolıwı kerek;
2. tasnif tiykarına túrli faktor hám koordinat sistemaları quyilishi kerek;
1. ayrim faktor hám koordinat sistemaları ol yamasa bul ayırmashılıqlarǵa tıykarlanıwı múmkin, mısalı anıq bir bazar hám tovarlardı biliw zárúr ;
2. tahlilning moxiyati hám tereńligi áwele berilgen informaciya túri hám kolemine baylanıslı.
Informaciyanı túrli belgilerge qaray klassifikaciyalaw múmkin.
1. Informaciya alıw usılı boyınsha tómendegilerge kóre klassifikaciyalanadı :
a) izertlew dawamında tikkeley soraw betalari járdeminde, telefon suzlashuvlari hám jeke sáwbet jolı menen alıp barılıwı múmkin;
b) dáwirli hám arnawlı ádebiyatlardı úyreniw arqalı ;
v) maǵlıwmatlardı telefaks yamasa tayarlanǵan magnitlı tasıwshılar jardeminde uzatıw. Ádetde ol informaciya arnawlı informaciya agentlikleri sorawı boyınsha ámelge asıriladı. Bunday informaciya ol yamasa bul mashqala yamasa ortalıqqa muwapıqlıǵı, sonıń menen birge tulaqonligi hám ishonarliligi menen ajralıp turadı. Maǵlıwmat hám xabarlardı Optikalıq disklar (kompakt disklar ) de uzatıw sońǵı jıllarda keń ommalashdi. Olarda tekǵana tekst, bálki qálegen basqa video hám audio informaciya jazıw da alıp barıladı.
2. Qayta islew usılına kóre maǵlıwmatlar baslanǵısh, ekilemshi, tuwındı, logikalıq hulosa hám juwmaqlarǵa bólinedi. Atap aytqanda baslanǵısh informaciya ádetde haqıyqatlıqta júz beretuǵın processlerdi baqlaw nátiyjesinde qáliplesedi hám qayta islenbesten belgilengenler etiledi. Ekilemshi informaciya uz tiykarına kóre baslanǵısh maǵlıwmatlarǵa tayanadi. Tuwındı informaciya dáslepki, ekilemshi yamasa basqa informaciyanı qayta islew nátiyjesi bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, izertlewlerde baslanǵısh informaciya retinde joybarlaw, esap hám analiz wazıypaların sheshiw processinde alınǵan maǵlıwmatlar kiritiledi. Sol munasábet menen baslanǵısh hám tuwındı informaciyanı onıń júzege keliwi ortalıǵı hám paydalanıw kózqarasınan kórip shıǵıw kerek.
3. Izertlew ob'yekti kózqarasınan informaciya bárinen burın sırtqı makromuhit tásirin esapqa alǵan halda maǵlıwmatlar bazasın jaratıw hám avtomatlastırılgan maǵlıwmatlar banklerinen paydalanıw ushın talay tiykarlanǵan yunalishni tańlaw maqsetinde bazar extieji hám talapların úyreniwge yunaltirilgan.

4. Funksional wazıypasına kóre informaciyanı tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:

a) jańa tovarlardı islep shıǵarıw hám satıwda bazarda firmanıń finanslıq hám ekonomikalıq jaǵdayı qanday bolıwın ashıp beretuǵın informaciya ;
b) bazardıń anıq segmentinde básekishiler xolatini ańlatiwshı informaciya.
v) ámelde erisilgenine qaraǵanda kuzlangan nátiyjeden shetke shıǵıwdı anıqlaw boyınsha informaciya (shetke shıǵıw sebeplerin belgilew ).
Bul uchchala túrler teppe-teń áhmiyetli, zero olardan birgelikte paydalanıwǵana firma wazıypaların nátiyjeli sheshiwdi támiyinleydi. Informaciyanıń birinshi túri - prognozlaw hám joybarlaw funksiyası menen; ekinshisi - esap -kitap funksiyası menen;uchinchisi - qadaǵalaw hám analiz funksiyaları menen boglik bolıp tabıladı. 5. vazifasiga kóre informaciya málimleme, usınısnama, normativ hám signallı túrlerine, bólinedi. Málimleme informaciya kóbirek tanıstırıwshı ózgeshelikke iye, ob'yektlarning qansha turaqlılıǵın belgilerin xarakteristikalaydı hám málimlemeler (spravochniklar) sisteması
formasında kórinetuǵın boladı. Shet el málimleme informaciyaın avtomatlastırılgan maǵlıwmatlar banki arqalı alıw múmkin, olardıń sanı jıldan-jılǵa úzliksiz kóbeyip barıp atır.
Usınısnama informaciya uz gezeginde baspa baspalarda daǵaza kilingan hám kommerciya maǵlıwmatlar bazalaridagi maǵlıwmatlar analizine tiykarlanǵan arnawlı izertlewlerdi ótkeriw nátiyjelerine kóre qáliplesedi.
Normativ informaciya tiykarlanıp islep shıǵarıw tarawinde qáliplesedi hám paydalanıladı. Ol óndiristiń túrli elementleri rejeli, muǵdarlıq ólshewin xarakteristikalaytuǵın ilimiy hám texnikalıq tiykarlanǵan normalar sistemasın sáwlelendiredi.
Signallı informaciya ortalıqtaǵı ob'yektlar faktik xolatining rejesinen shetke shıǵıwı payda bolǵanda júzege keledi. CHetga shıǵıw sebepleri anıqlanǵannan sung olardı saplastırıw ilajları kóriledi.
6. Usınıw usılına kóre informaciya tekst, keste, matrisa, grafik hám dinamikalıq qatarlarǵa bólinedi. Tekst informaciyası eń kóp rásmiylestirilgen bolıp tabıladı, sol sebepli onı qayta islew ushın házirgi waqıtta gipertekst programma sisteması kórinisinde arnawlı programmalıq qurallar qollanılıp atır. Bunday sistemalar tekst hújjetler maǵlıwmat bazasın jaratıw, júrgiziw hám paydalanıw ushın muljallangan.
7. Informaciya óziniń turaqlılıǵınǵa kóre ózgeriwshen, shártli - turaqlı jáne turaqlına bólinedi. Ózgeriwshen informaciya ob'yektlar islewiniń muǵdarlıq hám sapa qásiyetlerin sáwlelendiredi. Shártli-turaqlı jáne turaqlı informaciyalar ortalıqtıń turaqlı ólshemin sáwlelendiredi, sol sebepli olar uzaq waqıt dawamında ózgermeytuǵın bolıp qaladı.. Informaciya texnikasınıń túrleri. Sol sebepli sapalı bir forma daǵı, úzliksiz yamasa diskret signal qurılmaların tańlaw hám jaratıw mashqalası payda boldı.
Úzliksiz hám diskret signallardı óz-ara salıstırıwlaw ushın olardıń tómendegi bólek áhmiyetli ayırmashılıqların kórsetip ótemiz.
Úzliksiz signal úlken ózgeriwshen bahalar kompleksinen ibarat bolsa, diskret signallar bolsa eki mániske iye bolıp " 0" hám " 1" sanları arqalı ańlatıladı.
Bunnan kórinip turıptı, olda diskret signaldıń úzliksiz signalǵa salıstırǵanda parqı hám múmkinshiligi úlken.
Hulosa etip aytatuǵın bolsaq, birinshiden diskret signalda payda bolǵan hatoliklarni tuwırlawdıń ańsatligi bolsa, ekinshiden bul singnal túrinde isleytuǵın texnikalıq qurallardıń qolaylıǵı bolıp tabıladı.
Sol sebepli hámme túrdegi informaciya texnikaleriniń diskret signaldı qayta isleytuǵın qurılmaların jaratıw hám olardan keń paydalanıw zaman talabı bolıp qaldı. Nátiyjede barlıq rawajlanǵan mámleketlerde informaciyalardı diskret signal formada uzatıwshı hám qabıl etiwshi radioperedatchik hám radiopriyomnik, telivizorlar hám de televiziyalıq uzatıwshı qurallar jaratılıp, olardan keń paydalanılıp atır.
Egerde diskret televidiniya menen ápiwayı televidiniyani salıstırsak, birinshisiniń múmkinshiliklerin ayqın kóriwimiz múmkin.
Mısalı. Diskret televidiniyada tómendegi múmkinshilikler bar.
•
kadr suwretin to'htatish;
•
ko'rilayotgan suwretti kerekli bólimlerin úlkenlestiriw;
•
suwretti kitap varog'iga o'hshab varoqlash; •
reńlerdi ózgertiw;
•
ekranda bir waqtıniń ózinde bir neshe suwretlerdi payda etiw;
•
suwretke háreketleniwshi hám háreketlanmaydigan jazularni quyılıw hám de payda etiw;
•
kadr múyeshinde kishi ólshemde waqıt (saat, minut ) ni kórsetiw.

Házirgi kúnde informaciyalardı keń ommaga uzatıwda hám tarqatıwda televidiniya, radio qurallarından keń paydalanıladı. Bul qurallar járdeminde biz mámleketimizdegi hám Basqa mámleketler degi siyasiy, ekonomikalıq, texnikalıq uzgarishlar tug'risida, mádeniyat, sport hám basqa tarawlar daǵı jańalıqlardan xabarlı bólemiz. Halq xojalıǵınıń túrli tarawlarında informaciyalardı qayta islew hám úlken kólem degi informaciya tuplamlarini saqlaw ushın EHMlardan keń paydalanılıp atır.

EHMlar aldın túrli hil matematikalıq esap - kitap jumısların atqarǵan bolsa, házirgi kúnde informaciyanıń túrli formaların sapalı qayta islew múmkinshiligine iye.
Mısalı.
•
ilimiy hám ekonomikalıq máselelerdi sheshiw;
•
túrli hil grafik suwretlerdi sızıw ;
•
texnologiyalıq processlerdi basqarıw hám basqalar. Informaciya sistemaları jumısında jáne onıń texnologiyalıq processinde anıq parq etip turıwshı bir qansha basqıshlardı ajıratıp kórsetiw múmkin:
1. Maǵlıwmatlardıń payda bolıwı -yaǵnıy xojalıq operasiyalari nátiyjelerin basqarıw ob'yektlari hám sub'ektleri qásiyetlerin, islep shıǵarıw processleri parametrlerin, normativ hám yuridikalıq aktlar mazmunın belgilengenler etiwshi baslanǵısh maǵlıwmatlardıń júzege keliwi.
2. Maǵlıwmatlardıń toplanıwı hám sistemalashtirilishi - yaǵnıy kerekli maǵlıwmatlardı tezlik menen tabıw hám tańlaw, maǵlıwmatlardı metodikalıq tárepten jańalaw, olardı buzib kórsetiliwinen, yuqolishidan saqlaw dárejesinde maǵlıwmatlardı jaylastırıw.
3. Maǵlıwmatlardı qayta islew- bul ilgeri tóplanǵan maǵlıwmatlar tiykarında jáne de tuldiruvchi, analitik, usınıslaytuǵın, prognozlı maǵlıwmatlardıń jańa kórinisleri formalanıwshı process bolıp tabıladı.
4. Maǵlıwmatlardı sáwlelendiriw -maǵlıwmatlardı insan qabıllawı ushın paydalı formada usınıw. Bárinen burın - bul basqıshqa shıǵarıw, yaǵnıy hújjetlerdi kisi qabıllawı ushın qolay jaǵdayda tayarlaw.
Avtomatlastırılgan informaciyalar sistemasınıń texnikalıq qurallar klassifikaciyası tómendegiler:
Informaciyalardı kirgiziw apparatı : klaviatura, manipulyator, jaystik, nurli pero - mexaniq “tıshqan”, optikalıq “tıshqan”, skaner, grafik planshet, sensorlı ekran, sóylewdi kirgiziw quralı.
Informaciyalardı shıǵarıw qurılmaları : displey hám displey adapterleri, elektron -nurli trubka, vektorlı displey.
Informaciyalardı basıp shıǵarıw apparatı : zarbli printer, literli printer, matrisa-noqatlı printer, purkovchi printer, termografik printer, lazerli printer, qanatuzuvchilar.
Ekonomikalıq informaciyanıń tariypi hám ólshew birlikleri. Tariyp. Ekonomikalıq informaciya dep, halq xojalıǵı tarmaqlarınıń ekonomikalıq hám finanslıq xızmetlerin ańlatiwshı maǵlıwmatlar kompleksine aytıladı.

Ekonomikalıq informaciyanıń dúzilisi hám gruppalanıwı.

Ekonomikalıq informaciya dúzılıw kózqarasınan ekige bólinedi:
1. Fizikalıq dúzılıw
2. Logikalıq dúzılıw
Fizikalıq dúzılıw ekonomikalıq informaciyanı hár qıylı tasıwshılar
de jaylasıwın ańlatadı.
Logikalıq dúzılıw bolsa informaciya bólekleri ortasındaǵı óz-ara munasábetlerin ańlatadı.
Fizikalıq dúzılıwdı úyreniw ushın informatika tarawına tiyisli bolǵan arnawlı pánlerdi úyreniw talap etiledi. Sol sebepli de biz mantikiy dúzılıwdı úyreniw menen shegaralanamız.
Logikalıq dúzılıwǵa kóre informaciya tómendegi bóleklerden dúziledi:
•
informaciya sisteması ;
•
informaciya aǵımı ;
•
informaciya dızbeki;
•
kórsetkish; •
rekvizit

Ekonomikalıq informaciyanıń eń kishi bólegi rekvizit esaplanıp, ol eki qıylı boladı :

1. Rekvizit belgi.
2. Rekvizit tiykar.

Rekvizit belgi informaciyanıń sapa tárepin xarakterleydi, sózler járdeminde ańlatıladı hám logikalıq ámellerdi atqaradı. Mısalı : tavardıń atı, operatsiya túri.

Rekvizit tiykar informaciyanıń muǵdar táreplerin xarakterleydi, nomerler járdeminde ańlatıladı hám arifmetik ámellerdi atqaradı. Mısalı : 10, 250, 1000.
Rekvizitlar birgelikte informaciyanıń joqarı bólegi - kórsetkishni quraydı. Máselege tiyisli bolǵan birdey kórsetkishler informaciya dızbeklerin quraydı.
Informaciya dızbekleri informaciya aǵımın, aǵıslar bolsa informaciya sisteması sistemasın quraydı.
Házirgi kunga shekem ekonomikalıq informaciya gruppalanishining birden-bir sisteması jaratılǵan emes. Ulıwma halda ekonomikalıq informaciya tómendegi belgilerge kóre gruppalarǵa ajratıladı.
Basqarıw funksiyalarına kóre:
1) joybarlaw,
2) esabat alıw,
3) baqlaw, 4) ekonomikalıq analiz.
sıyaqlı informaciya gruppalarına bólinedi.
Iskerlik kórsetiw tarawına kóre:
1) awıl xojalıǵı ;
2) sanaat ;
3) sawda ;
4) transport ;
5) baylanıs.
hám basqa informaciya gruppalarına bólinedi.
Turaqlılıq dárejesine kóre:
1) turaqlı,
2) shártli turaqlı,
3) ózgeriwshen.
Informaciyalarǵa. bólinedi.
Ekonomikalıq informaciyalardı qayta islew procesi
Ekonomikalıq informaciyalardı qayta islew nátiyjesinde tiyisli basqarıw qararları islep shıǵıladı. Informaciyalardı qayta islew processleri bir qansha ámellerdi óz ishine aladı hám olar tómendegi basqıshlarǵa biriktiriladi.
1. Tiykarǵı basqısh.
2. Járdemshi basqısh.
3. Qadaǵalaw basqıshı. Tiykarǵı basqıshlar tikkeley informaciyalardı qayta islew menen shugullanuvchi ámellerdi óz ishine aladı. Bul basqısh joqarı dárejede avtomatlastırılgan bolıp, tómendegi ámellerden dúziledi;
1. Informaciyalardı uzatıw ;
2. Informaciyalardı qabıllaw ;
3. EHMga kirgiziw;
4. EHMda tikkeley qayta islew;
5. Nátiyje alıw ;
6. Paydalanıwshına jetkiziw.

Járdemshi basqısh ámelleri informaciyalardı qayta islew procesiniń sapasına tásir kórsetedi. Bul basqısh tómendegi ámellerdi óz ishine aladı :

1. Informaciyalardı ólshew. Dizimnen ótkeriw;
2. Mashina tasıwshılarǵa ótkeriw;
3. Baslanǵısh hújjetlerdi qabıllaw ;
4. Informaciyalardı saqlaw.
Qadaǵalaw basqıshı tómendegi ámellerdi óz ishine aladı :
1. Qabıl etilgen informaciyalardı tekseriw;
2. Ámellerdi orınlanıwın baqlaw ;
3. Qátelerin tuwrılaw ;
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2002 jıl 30 maydaǵı «Kompyuterlashtirishni jáne de rawajlandırıw hám informaciya kommunikatsiya texnologiyaların engiziw» tuwrısındaǵı Pármanı.
2. vazirlar Mákemesiniń 2002 jıl 6 iyun daǵı «Kompyuterlashtirishni jáne de rawajlandırıw hám informaciya kommunikatsiya texnologiyaların engiziw ilajları tuwrısında»gi 200-sanlı Sheshimi.
3. Milliy ekonomikada informaciya sistemaları hám texnologiyaları. Joqarı oqıw orınları studentleri ushın qóllanba. (Avtorlar : R. X. Alimov, B. Yu. Xodiev, K. A. Alimov hám basqalar ; S. S. Ǵulomovning ulıwma redakciyası astında.) - T. «Shıǵıs», 2004.- 320 b.
4. Ǵulomov S. S. Bazar ekonomikası hám jámiyeti informacion-lashtirish. 1996.
5. Ǵulomov S. S. hám basqalar. Ekonomikalıq informatika. 1999.
6. Ǵulomov S. S., Alimov R. X hám basqalar. Informaciya texnologiyası hám sistemaları. 2001.
7. Alimov R., Alimov Q., Abduvoxidov A. hám basqalar. Informaciyalardı qayta islewdiń kompyuter texnologiyası. T:-1999.
8. Alimov R. hám basqalar. Informaciya texnologiyası. Oqıw qóllanba. T:-TDIU, 2004.
9. Alimov Q., Abduvoxidov A., Yulchieva G. T. Zamanagóy informaciya - kompyuter texnologiyaları. Oqıw qóllanba. T:- TDIU, 2004.
10. Alimov R. X., Yulchieva G. T., Suw ayırǵıshov Sh. Informaciya texnologiyası hám sistemaları. Lekciya tekstleri. T:- TDIU. 2005.
11. Lutfullaev X. S. hám basqalar. Ekonomikada informaciya texnologiyası hám sistemaları. T:- TDIU, 2001.
12. Abduvoxidov A. M., Yulchieva G. T. Informaciya texnologiyası hám sistemaları. Lekciya tekstleri. T:- TDIU. 1999.