K R E A T IV L IK VA U N IN G T A S H X IS L A N IS H I
XX asrning 50-yillarida ingliz-amerika psixologlarining izlanish-
larida kreativlik deb nomlanadigan
(creatio -
lotincha «yaratish»)
alohida qobiliyatlarni o'rganish katta k o iam d a qiziqish uvg'otmoqda.
Kreativlikni alohida o’rganishga an'anaviy intellekt testlari bilan
muammoli vaziyatni muvaffaqiyatli yechimi orasida aloqaning mav
jud emasligi haqidagi m a’lumotlarning aniqlanishi turtki boTdi.
E'tirof etilishicha, kreativlik ma’lum masalaning yechimini topishdagi
axborotlarni tez sur'atda foydalanish qobiliyatiga bogiiq. Bu qobiliyatni
kreativlik deb atadilar va uni intellektga bo g iiq bo im agan holatda -
individning yangi tushunchalar yaratuvchi va shakllantiruvchi yangi
malakalari sifatida o'rgandilar. Kreativlik shaxsning ijodiy ko'rsat-
kichlari bilan belgilanadi. Kreativlikni o‘rganish asosan ikki yo'nalishda
olib boriladi:
123
1-yo'nalish. Kreativlikni intellekt bilan bog'liqligi masalalarini va
kreativlik bilan bog'liq ta’limiy jaravonlarni belgilashni o'rganadi.
2-yo'nalish. Shaxs va uning psixologik o'ziga xosligi kreativlikning
asosiy aspekti ekanligi. shaxsga va uning motivatsion chizgilariga urg'u
berilishi bilan tasniflanadi.
Intellektual faktorlarni ta'limiy yo'nalishlarda qoMlanilishida,
kreativlikni o'rganish, baholashda 1950-yilIarda J. Gilford va uning
izdoshlari 16 ta gipotetik intellektual qobiliyatni ajratib ko'rsatadilar.
Ular orasida: fikrning turliligi (maTum vaqt oralig'idagi g ’oyalarning
miqdori), fikrning (bir g'oyadan ikkinchisiga ko'cha olishi) originalligi
(o'ziga xoslik - um ume'tirof etilgan qarashlardan farq qiluvchi g'cyani
yaratish qobiliyati). qiziquvchanlik (o‘zini o'rab tiirgan olamdagi
muammolarga ta’sirchanlik), gipoteza qilish qobiliyati (reaksiyaning
stimuldan mantiqiy mustaqilligi), fantastikali (stimul va reaksiya
orasidagi mantiqiy bog’liqlikning borliq hayotdan butun lay uzilganligi).
Gilford bu faktorlarni tafakkurning divergent!igi degan umumiy nom
bilan ataydi, u rnuammo endigina aniqlanayotgan. uning yechimini
avvaldan belgilangan. aniq yechimi bolm agan vaqtda yuzaga keladi,
deydi (ma’lumotga tayanuvchi yoki muammoning «mos» yechimi,
konvergent tafakkurdan farqli ravishda).
Tafakkurni ifodalovchi qobi 1 iyatlarni o'rganish. an'anaviy intellek
tual testlar vositasida kreativlikni maxsus testlar vositasida aniqlash
jarayonida olimlar qarama-qarshi natijalarga erishdilar. Bu natijalar
asosida intellekt va kreativlik o'zaro aloqadorligi haqida xulosa
chiqarish mumkin emas. Agarda testlar o'rniga kreativlikni baholovchi
boshqa mezon - bajaruvchi faolivat yuritgan ish turi bo'yicha erishilgan
ijodiy muvaffaqiyatlar bo'yicha baholanganda, intellekt va kreativlikni
belgilovchi bir xil mazmunga ega natijaga erishish mumkin. Ba’zi
olimlar kreativlikka intellektning an anaviv testlar yordamida oichab
bo'lmaydigan bir qirrasi sifatida yondashadilar. Ular kreativlikni ortti-
rilgan tajribaga. o'zlashtirilgan bilim va malakalar tasnifiga, qurshab
turgan muhitning o'ziga xosligiga bogiiqligini. ko'rsatadigan tajribalar
natijasiga tayanadilar. Barcha mamlakatlarda tabaqalashtirib o'qitila-
digati sinf o'quvchilari kreativlik testlari bo’yicha o’ziarining oddiv
sinflarda o'qiydigan tengdoshlariga nisbatan yaxshiroq natijaga ega
boiganlar.
Kreativlikni baholashda atrof-muhitning bogiiqligi uning shakl-
lanishi va rivojlanishida namoyon boiadi. Avvalo qanday muhitdan
rivojlantiruvchi ta'sirni kutish mumkin? Tadqiqotlarning natijasiga
kcvra. muhit, axborotning ko’pligi va erkinlikni ta’minlanganligi bilan
ajralib turishi kerak, Tadqiqotlar kreativlikning rivojlanishida shaxsiy
qobiliyatning katta ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi.
Kreativlikni o'rganishda vakka yondashuvda asosiy e’tibor hissiy
va motivatsion omillarga qaratiladi. Kreativlik bilan bog iiq shaxsiy
qobilivatlar munosabatida turli tadqiqotlar natijasida o‘zaro moslik
mavjud. Kreativ individlarni kreativmaslardan ajratib ko'rsatadi.
Ba'zilarda shaxsiy o‘ziga ishonch, tajovuzkorlik, o^z-o'zidan qoniqish,
ijtimoiy cheklovlarga va o'zgalar fikriga toqatsizlik aniqlangan. Ba’zi
psixologlarning fikricha, kreativ b oim agan tipdan farqli ravishda,
kreativlikka ega boigan kishiiar tipi mavjudligini bildiradi. Shunisi
qiziqki, bolalar va voshlar orasida olkazilgan tadqiqotlar yosh va
balog'atga yetgan individlarda kreativlik belgilari bir xil boiadi.
Shunday xulosa chiqarish mumkinki, kreativlik shaxsiy qobiliyatlarga
asoslangan holda bolalarning juda kichikligidan bashoratlash mumkin.
Ijodiy muvaffaqiyatlar asabbuzarliklar bilan b o g iiq degan nuqtayi nazar
ham mavjud, Shu bilan birga bu fikrga qarama-qarshi ravishda yuksak
kreativ individlarda katta ruhiy kuchga egalik, tashqi muhitga, turli
nizolarga nisbatan muvozaiiat mavjudligini taiddlovchi tadqiqotchilar
ham mavjud. Kreativlikni motivatsion tasnifiashga aloqador yagona
qarashlar mavjud emas. Bir nuqtayi nazarga asosan kreativ individ
o^z imkoniyatlaridan iloji boricha samarali foydalanishga. yangi,
o’zlashtirilmagan yangi faoliyat turlarini bajarishda o'z qobiliyatlarini
ishga soladi. Boshqa nuqtayi nazarga ko;ra kreativ bolalar motivatsiyasi
tavakkalchilik, o'z imkoniyatlari chegaralarini aniqlashga asoslanadi.
Y uqorida ay tilganlarni xulosalab
ay tish mumkinki,
intellektual
qobiliyatlarning kreativlik deb nomlanadigan alohida tipi bugungi kun
psixologlari tonionidan keng koiam da o'rganilmoqda.
Kreativlik va shaxsning ijodiy muvaffaqiyatlari orasida bogiiqlik
mavjud. ammo uning xususiyatlari oxirigacha ovrganilmagan. Kreativ
likni intellektnmg an’anaviy tushunchalaridan ajratib olish mumkin
emas. Kreativlikning birinchi testlari J. Gilford tomonidan XX asrning
50-yillarida yaratilgan.
125
Bu metodika Janubiy Kaliforniya testlari nomi bilan mashhur bo'lib,
Gilford tomonidan divergent deb nomlangan fikrlashning o'ziga xos
tipini belgilashda foydalanilgan 14 ta testdan iborat bo'lgan. Ularning
dastlabki 10 tasiga og'zaki javob, 4 tasiga tasvir orqali javob talab
etilgan. Verbal vazifalardan namunalar:
So'zdan foydalanishda yengillik. Berilgan tovush ishtirokida so'z
yozing («о» - oy, ro'mol, oddiy, muddao va b.);
Assotsiatsivalardan fovdalanishdagi yengillik. Berilgan so'zga
mazmunan o'xshash so'zlarni yozing («og'ir», «zildav», «vazmin» va
boshqalar).
Tasviriy vazifa namunasi.
Bezash. Ma'lum obyektlarni detallar bilan to'ldirish. Gilford testlari
kattalar va yuqori sinf o'qitvchilariga mo'ljallanadi. Ularni standart-
lashtirish katta bo'lmagan tanlovlarda, ishonchlilik ma'lumotlari
bir testdan ikkinchisiga o'tganda o'zgarib turadi va to'liq qoniqarli
bo'lmaydi. Psixologlar fikricha, ijodiy qobiliyatlarni baholashda Gilford
testlari samaraliligi kam bo'lishiga, bilimlar natijasini bilisb shaxsiy
xarakterlarga emas, balki bajarish tezligiga asoslangani sabab bo'ladi.
Bundan tashqari, vazifalar ma'lum sondagi javoblarni belgilanmagan,
bu natijani aniq hisoblash imkonini bermaydi. Shu sababli, ba'zi
psixodiagnostlar kreativ testlar uchun va ularning natijalarini aniqlashda
ishonchli mutaxassislarni jalb etishni taklif qiladilar. Hozirgi kunda
talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda E.P. Gorrensning
kreativlik testlaridan foydalanilmoqda. Gorrens test topshiriqlari ijodiy
jarayon modeli sifatida ko'rilib, unda talabalarning bilimi natijaga
emas, balki ijod jarayoniga qaratilgan.
1966-yilda angliyalik olimlar tomonidan Verbal shakldagi test
ishlab chiqilgan. Bu test 5 yoshli bolalardan boshlab kattalarga
mo'ljallangan. U 7 ta topshiriqdan iborat. Dastlabki uchta topshiriq
bir rasmga bog'liq savollardan iborat: rasmga ko'proq savollar tuzish,
tasvirlangan narsalarning nima uchun chiziIganligi va oqibatlari haqida
iloji boricha ko'proq sabablarni ko'rsatish so'raladi.
1-topshiriq - «Rasm chizib bering». Vazifa bajaruvchi qog'oz vara-
g'iga rangli qog'ozlardan qirqib olingan noto'g'ri shakldagi qog'ozni
yopishtirish va uning asosida o'ziga xos rasm chizish so'raladi.
2-topshiriq -
«R asm
chizishni
tugallang» -
test daftarlarida beril-
gan tugallanmagan shakllar rasmi
asosida
noodatiy sujet, rasm va
predmetni
chizib berish
scfraladi.
3-topshiriqda
parallel
chiziqlar
va
doiralar asosida iloji boricha
ko6proq predmetlarni
chizib berish s o ia la d i. H ar
bir subtestning baja-
rilishi uchun
10 mi nut vaqt ajrat iladi
(javoblarning
tahlili tezkorlik,
ko“p
qirralik, egiluvchanlik, o'ziga xoslik va mukammallik mezonlari
bo'y icha tahl.il
qilinadi).
4-topshiriqda berilgan rasmdagi
o'yinchoqlar
o'rnini iloji boricha
ko'proq va
qiziqroq
tarz da almashtirish
so‘raiadi.
5-topshiriqda turmushda ishlatiladigan
predmet
(masalan, boush
quti)
dan ko'proq noodatiy va qiziq foydalanish
usullarini o'ylab top ish
so'raladi.
6 4 opshiriqda shu predmet haqida noodatiy
savollarni o'ylab topish
so'raladi.
7-topshiriq
noodatiy
vaziyatning
yechim lari
haqida
iloji boricha
ko'proq
izlanishlar
olib borish so'raladi.
1980-yilda
Torrens tom onidan m aktabgacha yoshdagi
bolalar uchun
yangi kreativlik
testlari tuzildi.
Bu
testning vazifalari shundan iborat
ediki,
go'dak o'z ining ijodiy
qobilivatlarini biror bir xonada erkin
harakatlanish asnosida
namoyon qiladi.
Ijodiy fikrlashni reproduktivga
qarshi qo'ygan psixologlarning intilishlariga qaramasdan. amaliyotda
kreativlik testlari intellekt testlari
bilan bir
xil prinsiplarda.
ya’ni tezlik
metodikasi va
qat’iy mazmun
asosida
qurilgan. Tadqiqotchilarning
fikricha, ularning asosiy
kamchiligi
motivlarni
va individning boshqa
ijodiy
qobiliyatni
tashkil
etuvchi tavsiflarini
hisobga olinmaganligi-
dadir. Ko^pgina psixologlar kreativlikni testlar
yordam ida
aniqlash
m u m k in emas. deb hisobiaydilar. Fan,
texnika, san’at va boshqa inson
faoliyatidagi muvaffaqiyatlarga
erishish,
turli qobiliyatlarning va shaxsiy
xususiyatlarining murakkab tuzilmasini
(shu
jumladan, intellektual va
maxsus) talab qiladi.
Hozirgi
davrda
mavjud b o l g a n
kreativ testlarda
ijodiy
qobiliyatning
alohida
elementlariga e’tibor qaratiladi, ijodiy
inuvaffaqiyatlarni bashoratlashda buning o'zi vetarli emas. Ayrim
psixologlar ijodning ay rim
qismlarini tahlil qilish yoTi bilan kreativlikni
aniqlash m u m k in deb hisobiaydilar. K reativlikni
tashxislash yo'nalishi
deyarli o'rganilm agan. B u
sohada
professor
D.B. Bogoyavlenskaya
(1983-yil)
ijodiy
qobilivat
intellektual
tashabbuskor birliklarini yaratdi.
127
U muammoning yechimini topishda inson oldiga qo'yilgan masala-
ni fikrlash faoliyati deb ataydi. D.B. Bogoyavlenskaya gipotezasi
(taxmini)ga muvofiq bajaruvchiga tashqi qo'zg'atuvchilar ta'sirisiz
nazariy umumlashtirishlarga va vaziyatni baholashga o‘ta oladigan
«kreativ doira metodi»ni taklif qiladi. Bu metod doirasida bir necha
metodikalar ishlab chiqilgan. Tashqi mezonlarni belgilashda muallif
sezilarli qiyinchiliklarga duch keldi. Ijodiy muvaffaqiyat bir qator kam-
chiliklarga ega bo'lgan tajribalar asosida aniqlanadi. «Kreativ doira»
ning tamoyillari:
1) Tashqi qo'zg'atuvchidan va baholashni belgilovchi stimulidan voz
kechish.
2) Obyektni tadqiq etishda «chegara»ning boimasligi - chegaralan-
magan faoliyat.
3) Eksperimentning davomiyligi.
Dostları ilə paylaş: |