IJO D IY F IK R L A S H N IN G P S IX O L O G IK -P E D A G O G IK
J A B H A L A R I
XV asr o'rtalarida (kitob chop etish ixtiro qilingan vaqtlarda)
Yevropada har yili 1000 ga vaqin yangi kitoblar yaratilar edi. XVIII
asrning boshlarida yangi yaratilgan ilmiy asarlarning soni yuztadan
ortmas edi. XX asr o'rtalarida 120000 tagacha yangi kitoblar nashr
qilindi. Bugungi kunda butun dunyoda har yili 60 million bosma
ilmiy va texnik adabiyotlar nashr qilinadi. Hatto, har bir yangi
kitob bizni bilimlarimizni t o la m a’noda ko'paytiradi, deb tasdiqlab
boimasa-da, keskin ortayotgan kitobiy mahsulotning hajmi inson
bilimlarini muayyan chegarada sezilarli
o'sishini xarakterlaydi.
Hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatda ta’lim rolining o‘sishi,
taiim n in g yangilanish sharoitlarida pedagogning an'anaviy vazifalari
ta’lim berish, tarbiyalash bilan bir qatorda, ta’limni va ijtimoiy-
madaniy muhitni mazmunan va kechish jarayoni jihatidan oldindan
bashorat qilish, loyihalashtirish va tashkil etish kabi kasbiy vazifalari
ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda ta’lim o'zgarib
borayotganligini, ya’ni «taqlid qilish» paradigmasidan «axborot» para-
digmasiga o'tib borayotganligini kuzatishimiz mumkin. Та’limning
axborot tizimida erishilayotgan ulkan muvaffaqiyatlar axborot hajmini
kengaytirish va shunga yarasha o'qitish davrini uzaytirishga b oig an
ishtivoqni tug'dirdi, bu esa t a iim tizimini takomillashtirish zaruriyatini
keltirib chiqardi. Shu o iin d a ilmiy axborot sohasida ham o‘zgarishlar
yuzaga kelmoqda. Bular quyidagilardan iborat:
-- insoniyat tomonidan jamlangan t o ia ilmiy axborot;
- ilmiy axborotning yillik o'sishi.
155
Mavjud mehnat taqsimoti tizimida va unga mos kasbiy ta'lim
differensiatsiyasida o'quv materialini o'zlashtirish natijasida olingan
ixtisoslashtirilgan bilimlar o*z ahamiyatini tez yo'qotadi. Mutaxassis o'z
kasbiy vazifalarini malakali bajara olishi uchun o'z bilimlarini, masalan:
malaka oshirish, kasbiy qayta tayyorlanish va hokazo yo'I bilan uzluksiz
yangi lab borishi zarur. Olingan bilimlaixian samarali fovdalanish vaqti
tez kamavmoqda. Siz bilan shunday voqea sodir boiganmi: ko'p soatlar
davomida biror masalani hal qilish ustida natijasiz bosh qotirgansiz-u,
lekin qandaydir bir vaqtga xayolingiz chalg'ishi bilan masalaning
yechimi miyangizga o'z-o'zidan kelgan. Ay nan shu narsa inkubatsiya
davri deyiladi. Inkubatsiya anglanilishi qiyin tushuncha. Shu sababli
Nobel mukofoti laureati psixolog Gerbert Saymonning bu haqda bergan
tushuntirishini misol tariqasida keltiramiz:
«Biz qandaydir bir masalani hal qilish ustida ishlavotganimizda,
imkoniyatlari cheklangan qisqa muddatli xotiramizda saqlanayotgan
nisbatan kam holdagi tushunchalarga tayanamiz. Qachonki birov masala
ustida bosh qotirishni to'xtatsak, qisqa muddatli yoki operativ xotirada
saqlanayotgan axborot tez unutiladi. Agar bu axborot kerakli yechimini
topish uchun mahsulot bermaydigan boisa, undan kulish hatto foydali
omil bo'lishi mumkin. Buning ishonarli isboti sifatida hammamizga
yaxshi tanish bo'lgan holatni keltirish mumkin. Qachon biz kishini
ismini eslashga harakat qilsak va u tilimizni uchida turgan boisa-
yu, lekin hech eslashni ilojini topmasak, u holda natijasiz o'ylashdan
to'xtashimiz bilanoq u o'z-o'zidan bizning xotiramizga qalqib chiqadi».
Kengroq bilimlar to'riga ega b olgan odamlarda faollashtirishni
tarqalish sohasi ham kattaroq boiadi. Zich kirishgan bilimlar to'rini
hosil qilishning eng yaxshi usuli -- o’zaro bogiangan bilimlarga ega
boiishdir. Aniq sohadagi bilimlar alohida ahamiyatga ega. Agar siz
talabalaringizni ijodiy qobiliyatlarini namoyon qila olishini xohlasangiz,
ular muayyan sohada bilimlarni egallashlari, siz esa ularni masalani
hal qilishi uchun zarur axborot olish imkoniyati bilan taininlashingiz
zarur. Yangi g ‘ova yaratish uchun aynan bilimlarning zich kirishgan
turi kerak, kam bilimlar yangi g*oya yaratish uchun yetarli b oim a g a n
fikrlarga olib keladi. Kengroq bilimlar to*riga ega boigan odamlarda
faollashtirishning tarqalish sohasi ham kattaroq boiadi. Zich kirishgan
bilimlar to'rini hosil qilishning eng yaxshi usuli - o'zaro bogiangan
bilimlarga ega boiishdir. Aniq sohadagi bilimlar alohida ahamiyatga
ega. Agar siz talabalaringizni fanda ijodiy qobiliyatlarini namoyon qila
olishini xohlasangiz, ular muayyan sohada bilimlarni egallashlari, siz
esa ularni masalani hal qilishi uchun zarur axborot olish imkoniyatlari
bilan ta’minlashingiz zarur. Yangi g'ova yaratish uchun ay nan
bilimlarning zich kirishgan turi kerak, kam bilimlar yangi g‘oya
yaratish uchun yetarli bolm agan fikrlarga olib keladi.
Ijodni ham uchta tushunchalar orqali ta riflash mumkin, bular:
sezgirlik, sinergiya va intuitsiya. Sezgirlik - bu bizning sezgilarimiz-
dan, bizning «tashqi dunyoga ochiladigan darcha»mizdan foyda-
lanishdir. Biz ular yordamida sezamiz, hidlaymiz, ta’m tatib ko'ramiz.
Baribir bizning ko'pchiligimiz odatda e’tibor bermaydigan narsalarni
ijodiy shaxslar sezadi va eslab qoladi. Bunday insonning belgilaridan
biri shukL u faqat masalaning yechimigagina emas, balki uning
qo'yilishiga ham ijodiy yondashadi. Sinergiya - bu birinchi qarashda
qo'shib bolmaydigan ko;rinadigan narsalarni bir butun hamda foydali
va ishlaydigan qilib birlashtirishdir. Agar siz bilimlarni turli sohalariga
tegishli b olgan ikki g'oyani yangi mazmunda muvaffaqiyatli ishlay
boshlaydigan qilib birlashtira olsangiz, demak, siz sinergiyaga
ko'rgazmali misolni namoyish qilgan boMasiz. Sinergiyaga misollarni
vuqorida keltirilgan Kalderning qisqa tarjimayi holidan ham topish
mumkin. Chunki u simlar bilan ishlashdagi ow
z bilimlar ini vorqin
ranglar va abstrakt rasm lar bilan uvg'unlashtirib, hayratlantiruvchi
konstruksiyalar yarata olgan. Ijodning baquvvat harakatlantiruvchi
kuchi - bu intuitsiyadir. U kutilmagan va rejalashtirilmagan kashfiyotga
olib keladi,
Intuitsiyaning ijod jarayonida muhim rol o'ynashi shubhasiz,
lekin, uni maqsadga intilish va mehnatsevarlik bilan mustahkamlash
zarurligi ham hech qanday shubha tug'dirmasligi kerak. Albatta,
ilmiy kashfiyotni sof intuitsiv ravishda qilish mumkin, lekin bunday
baxtli «tasodiflar»ning laboratoriyalarda butun kun-u tun davomida
bajarilgan mashaqqatli mehnatdan keyin ro'y berish ehtimoli kattaroq.
Fikrlash jarayonida intuitsiya muhim rol o'ynaydi, lekin intuitsiya
to'g'ri yechimni ham ko'rsatadi, deb о* у lash va undan umid qilib, faqat
kutib o'tirish yaramaydi. Intuitsiya ba'zi hollarda pand berishi ham
mumkin, lekin u emotsiya va sezgilar bilan bir qatorda fikrlashning
157
ajratib boimaydigan qismidir. Mantiq fikrlashning eng muhim elementi
hisoblanadi. Bu taajjublanarli emas, chunki maktabda asosan reaktiv
fikrlashga urg'u beriladi. Ushbu holat oliy o'quv vurtida ham davom
etadi, ya’ni talabadan oldindan rejalashtirilgan sharoitga mos ravishda
ta’sir qilish talab etiladi. Ko‘z oldingizda turgan narsaga siz qanday
munosabatda boiasiz? Shunday qilib, masalani hal qilish 'uchun barcha
axborot t o ia berildi. Boshqotirmaning qismlari sizning qoiingizda.
Javobni olish uchun siz mantiqiy mulohazani qoilaysiz, Tanqidiy
fikrlash t o ia bo im a sa ham ko’proq darajada mantiqqa asoslanadi.
Shuningdek, muzokaralar va ikki tomonning har qanday qarama-
qarshiliklari ham, Mantiq yordamida biz bir holatdan ikkinchisi tomon
harakat qilamiz. Tashqaridan axborot kirmaydi, biz ilgariga faqat
mavjud ma’lumotlar asosida siljiymiz (deduktiv mantiq). Mantiqiy dalil
kutilayotgan natijaga bo giiq boladi. Agar biz «shunday narsani kutish
mumkin» degan ibora bilan kifoyalansak, u holda faraz natija b oiib
hisoblanadi. Olimlar, oddiy maiumotli kishilar ham o'z g'oyalarini
har doim mantiqiy bavon qilishga harakat qiladilar. Hatto, agar ilmiy
kashfiyot tasodifiy ravishda qilingan bolsa-da, u baribir mantiqiy bavon
qilinishi kerak. Aks holda u qabul qilinmaydi. Biz u yoki bu xulosaga
qanday kelinganligini bilishimiz zarur, ya'ni biz mazkur natijaga olib
kelgan fikrlashni qanday yold an borganligini kuzatishni xohlaymiz.
Idrok - bu, bizni o'rab turuvchi dunyoni ko'rishimizdir. Odat-
da qabul qilinuvchi obrazlar tilning so'zlariga yoki matematik sim-
vollarga aylantiriladi. Kevin biz qandaydir xulosaga kelish uchun
tilshunoslikda va matematikada mavjud mantiqiy qoidalarni qoilaymiz.
Donishmandlik ham idrokka asoslangan. Donishmandlik - bu mavjud
yoki kelajakda paydo boladigan narsalarni qabul qilishdir.
Donishmandlik ularga turli tomondan nigoh tashlashga yordam
beradi.
Xayol surish (воображение) - bu haqiqiy va haqiqiv b olm agan
yangi obyektlar obrazlarini yaratish qobiliyatidir. Uning uch darajasi
mavjud:
1)
inson tomonidan ilgari qabul qilingan yangi (o'zgartirilgan)
obyektning obrazini yaratish (masalan: barcha mevalar va sabzavotlar
o'sadigan daraxt);
158
2) odam o'zi shaxsan idrok qilmagan, lekin u haqda dastlabki
m aiumotlarga ega boigan obvektning yangi (qurilib bitkazilgan)
obrazini yaratish (masalan: vaznsizlik, magnit to'foni. shisha, yomgir);
3) butunlay mavjud bo im agan va u haqda boshlangich m a iu -
motlar ham yo'q b olgan yangi (sintezlangan) obyekt obrazini yaratish
(misollar: o'zga sayyoradan kelgan mavjudot, gazsimon o'simlik, qattiq
aks sado, jonli hid, odamning ichida yil fasllarining o'zgarishi).
Ijodiy fikrlashni boshqa har qanday faolivat kabi ijtimoiy ma'no-
sidan ajralmas holda qarash zarur, bilish jarayoniariga oid adabiyotlarda
aynan shu narsa ko'pincha e'tibordan ehetda qoldiriladi.
Ijod bilan shug'ullanuvchi odamlar, odatda. tirishqoq, mehnatkash
boiadilar. Ishtiyoqning bunday turi ichki ishtiyoq deyiladi, chunki u
individning o'zidan chiqadi. Aksincha, odatda, maktabda va ishda
taklif qilinadigan ishtiyoq tashqi ishtiyoq deyiladi, u o'zgalardan
rag'bat (yaxshi baho va pul va’dasi) ko'rinishida chiqadi. Olimlarning
fikricha, insonni ijodga eng yaxshi tarzda tortish uchun uning atrofida
ichki ishtiyoqini maksimal darajada kolaruvchi holatni yaratish kerak.
Ijod bu o'z-o'zining ishtiyoqini uyg'otuvchi va o'zini o'zi nazorat
qilishni talab qiluvchi og'ir aqliy mehnatning natijasidir. U yetarli
darajada tushunish uchun murakkab va sirli: hech kim «ijod» nimaligini
va qanday qilib oddiv tashkil etuvchilardan shunday ajoyib narsalar
yaratilishini aniq aytib bera olmaydi.
Deyarli har bir ijodiy faolivat, maqsadga erishish uchun ilgari
n om aium bolgan, relevant axborotni aniqlash yollarini o'z orqasidan
ergashtiradi. Odatda biz ijod tushunchasini san'at va fan bilan bog'-
laymiz, vaholanki u oddiy havotda ham o'z mablag'larini oyning oxiri-
gacha yetadigan qilib taqsimlashdan tortib to o'qituvchining o'z vaqtida
topshirilmagan amaliyot bo'yicha hisobotni yoki kurs ishini qabul
qilishga qanday majburlashigacha kerak va muhim.
Ijodiy yechimni kuta olish uchun ijodiy shaxslar chindan ham o'z
ishlariga qiziqqan va g'oyaga sodiq boiishlari shart. Lekin masala
ustida ishlashga boigan xohishni «shaxsiy majburiyatlar qabul qilish»
deb atashgan. Bunda ishtiyoq mehnatsevarlik, sarflangan vaqt va
barcha mumkin bo lg an variantlarni o'rganishga xohish orasidagi yaqin
bogiiqlik sifatida tushuniladi. Ijodiy fikrlash - yangi yaratuvchan -
159
konstruktiv (ayrim hollarda mantiq chegarasidan chiquvchi) g ‘oyalarni
intellekt, intuitsiya va ijodiy tasavvur yordamida generatsivalash va
ro*yobga chiqarish jarayonidir.
Dostları ilə paylaş: |