İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

ortogenez tərəfdarlarını  D.Brokkinin  unudulmuş «növlərin qocalması» 
nəzəriyyəsi cəlb etdi.Darvinəqədərki dövrdə brokkizm də katastrofizm qədər 
populyar idi.Bu nəzəriyyənin də mənbəyi kreasionizmdən başlayır: bir sıra bibliya 
mətnlərində dünyanın bütün canlılarının tədricən deqradasiyası qanunu birmənalı 
olaraq göstərilmişdir. A.Hayet (1895),Ş.Derper (1907),F.Le Dantek 
(1910),D.Sobolev (1924),A.Dekyuji (1941),J.Salet və L.Lafont (1943) kimi 
alimlərin işləri sayəsində XX əsrin birinci yarısında brokkizmn ikinci dəfə 
populyarlıq qazandı.Sonuncu müəlliflər tərəfindən «Canlı aləmin 
qocalması»(Dekyuji,1941), «Reqressiv təkamül» (Salet ,Lafont) və s. kimi 
səciyyəvi  adllarla kitablar seriyası buraxıldı.Bu kitablarda insanların 

---

80 
 
dönüklüyündən sonra bütün canlı aləmin ümümi tənəzzülü və deqradasiyası təsvir 
olunurdu.Dekyuji hətta ,qocalma əlamətləri olan və yaxın vaxtlarda məhv olacağını 
fərz etdiyi  növlərin siyahısını da vermişdi.Onun fikrincə,yalnız insan bu prosesə 
müqavimət göstərə bilər(Popov,2008;Nazarov,2005).Nəticədə mikrobioloq 
A.Lvov,genetik və seleksiyaçı Heribert-Nilsson,zooloq A.Vandel və s. kimi 
görkəmli alimlər də bu fikirləri dəstəklədilər. 
    Darvinixm tərəfdarları brokkizmi kəskin tənqid edərək,onu təbiətşünaslıqda 
yolverilməz fantasmaqoriya adlandırırdılar.Sovet darvinisti L.Ş.Davitaşvili yazırdı: 
«Filogenetik budaqların (qolların) növlərin (qrupların) yaranması ilə başlayan və 
ölümü ilə qurtaran həyat tsikli keçməsi antielmi mülahizə kimi rədd edilməlidir».     
Bu da başa düşüləndir:brokkizm həm təbii seçmə nəzəriyyəsinə ziddir,hən də 
hansısa «мifik»,necə yaranması və kim tərəfindən istiqamətləndirilməsi məlum 
olmayan «isriqamətlənmiş inkişaf qanunu »ilə izah olunurdu.Müasir brokkistlər isə 
yeni,qeyri-mifik bir izah tapmışlar.Məsələn,zooloq İ.Y.Popov növlərin qocalması 
mexanizmini belə izah edir:törəmə prosesində hər bir orqanizm öz surətini (eynini) 
yaratmağa cəhd etsə də ,DNT-nin surətinin yaradılması prosesində baş verən 
səhvlər nəticəsində uzun müddət mütləq  dəqiq surət törəmir və ona görə də 
nəsilərin əvəzlənməsi  zamanı ətraf mühitə yaxşı uyğunlaşmış növlər belə hökmən 
dəyişir.Hansısa zaman kəsiyində bu dəyişikliklər qeyri-rasional olur və növü 
məhvə aparır.Belə izah ilk baxışda məqbul görünsə də,brokkizmin doğruluğuna 
tam inandıra bilmir.A.V.Yablokov və A.Q.Yusufov yazdığı kimi, bəzi növlərin 
sürətli məhvi faktı kimi, çoxsaylı  «canlı qazıntıların» mövcudluğu da belə finalşı 
konsepsiyanı əksinədir. «Canlı qazıntılar»  hazırda yaşayan (və ya yaxın keçmişdə 
yox olmuş) qrypların geoxronoloji sütunun ən qədim qatlarında tapılmış və faktiki 
olaraq dəyışməz förmada qalan nümayəndələridir.Mövcudluğu yüz milyon illər 
hesab edilən çoxlu sayda göbələklər,molyuskalar,yosunlar və sadə bakteriyalar heç 
bir dəyişikliyə uğramamışlar.Bu fakt isə,növlərin ümumi qocalma nəzəriyyəsini 
təkzib etmək üçün ciddi arqumentdir. 
    Növlər nə üçün yox olmur?Yerdə 100mln. ildən artıq müddətdə mövcud olan 
növlərdə heç bir dəyişikliyin olmamasını necə izh etməli?Nə üçün təkamülün 
gedişatında bəzi növləri dəyişməyə (və ya məhv olmağa)məcbur edən təbii seçmə 
digər növləri toxunulmaz saxlayır.Darvinizmdə bu problemlər sovet zooloqu 
İ.Şmalhauzen tərəfindən təklif olunmuş «sabitləşdirici seçmə» nəzəriyyəsi ilə həll 
olunur.Bu nəzəriyyəyə görə,dəyişməyən ətraf mühit şəraitində təbii seçmə genetik 
dəyişkənliyə əks təsir göstərərək,bu şəraitin yaratdığı normalardan hər-hansı 
sapmaları (kənara çıxmaları) aradan qaldırır(İ.Şmalhauzen,1982).Belə seçmə 
zamanı üzun müddət dəyişməz qala bilir.Əgər,sabitləşdirici seçmənin özü ilə bağlı 
problemlər olmasaydı,bu nəzəriyyə ilə asanlıqla razılaşmaq olardı. «Sabitləşdirici 
seçmə» özünü çox qəribə «aparır».Məsələn,bu gün yerdə dörd ayağı üzərində 

---

81 
 
hərəkət edən 3000-dən artıq kərtənkələ növü məskunlaşmışdır.Dörd ayağın nəsillər 
boyu saxlanması sabitləşdirici seçmə ilə izah oluhur.Lakin nədənsə,mövcudluq 
səraitləri dəyişməz qalmasına baxmayaraq ,ballıcalar (oxabənzər,ayaqsız 
kərtənkələlər) ayaqlarını itirmişdir.Digər kərtənkələlər kimi,bu kərtənkələlər də 
yerüstü həyat tərzi keçirirlər(Q.N.Sidorov,2003).Bəs,onda nə üçün,sabitləşdirici 
seçmə bir halda aşağı ətrafları saxlamış,digər halda isə, «öz vəzifəsinin» 
öhdəsindən gəlməmişdir?Belə halbəzi həşaratların qanadlarını itirməsinə də aiddir. 
Necə olmuşdur ki, qanad kimi aktiv işləyən bir orqan lazımsız olmuşdur? Sovet 
entomoloqu A.Lyubişev qeyd edir ki,qanadlı həşaratlarda qənədlərin reduksiya 
olunması geniş yayılmış bir təzahürdür və belə reduksiyaların əksəriyyətinin səbəbi 
məlum deyil (iqtibas. Y.V.Çaykovski,2006).Belə bir fərziyyə mövcuddur 
ki,tufanların tuğyan etdiyi okean adalarında qanadların olmaması həşaratlar üçün 
faydalıdır.Əgər,bu belədirsə,tufan zonalarında yaşamayan və qanadlı həşaratlarla 
sülh şəraitində yanaşı yaşayan həşaratların qanadlarının itirilməsi necə baş 
vermişdir?Bu günə qədər,sabitləşdirici seçmə heç nə ilə və heç kim tərəfindən 
sübut olunmamışdır.     
    Növlərin «ölümü» ilə məşğul olan alimlər bununla paralel və birbaşa bağlı olan 
bir təzahürə-fərdin (individuumun) ölümünə də diqqət yetirmişdilər.Məlumdur 
ki,Yerdə doğulan hər bir orqanizm gec-tez ölür.Uzun zamanlar hesab edirdilər 
ki,ölüm orqanizmin aşınması (tükənməsi) səbəbindən baş verir:gücün azalması, 
fiziki və psixi deqradasiya,xəstəliklər,genetik pozuntu və s. Bu gün məlumdur ki, 
fərdin ölümü genetik olaraq əvvəlcədən proqramlaşdırılmış  və «fenoptoz» (ayrı-
ayrı hüceyrələrin proqramlaşdırılmış ölümü olan «apoptoz»-a  anoloji olaraq)  
adlandırılan bir prosesdir.Həyatın orta uzunluğu növün dəqiq əlamətidir 
(A.İ.Potapenko,1999). «Genetik materialın kodunda orqanizmin yaşını 
müəyyənləşdirən təlimat vardır ki,daha əlverişli şəraitdə belə,orqanizm bu yaşdan 
artıq yaşaya bilməz»(The New Encyclopedia Britannica, 1989).Oranizmin ölümü 
qocalma-məhsuldarlığın,hərəkətliliyin,yaddaşın zəifləməsi ilə səciyyələndirilən 
özünütənzimləmə və özünüsaxlam qabiliyyətinin itirilməsi-kimi təzahürlə müşayət 
olunur.Mahiyyətcə qocalma elə fenoptozu reallaşdırır. 
    Qocalmanın sürətinə və xarakterinə görə bütün növləri dörd qrupa bölmək 
olar:tez qocalan,tədricən qocalan,cüzi qocalan və «əks,mənfi» qpcalan.Növləri bu 
kateqoriyalara bölmək üçün dəqiq qanunauyğunluq aşkarlanmamışdır. Tez 
qocalanlara bəzi balıq növlərini aid etmək olar.İnsan da daxil olmaqla,bütün 
məməlilər tədricən qocalır.Cüzi qocalan növlərə bəzi balıq,quş,tısbağa,bitki və s. 
növlər aid edilir.Bu kateqoriyadan olan canlılar qəflətən,sanki tam sağlam 
vəziyyətdə olarkən ölürlər.Əgər,yaşın artması ilə funksional əksilmə baş vermirsə 
və nəsilvermə qabiliyyəti artırsa,belə təzahür «əks» qocalma adlandırılır. «Əks» 
qocalma dəniz qastropodlarında (qarınayaqlı molyuskalar-umbonium və 

---

82 
 
litorin),amerika arısı və s.-də müçahidə olunmuşdur.Müxtəlif növlərin qocalma 
əlamətlərinin oxşarlığı və vaxtından əvvəl qocalma sindromlarının (Xatçinson-
Hilford və Verner xəstəlikləri) mövcudluğu qocalmanın genetik determinasiya 
olunmuş bir proses olduğunu söyləməyə əsas verir. Xatçinson-Hilford sindromu 
zamanı 6 yaşlı uşaq yaşlı insan kimi görünür(onlarda saçlar tam tökülür,boy artımı 
dayanır,qocalıq qrışları əmələ gəlir)və 10-13 yaşlarında ölürlər. Verner sindromu 
zamanı isə qocalma cinsi yetkinlik dövründə başlayır.28 yaşlı adam60 ilə bərabər 
bioloji yaşa malik olur və 30...40 yaşında ölür(A.A.Moskalyov,2008). 
    Ölüm «proqramı» təbiətdə necə yaranmışdır və nə üçün lazımdır? 
    Məlumdur ki,həyat prosesində fərdin DNT-si müxtəlif amillərin təsirinə məruz 
qalır ki,bu da zədələnmələrin (mutasiyaların)yaranmasına səbəb olur.Fərd nə qədər 
uzunömürlü olarsa, o daha çox mutasiyalar toplana bilər ki,bu mutasiyaların da 
artıb-törəmə prosesində yeni nəslə ötürülməsi riski yaradır. Qocalma ilə reallaşan 
vaxtında ölüm-fenoptoz bu nöqsanı aradan qaldırmağa kömək edir.Lakin,qocalma 
və ölüm proqramının meydana çıxma mexanizmi dəqiq məlum deyil və belə bir 
mexanizmi təsəvvür etmək də çox çətindir.Təsəvvür etmək olar ki,fərd nə qədər 
qocadırsa,onun verdiyi nəsil də bir oqədər zəif olacaqdır.Ancaq, XX əsrin 60-cı 
illərində bir sıra növlər üzərində aparılmış müşahidələr göstərdi ki,özunömürlü 
qoca valideynlərdən alınan nəslin ömrü cavan valideynlərdən alınan nəslin 
ömründən uzun olur.Son elmi məlumatlar da göstərir ki,fərdin həyat tsiklinin 
sonlarında verdiyi nəsil digərlərindən 30% uzun yaşayır(A.A.Moskalyov,2008).   
    Ölümdə yaxşı nə var? Doğurdanmı,ömrün uzunluğunun məhdudiyyəti 
populyasiyaya və bütövlükdə növə fayda gətirir?  
      V.P.Skulaçyev tərəfindən təklif  olunmuş,biologiyanın samuray qanununa 
görə,populyasiyaya zərərli olmaqdansa,ölmək yaxşıdır.Lakin,ölüm proqramlarını 
bu qanunla izah etmək olarmı? Məsələn,sakit okean qızılbalığının-qorbuşanın-kürü 
tökmədən sonra ölməsi.Məlumdur ki,Sakit okean sularında yaşayaraq piy toplayan 
qorbuşa çaylara can ataraq burada kürü tökür və bir neçə həftədən sonra ölür.Uzun 
müddət belə hesab edirdilər ki,qorbuşanın ölümünə səbəb uzun məsafə üzərək 
gücünü tükətməsi ilə bağlıdır.Təkamülşü ədəbiyyatlarda nəsil artırmaq üçün 
kürütökmə yerinə üzərək həyatını qurban verən qorbuşadan heyranlıqla bəhs 
edirdilər.Ancaq,hələ o vaxtlar məlum idi ki,bir çox hallarda baliqlar topladıqları 
piyin yarısını belə sərf etməməsinə baxmayaraq ölürlər.Sonralar məlum oldu ki, 
qorbuşaların kütləvi ölümü böyrəküstü vəzlərdəki hormonların siqnal rolu oynadığı 
sürətli qocalmanın (bütün əlamətlər üzrə) nəticəsidir.Əgər,böyrəküstü vəzlər 
kənarlaşdırılarsa,baliqlar yaşamağa davam edər.Bu kəşvdən sonra,qorbuşaların 
ölümünün bioloji məğzi barədə fikirlər dəyişdi.Əvəzində belə bir izah təklif 
olundu:ölü balıqlar üzvi maddələrlə zəngin olmayan şimal çayları üçün gübrə 

---

83 
 
rolunu oynayaraq şömçəquyruqları (yeni əmələ gələn xırda balıqları) qida ilə təmin 
edirlər.Bu hipotez də əvvəlkilər kimi,yalandan başqa bir şey deyildi. 
    Birincisi,qorbuşa təkcə şimal çaylarında deyil,həmçinin də üzvi maddələrlə 
zəngin cənub çaylarında(Koreya,Hokkoydo,Kaliforniya) da kürü tökür ki,barada 
da ölü balıqların yaratdığı izafi üzvi maddələr suyun keyfiyyətinə və hətta qruntun 
təmizliyinə həssas olan xırda balıqlara zərər vura bilər. 
    İkincisi,balıqlar kürü tökdüyü yerdə axının sürəti 1m/san.-dən artıq olur.Bu cür 
axında cəsədlər həmin andaca su ilə üzü aşağı axır və kimin üçün qidaya 
çevriləcəyi də məlum deyil.Xırda balıqlar isə «evlərini» yalnız 80...120 gündən 
sonra tərk edərək dənizə köçürlər. 
    Üçüncüsü,tezliklə özünü dənizə atan xırda qorbuşanın mədəsində aparılmış 
tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki,bu balığlar şirin suda demək olar ki.qidalanmırlar 
və yalnız öd kisəsindəki ehtiyatla kifayətlənirlər. 
    Bu nöqteyi-nəzərdən atlantik qızılbalığı somğa fərqlənir.Bu növ daha soyuq 
çaylarda kürü tökür və xırda balıqlar şirin sularda fəal sürətdə onurğasızlarla 
qidalanaraq burada bir ildən də artıq müddətdə qalırlar.Lakin,atlantika qızılbalığı 
kürü tökdükdən sonra ölməyə proqramlaşdırılmamışdır.Buna görə də ,onlar 
həyatında 5-6 dəfə nəsil artıra bilirlər(D.Faşuk,2007,İ.Y.Popov,2008).Tamamilə 
bunların əksi olan davranışa malik qızılbalıqıar da var.Arktika qızılbalığı kürü 
tökdükdən sonra  kürü tökdüyü yerdə çox ləngiyir və qida çatışmadıqda öz 
balaların hücum edərək onları yeyir. 
    Qorbuşa samuray davranışının yeganə nümunəsi deyil.Meksika aqavası on il 
yaşadıqdan sonra generativ budaqlar buraxır və tezliklə toxumlar yetişən kimi ölür.  
Bu cavan pöhrələr kəsilib atıldıqda aqava bir ildən sonra yenidən uzanmağa 
(böyüməyə)  başlayır.Bu  prosesi hər il davam etdirməklə aqavanın ömrünü 100 
ildən də artıq uzatmaq olar.Destruktiv dəyişikliklərin anoloji ləngimələrini birillik 
bitkilərdə də  (yabanı lalədə,çin astrası və s.) qönçələri qırmaqla  yaratmaq olar. 
Cütləşmənin qarşısını almaqla bəzi.kəpənək növlərinin (
Fumea crassiorella)də 
qocalmasını və ölümünü ləngitmək olar (A.B.Koqan,1977). 
    Ölüm növə hansı faydanı verir? 
    Adətən,hesab edirlər ki.populyasiyanın sıxlığı nə qədər çox olarsa.fərdlər 
arasında qida və fəza-məkan uğurunda rəqabət də bir o qədər kəskin olar.Təbii 
seçmə nəzəriyyəsinə görə,belə şəraitdə daha yaxşı uyğunlaşmış və daha güclü 
fərdlər üstünlük qazanır və bütövlükdə sıxlığın artması ilə ölümlərin sayı artmalıdır 
ki,bir sıra hallarda da bu müşahidə olunur.Lakin,bu həmişə belə olmur.Məsələn, 
Leucaniya separata kəpənəyini yumurtadan çıxdıqdan sonra təcrid olunmuş 
şəraitdə saxladıqda 5 gündən artıq yaşamır.Onları qrup halında saxladıqda 
maksimal ömürləri 28 günə çatır ki,bu da əvvəlkindən 5 dəfə artıqdır 

---

84 
 
(V.L.Voeykov,2002).Deməli,ölüm təkamül nöqtüyi-nəzərindən izah oluna 
bilməyən və  çox da sadə olmayan bir təzahürdür.  
     Ölüm nədir? 
    Orqanizmlərin qocalması və ölümünü aydınlaşdırmaq üçün ilk öncə,ölüm 
təzahürünün özü-özlüyündə nə olduğunu və onu şərtləndirən əlamətləri tapmaq 
lazımdır.Bu gün əksəriyyətin qəbul etdiyi versiya ondan ibarətdir ki, istənilən 
dağılmalar kimi,ölüm də A.Eynşteynin fizikanın əsas qanunu adlandırdığı 
termodinamikanın II qanunu ilə bağlıdır.Başqa sözlə,materiya üçün «ölü» 
vəziyyəti «həyat» vəziyyətindən daha sərfəlidir və ona görə də həmişə,materiya 
onun üçün ənənəvi olan termodinamik tarazlığa cəhd edəcəkdir.Nəzərə almaq 
lazımdır ki,bu qanun ətraf mühitlə  maddə və enerji mübadiləsi olmayan,təcrid 
olunmuş sistemlər üçün formalaşdırılmışdır.Bu isə o deməkdir ki,əgər,sınaq 
borusunda zülal məhlulu götürərək,onu bütün təsirlərdən maksimum təcrid 
etsək,onda termodinamikanın II-qanununa əsasən zülal nə qədər dayanıqlı olsa da, 
parçalanmalıdır.Bizim Yer açıq sistem olduğu üçün sınaq borusu işıqlı yerə 
qoyulmalıdır.Aydındır ki,bu halda da,zülal parçalanacaqdır.Ancaq,bu zaman zülal 
yüz və min dəfələrlə sürətli parçalanmaya məruz qalır.Canlı sistemlərdə də  
belədir:kənar təsirlərdən təcrid olunsa belə,hüceyrə zülalı (fermentlər) gec-tez 
parçalanır.Bu səbəbdən də,hüceyrələrdə DNT (RNT) matrisalarında daim yeni 
zülalların biosintezi və köhnələrin məhvi prosesi baş verir.Biosintez sistemi 
zədələndikdə nasazlığı tezliklə aradan qaldıran reperasiya mexanizmi fəaliyyətə 
başlayır .Bundan başqa,hüceyrələr daim bölünür və əgər,onların hansındasa aradan 
qaldırılması mümkün olmayan zədələnmə yaranarsa,orqanizm «xəstə» hüceyrəni 
məhv etməli (apoptoz və ya nekroz yolu ilə) və yeni,sağlam hüceyrələrlə 
əvəzləməlidir.Əgər,bütün hüceyrələr eyni vaxtda zədələnib.tez də yeniləri ilə 
əvəzlənsəydi,canlı orqanizm (hər halda ,çoxhüceyrəlilər) ölümsüz olardı.Lakin,bu 
baş vermir.Orqanizmlərdə bioloji saatlar mövcuddur ki,bu saatlarda nəinki,bərpa 
prosesləri dayanır (orqanizm zədələnmələri bərpa etməkdən imtina edir).hətta 
mahiyyətcə əks prosesi-qocalmanı işə salır.Əgər,bioloji saatlar öz rejimindən 
saparsa,orqanizm açıq-aşkar qocalmağa başlayır. Qocalma və ölüm  
termodinamikanın II qanununun ali səviyyədə - canlı sistemlər səviyyəsində 
reallaşması kimi baxıldıqda daha anlaşılan olur.Bu qanuna görə,canlı və cansız 
materiya arasında fərq ondan ibarətdir ki,cansız materiya daxili səbəblərdən özü-
özünə dağılır,canlı materiya isə müəyyən proqramların vasitəsilə dağılır.Çox 
böyük ehtimalla söyləmək olar ki,ölüm (qocalma) proqramı təkcə fərd 
səviyyəsində deyil,həm də növlər,əcdadlar səviyyəsində təsir göstərir.Rusiya 
herontoloqları A.Akifyev və A.Potapenko hesab edirlər ki,hər bir npv müəyyən 
nəsil sayına proqramlaşdırılmışdır (A.P.Akifyev,1997).Növün həyatı haqqında 
məlumatlar cinsi hüceyrələr vasitəsilə saxlanıla,ötürülüə və realla bilər. 

---

85 
 
Eksperimentlərlə sübut olunmuşdur ki,somatik (bədən) hüceyrələrdə keçmiş və 
gələcək həyat kəsikləri haqqında «yaddaş» saxlanılır.Növün həyatı hansı zaman 
kəsiyinə hesablandığını biz bilmirik.Lakin bu vaxt keçdikdə növ sürətlə 
«qocalmağa» başlayır və tezliklə məhv olur.Bizim dünyanın reallığı belədir: 
təbiətdə istər canlı,istərsə də cansız hər şey dağılır və məhv olur.Bu onun 
təkamülünün əsas istiqamətidir.   
    Məlumdur ki,Aristotelin dövründən bu günə qədər təbiətdə yeni növün (hibrid 
genli növ müxtəlifliyi istisna olmaqla)yaranmasına dair heç bir dəqiq  məlumat 
yoxdur,məhvolma halları isə kifayət qədərdir. (V.İ.Nazarov,2007,T.Yunker,2007). 
Təəssüf ki,antik dövrlərdə növlərin hansı sayda və necə məhv olmaları barədəbiz 
bilmirik.Ancaq,tarixdən qabaqkı dövrlərdə növlərin məhv olması barədə 
paleontolojo məlumatlara əsasən mühakimə yürütmək olar.Nəzərə almaq lazımdır 
ki,canlı məxluqatın qalıqları tapılmış geoloji laylar növlərin doğulması,yaranması 
haqqında deyil, yalnız məhv olması haqqında xəbər verir(nədənsə,təkamülçülər 
bunu unudurlar).Heç bir obyektiv səbəb olmadan növlərin məhvi canlı aləmin 
ümumi deqradasiyasını göstərir ki,bunu da yalnış kreatsizm mövqeyindən izah 
etmək olar. Bu isə,hazırdafərdlərin və növlərin qocalması proqramlarının 
mövcudluğu sualını aydınlaşdıra biləcək həyatın yeganə inlişaf  modelidir.Yalnız 
bu nəzəriyyə aydınlaşdıra bilər:nə üçün növlərdən bəziləri sürətlə qocalır, ancaq, 
digərləri faktiki olaraq heç qocalmırlar;bəziləri çox uzunömürlü,digərləri isə 
qısaömürlü olurlar.Həqiqətən də,əgər növlərin genində məhvolmanın kodlaşmış 
daxili mənbəyinin reallığını sübut etmək bizə müyəssər olarsa,onda növün 
yaranmasını целопологания ideyasından kənarda heç cür izah etmək mümkün 
olmayacaq.Məhz,bu nöqteyi-nəzərdənAkifyev yazırdı:«Səthi biliklər bizi dindən 
ayırır,əsaslı biliklər isə bizi yenidən ona qaytarır» A.P.Akifyev,1997). 
    Bütün qeyd olunanlardan belə qənaətə gəlmək olar ki,biz istəsək də,bəşəriyyət 
termodinamikanın II qanununu ləğv edə bilmədiyi kimi,növlərin məhv olmasını da 
dayandıra bilməz.Lakin,bu insanların bu proseslərə təsir edə bilməməsi anlama 
gəlmir. Digər genetik determinasiya olunmuş əlamətlər kimi,qocalmaya da xarici 
amillər böyük təsir göstərir.Deməli,şüurlu məxluq olan insan bu prosesi ya 
sürətləndirə,ya da,ləngidə bilər.Ona görə də,etiraf etməliyik ki,növlərin taleyi 
bizdən də çox asılıdır və onları gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamaq insanın 
borcudur. 
    Mövzunu  belə bir rezyume ilə sonuclamaq olar: Biomüxtəliflik-birmənalı 
müəyyənləşdirilməsi çətin olan bir konsepsiyadır.Adətə,bu anlayışdan bizim canlı 
ətrafımıza və təbii resurslardan dayanıqlı istifadəyə diqqət zərurəti kontekstində 
istifadə olunur.