Inson faoliyati va hayvonlar xatti-harakati jarayonida voqelikning

---

Psixologiya
Psixologiya — inson faoliyati va hayvonlar
xatti-harakati jarayonida voqelikning
psixik aks etishi, ruhiy jarayonlar, holatlar,
hodisalar, hislatlar toʻgʻrisidagi fan.
Psixologiyaning tadqiqot predmetiga
sezgilar va idrok obrazlari, tafakkur va
hissiyot, faoliyat va muomala kabi
psixologik jarayonlar, kategoriyalar kiradi.
Psixologiyaning asosiy vazifalari —
psixika qonuniyatlarini, inson ruhiy
holatlari shakllanishini filogenetik va

---

ontogenetik taraqqiyot birligida
ochishdan iboratdir. Mazkur vazifalar
yechimini topishda psixologiya bir
tomondan, biologiya fani sohalari bilan,
jumladan, fiziologiya bilan, boshqa
tomondan esa, sotsiologiya, pedagogika,
madaniyat tarixi, mantiq hamda ijtimoiy
fanlar bilan jips aloqaga kirishadi.
Psixologiya eng avvalo, psixikaning
insonga xos shakli boʻlmish ong va oʻzini
oʻzi anglashni tadqiq etadi.
Antik davrdan boshlab psixologik bilimlar
falsafa va tibbiyot fanlari negizida
rivojlanib kelgan. Yunon shifokorlari
Gippokrat, Erasistrat psixikaning organi
miya ekanligini bilganlar va inson jonini

---

koinotning ashyoviy boʻlagi sifatida talqin
qilganlar. Ularning gʻoyalari Platonning
jon abadiyligi toʻgʻrisidagi taʼlimotiga
qarama-qarshi qoʻyilgan. Aristotel „Jon
toʻgʻrisida“gi asarida psixologik
tushunchalar tizimini ishlab chiqdi.
Oʻrta asrlarda psixikaga nisbatan har xil
koʻrinishdagi gʻayritabiiy qarashlar
hukmronlik qildi. Shu tufayli psixologik
bilimlar rivojlanmay qoldi. Ammo baʼzi
faylasuflar va shifokorlar (Ibn Sino va
boshqalar) asarlarida bu sohada olgʻa
qadam qoʻyildi. Inson xususiyatlari
toʻgʻrisidagi maʼlumotlar qadimgi
qoʻlyozmalar, yodgorliklarda oʻz aksini
topa boshladi. Turli mamlakatlarda va

---

shaharlarda tuzilgan akademiyalarda
(Xorazm, Samarqand, Kiyev, Moskva va
boshqa shaharlarda) psixologiya
yuzasidan tinglovchilarga saboq berilgan.
Yevropa Uygʻonish davrida Leonardo da
Vinchi, X. Vives kabilar psixologiya
rivojiga oʻz hissalarini qoʻshdilar. XVIII
asrga kelib M. V. Lomonosov,
A. N. Radishchev, G. S. Skovoroda, T.
Gobbs, B. Spinoza, G. Leybnits. J. Lokk,
K. A. Gelvetsii, A. Golbax, D. Didrolar
psixologiyada bir talay kashfiyot qildilar,
uni amaliy maʼlumotlar bilan boyitdilar.
Psixologiya XIX asrning 2-yarmiga kelib
mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.
Nemis olimi V. Vundt Leypsigda 1879-yil

---

dastlabki eksperimental laboratoriyani
jihozlashga erishdi.
Psixologiya taraqqiyotida, umuman, XIX
asrdagi eksperimentlar alohida ahamiyat
kasb etdi. Bu davrda psixologik real
voqelikni oʻrganish uchun metodlar
majmuasi qoʻllana boshlandi: kuzatish,
labaratoriya eksperimenti, tabiiy
eksperiment, faoliyat natijasini tahlil
qilish, ruhiy jarayonlarni modellashtirish
genetik metodi, test, ekspert baholash,
intervyu, anketa, soʻrovnoma, tarjimai hol
va hokazolar. XIX asr oxiri — XX asr
boshlarida qator psixologik ilmiy
maktablar, yoʻnalishlar vujudga keldi:
bixeviorizm, geshtaltpsixologiya,

---

personalizm, freydizm va hokazolar.
Psixologiyaning rivojiga I. M. Sechenov
(psixikaning reflektor tabiati), I. Pavlov
(oliy nerv faoliyati) taʼlimotlari muhim
hissa boʻlib qoʻshildi. Rossiyada
V. M. Bexterev eksperimental laboratoriya
(Qozon, 1885), Harkov universiteti va
N. N. Langening Odessadagi
labaratoriyasi, G.Chelpanovning
Kiyevdagi, S. Korsakovning Moskvadagi,
keyinchalik V. M. Bexterev, A. Lazurskiy,
A. Nechayevlarning Peterburgdagi, V.
Chijning Yuryev (Tartu, Estoniya)dagi
eksperimental laboratoriyalari
psixologiya taraqqiyotiga alohida taʼsir
oʻtkazdi. 1912-yil Moskva universitetida
Psixologiya instituti ochildi. Shu yilda

---

I. A. Sikorskiy tomonidan Kiyevda
jahonda birinchi marta Bolalar
psixologiyasi instituti tashkil qilindi. XX
asrning 1-yarmida Rossiyada
K. N. Kornilov, Blonskiy va boshqalar
dialektikaga asoslangan ilmiy
psixologiyani yaratishga kirishdilar.
Hozirgi zamon psixologiyasi koʻp
tarmoqli psixologik bilimlar tizimidan
iborat fan hisoblanib, oʻzining tadqiqot
predmetiga ega boʻlgan koʻplab
sohalardan tashkil topgan: umumiy
psixologiya, aviatsiya psixologiyasi,
harbiy psixologiya, differensial
psixologiya, psixofiziologiya, muhandislik
psixologiyasi, kosmik psixologiya, huquq

---

psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi,
neyropsixologiya, patopsixologiya,
pedagogik psixologiya, mehnat
psixologiyasi, sport psixologiyasi,
maxsus psixologiya, ijodiyot
psixologiyasi, menejment psixologiyasi,
marketing psixologiyasi, ijtimoiy
psixologiya, yosh psixologiyasi, tashkiliy
psixologiya, din psixologiyasi, oila
psixologiyasi, psixologiya tarixi, genetik
psixologiya, amaliy psixologiya,
eksperimental psixologiya, kasb
psixologiyasi, psixolingvistika, siyosiy
psixologiya va boshqa psixologiyaning
tarmoqlarga ajralishining asosiy sababi
uning tarkibida tatbiqiy sohalar vujudga
kelishidir. Psixologiya sanoatda, jamiyat

---

boshqaruvida, taʼlim tizimida, sogʻliqni
saklash, madaniyat, sport, transport,
radio, televideniye va boshqa
tuzilmalarda muhim masalalarni hal
qilishda faol ishtirok qilmoqda.
Psixologiya erishgan yutuqlari shaxs
imkoniyatlarini roʻyobga chiqarish va
ularni harakatga keltirishda alohida
ahamiyat kasb qilmoqda hamda shu
asnoda mehnat samaradorligini
oshirishga taʼsir oʻtkazmoqda.
Zamonaviy psixologiyada elektron-
hisoblash texnikasi, elektr va kimyoviy
vositalar yordami bilan psixikani chuqur
oʻrganish kabilar qoʻllanilmoqda.
Psixologiyada oʻzini oʻzi kuzatish
(introspeksiya) metodi atrofida keskin

---

bahslar davom etmoqda. Baʼzi
yoʻnalishdagi psixologlar uni tadqiqot
oʻtkazishning asosiy metodi deb
taʼkidlasalar, boshqalari esa uning
cheklanganligini eʼtirof qiladilar, buning
oʻrniga obyektiv metodlardan
foydalanishni tavsiya etadilar. Obyektiv
metodlar tufayli psixikaning moddiy
negizi aniklangan, inson ichki
munosabatlari bilan subyektiv holatlar
sababiy bogʻliqligi yakka shaxsda,
jamoada namoyon boʻlishi dalillangan.
Jahon hamjamiyatida AQSH, Angliya,
Fransiya, Germaniya, Rossiya,
Shveysariya mamlakatlarida ilmiy
tadqiqot institutlari va markazlarida,

---

universitetlarda psixologik izlanishlar
keng koʻlamda olib borilmoqda.
Oʻzbekistonda psixologiya 1928-yildan
eʼtiboran hozirgi Milliy universitetda fan
sifatida oʻqitila boshlandi. 1929-yil Xalq
maorifi komissarligi qoshida psixologiya
laboratoriyasi ochildi. Keyinchalik
pedagogika institutlarida psixologiyaning
bir necha sohalari boʻyicha talabalarga
bilim berila boshlandi. XX asrning 2-
yarmida M. Vohidov, M. Davletshin singari
mahalliy kadrlar yetishib chiqdi. Hozirgi
davrda psixologiya fanlari doktorlari V.
Tokareva, E. Gʻoziyev, B. Qodirov, Gʻ.
Shoumarov, R. Gaynutdinov, V. Karimova,
Sh. Barotov, A. Jabborov, R. Sunnatovalar

---

psixologiyaning umumiy psixologiya,
pedagogik va yosh psixologiyasi, ijtimoiy
psixologiya sohalari boʻyicha tadqiqot
ishlarini amalga oshirmoqdalar. Psixolog
mutaxassislar tayyorlash va tadqiqot
ishlari Oʻzbekiston milliy universiteti,
SamDU, Fargʻona universiteti, Qarshi
universiteti, Termiz universiteti bazalarida
yoʻlga qoʻyilgan. Oʻzbekistonda psixologik
xizmat joriy qilingan va uning tarmogʻi
tobora kengayib bormoqda.
Psixologlar odatda organizmni ongning
asosi deb hisoblashadi, shuning uchun
ham hayotiy muhim soha hisoblanadi.
Psixologiyada biologiyaning
oʻrni

---

Psixiyatristlar va nevroopsikologlar ong
va tananing interfeysida ishlaydi. Bilogiya
psixologiya, shuningdek fiziologik
psixologiya deb nomlanuvchi yoki
neuropsixologiyada xulq-atvor va aqliy
jarayonlarning biologik substanslarini
oʻrganiladi. Ushbu sohadagi asosiy
tadqiqot mavzularni insonni boshqa
hayvonlarga nisbatan oʻrganadigan
qiyosiy psixologiya, shuningdek,
hissiyotlarning fizik mexanizmini,
shuningdek, neyron va ruhiy ishlov
berishni oʻz ichiga oladi. Asrlar
mobaynida biologik psixologiyada asosiy
masala miyadagi funktsional
funksiyalarni qanday joylashtirish
mumkinligi va qanday qilib joylashtirilishi

---

edi. Zamonaviy nevropsikologiyani 1870-
yillarda Fransiyada Pol Broca chap
frontal girusga nutq ishlab chiqarishni
kashf etgan va bu bilan miya
funksiyasining yarim sharni
lateralizatsiyasini namoyish etgan. Koʻp
oʻtmay, Karl Vernicke nutqni tushunish
uchun zarur boʻlgan sohani aniqladi.
Vohidov M., Maktabgacha tarbiya
psixologiyasi, T., 1970;
Davletshin M., Krbiliyat va uning
diagnostikasi, T., 1979;
Tokareva V., Talaba shaxsining axloqiy
rivojlanish psixologiyasi, T., 1989;
Adabiyotlar

---

Gʻoziyev E., Psixologiya fani XXI
ayerda, T., 2002;
Gʻoziyev E., Psixologiya, T., 2003;
Qodirov B., Layoqat psixologiyasi, T.,
1989;
Shoumarov Gʻ., Oila psixologiyasi, T.,
2000;
Karimova V., Ijtimoiy psixologiya, T.,
1994.
Ergash Gʻoziyev.
[1]
1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Manbalar

---