Inson huquqlarini va erkinliklarini kafolatning yaralishi

Inson huquqlarini va erkinliklarini kafolatning yaralishi
Reja
1. Inson huquqlarini himoya qilish yuzasidan tashkil etilgan ilk
milliy institutlar va ular faoliyatining rivoji.
2. Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar va ularning zarurligi.
3. O‘zbekistonda sobiq Ittifoq davrida inson huquqlarining poymol qilinishi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov asarlarida
inson huquqlari masalasining talqini.

Inson huquqlari masalasiga xalqaro munosabatlarda ham tobora

keng ahamiyat berilmoqda. Inson huquqlarini himoya etishga qaratilgan ko‘plab deklaratsiya, xartiya va bitimlar qabul qilingan bo‘lib,
ularda inson va uning haq-huquqlarini qanday qilib himoya qilish
qoidalari, me’yorlari mustahkamlangan. Totalitar tuzum hukmronlik
qilgan yillarda O‘zbekistonda inson huquqlariga tegishli bo‘lgan xalqaro
hujjatlar haqida deyarli hech narsa deyilmas edi.
O‘zbekistonda huquqiy davlat qurilishiga o‘tish munosabati bilan,
birinchi navbatda, inson huquqi masalasiga alohida e’tibor berilib,
bu masala omma orasida keng ko‘lamda o‘rganila boshlandi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov, mamlakatimizda inson
huquqlari va erkinliklarining ustunligidan kelib chiqadigan xalqaro
miqyosda qabul qilingan yangi yuridik tamoyil vujudga keltirilganligini va uning ahamiyatini alohida qayd qilgan edi. Bugungi qonunlarimiz ana shu tamoyil, rivojlangan mamlakatlar tajribalari asosida
xalqaro huquq qoidalari talabiga javob beradigan darajada qabul qilinmoqda. Shuning uchun ham kunda inson huquqlari
me’yorlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixini o‘rganish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Inson huquqlari umumbashariy ahamiyatga molik masala ekanligini asoslashga doir hujjatlar dastlab AQSH Mustaqillik Deklaratsiyasi (1776-yil) va Fransiya Inson va fuqarolik Huquqlari Deklaratsiyasi (1789-yil)da o‘zining aniq ifodasini topgan. Bu deklaratsiyalarda insonning erkin fikr yuritishi, vijdon erkinligi, ixtiyoriy ravishda tinch yig‘ilishlarda, uyushmalarda, davlat ishlarida ishtirok
etishi va shaxsga nisbatan zo‘rlik qilish, tazyiqlar o‘tkazilishini man
etish kabi huquqlar dunyoda birinchi marta davlat siyosati darajasida
oshkora e’lon qilindi.
Inson huquqlariga doir qonunlar va ularning me’yorlari takomillashib, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida hukumatlar tomonidan
adolatli ijtimoiy siyosat amalga oshirila boshlandi. Masalan, ishsizlarga
yordam ko‘rsatish, kasallarga, nogironlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish,
ko‘p bolali oilalarga va keksalarga nafaqa tayinlash shular jumlasidandir.
Inson huquqlari va uni himoya qilishga doir ishlar ikkinchi jahon
urushidan keyin keng ko‘lamda rivoj topdi. Germaniya natsistlari
tomonidan insonga qarshi olib borilgan qirg‘in urushi barcha tinchliksevar insonlar tomonidan keskin qoralandi. Aybdorlar esa xalqaro
sud tomonidan jazolandilar. Bu dunyoda birinchi bor inson huquqlarini poymol qilganlarga qarshi qonunning qo‘llanilishi edi. Keyinchalik Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzilishining asosiy sabablaridan biri ham inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan ishlarning
yana bir amaldagi natijasi bo‘lgan edi. Bu ishda, ayniqsa, Inson
huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining qabul qilinishi muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Deklaratsiya barcha davlatlarga tegishli bo‘lgan
siyosiy va fuqarolik huquqi: yashash huquqi, erkinlik va shaxsiy dahlsizlik (3-modda), qulchilikni taqiqlash (4-modda), odil sudlov
(6–10-modda), siyosiy boshpana huquqi (14-modda), mulk huquqi
(17-modda), erkin fikrlash huquqi va vijdon erkinligi (18-modda) va
boshqa shular singari muhim huquqlarni qat’iy qilib belgilab qo‘ydi.
Yevropa mamlakatlarida keyinchalik har bir davlatda inson huquqlarini himoya qilishga doir alohida milliy institutlar tashkil topdi.
Ular turli mamlakatlarda turlicha nomlangan. Ammo ularning oldiga
qo‘ygan maqsadi, vazifasi odamlarga o‘z huquqlarini himoya qilishda
beg‘araz yordam ko‘rsatishdir.
Milliy institutlar shakl jihatidan turlicha ko‘rinishda mavjud bo‘ladiMasalan, Ombudsman instituti Daniyada Parlament tomonidan
saylanadi, Fransiya va Irlandiyada prezident tomonidan tayinlanadi,
Niderlandiyada esa parlamentning quyi palatasi tomonidan saylanadi, Norvegiyada parlament, Portugaliya, Ispaniya, Shvetsiya,
O‘zbekistonda ham parlament tomonidan saylanadi. Bundan tashqari,
Belgiya, Kanada, Daniya, Finlyandiya, O‘zbekistonda inson huquqlari markazlari va komissiyalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning
tashkil etilish vaqti va nomlanishi turlicha bo‘lishiga qaramasdan
hammasining oldida yagona bir maqsad – inson huquqlarini himoya
qilish turadi. Bunday markaz va komissiyalar o‘z davlatlari parlamentlari doirasida uning ishiga taklif va mulohazalar tayyorlaydilar.
Demokratik huquqiy davlatlar konstitutsiyalari va joriy qonunlarida insonning qadri, huquqi va erkinligini himoya qilishga doir alohida bob va moddalar mavjuddir. Inson huquqini ta’minlash, himoya
qilish uchun davlatlar o‘rtasida bitimlar, kelishuvlar, deklaratsiyalar
amal qilmoqda. Xalqaro maydonda BMT tashkil etilib, uning muassasalari, institutlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Va nihoyat, har bir
mamlakatda inson huquqlari masalalari bilan shug‘ullanuvchi milliy
institutlar tashkil etilgan bo‘lib, ular mamlakatda inson huquqlarining himoya qilinishi muammolarini o‘rganish bilan mashg‘uldirlarInson huquqlari milliy institutlarining zarurligi asosan quyidagilar bilan belgilanadi:
Birinchidan, tarix shundan guvohlik beradiki, qonunlarda hamma
teng, erkin, ozod deb yozilishi bilan amalda hamma teng
bo‘lavermaydi. Masalan, sobiq Ittifoq davlatida hamma ittifoqchi
respublikalar suveren, mustaqil, hamma millatlar teng va ozod deb
e’lon qilinganligiga qaramasdan, amalda ular ozod emas edilar. Hatto
ayrim xalqlar, millatlar o‘z vatanlaridan badarg‘a etilib, boshqa
mintaqalarga surgun qilingan edilar. Bugun, yigirma birinchi asr
boshida, biz butun bir xalqning, millatning ozodligi boshqa davlat,
millat tomonidan qo‘pol ravishda poymol qilinganligining guvohi
bo‘lmoqdamiz. Ayni paytda ba’zi mamlakatlarda, hukumat tomonidan o‘z xalqining, fuqarolarining huquqlari buzilmoqda. Ana shunday zo‘ravonliklarga va adolatsizliklarga qarshi kurash uchun ham
inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarni tashkil etish nihoyatda
zarurdir.
Ikkinchidan, jamiyatda, hatto eng rivojlangan mamlakatlarda hambarcha fuqarolar uchun sud idoralariga o‘z huquq-erkinliklarini himoya
qilish uchun murojaat etishdagi imkoniyatlar bir xil emas. Mavjud
sansalorliklar, buyruqbozlik va moddiy to‘siqlar ayrim shaxslarni
sudlarga, davlat idoralariga murojaat etishlariga to‘sqinlik qiladi. Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlari esa, odamlarga yaqinroq
bo‘lganligi sababli, ularning buzilgan huquqlarini minnatsiz, sansalorlikka solmasdan o‘z vaqtida tiklash uchun beg‘araz yordam
ko‘rsatadi.
Uchinchidan, inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar vakolatlari hamda imkoniyatlarining kengligi, unda ishtirok etayotgan kishilarning tanilgan mutaxassis-huquqshunos, siyosatshunos ekanligi inson
huquqlarini milliy qonunlar majmuasi bilan birga, xalqaro huquq
sohasidagi qoidalar, deklaratsiyalar, konvensiyalarga asosan himoyalash imkoniyatini beradi.
To‘rtinchidan, milliy institutlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borib,
u yoki bu davlatda inson huquqlari amalda qay darajada ekanligi
to‘g‘risida davlat idoralariga ma’lumotlar, xabarlar, ma’ruzalar tayyorlaydi yoki bunday ishlarga ko‘maklashadi