Instituti


-jadval. Xalqaro birliklar sistemasining asosiy, qo’shimcha va ba'zi



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə58/101
tarix16.12.2023
ölçüsü5,01 Kb.
#180742
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   101
Ilmiy tadqiqot metodologiyasi

 
9.1-jadval. Xalqaro birliklar sistemasining asosiy, qo’shimcha va ba'zi 
muhim hosilaviy birliklari
28
 
Kattalik nomi 
Birliklar nomi 
Birliklar belgisi 
(o’zbekcha) 
Uzunlik 
Asosiy kattaliklar 
metr 
 

Massa 
kilogramm 
kg 
Vaqt 
sekund 

Elektr tok kuchi 
amper 

Termodinamik harorat
kelvin 

Modda miqdori 
mol 
mol 
Yorug’lik kuchi 
kandela 
Qo 'shimcha kattaliklar
kd 
28
The International System of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.116-118 


73 
Kattalik nomi 
Birliklar nomi 
Birliklar belgisi 
(o’zbekcha) 
Yassi burchak 
radian 
rad 
Fazoviy burchak 
steradian 
sr 
Hosilaviy birliklar
 
Yuza 
metr kvadrat 
m
2
 
Hajm, sig’im 
metr kub 
m
3
 
Tezlik 
metr taqsim sekund 
m/s 
Tezlanish 
metr taqsim sekund kvadrat 
m/s
2
 
Burchak tezlik 
Radian taqsim sekund 
rad/s 
Burchak tezlanish 
Radian taqsim sekund kvadrat 
rad/s
2
 
Zichlik 
kilogramm taqsim metr kub 
kg/m
3
 
Kuch 
nyuton 

Bosim, mexanik 
kuchlanish 
paskal 
Pa 
Kinematik qovushqoqlik metr kvadrat taqsim sekund 
m
2
/s 
Dinamik qovushqoqlik 
paskal - sekund 
Pa·s 
Ish, energrya, issiqlik 
miqdori 
joul 

Quvvat 
vatt 
Vt 
Entropiya 
joul taqsim kelvin 
J/K 
Solishtirma issiqlik 
sig’imi (issiqlik sig’im) 
joul taqsim kilogram-kelvin 
J/(kg·K) 
Issiqlik berish
(issiqlik uzatish) 
koeffitsiyenti 
vatt taqsim metr kvadrat -
kelvin 
Vt/(m
2
·K) 
Issiqlik o’tkazuvchanlik 
vatt taqsim metr - kelvin 
Vt/(m·K) 
Sirt taranglik 
joul taqsim metr kvadrat 
J/m
2
 
Diffuziya koeffitsiyenti 
metr kvadrat taqsim sekund 
m
2
/s 
Entalpiya 
joul taqsim kilogramm 
J/kg 
Xalqaro birliklar sistemasida ishlatiladigan old qo’shimchalar va ularning 
ko’paytuvchilari 9.2-jadvalda keltirilgan. 9.3-jadvalda esa SI birliklari bilan ayrim 
eskirgan birliklar o’rtasidagi nisbatlarga misollar keltirilgan. 
9.2- jadval. Old qo’shimchalar va ularning ko’paytuvchilari
29
 
Old qo’shimcha 
Ko’paytuvchi 
nomi 
Belgisi 
xalqaro 
o’zbekcha 
1 000 000 000 000 000 000 = l0
18
eksa 


1000 000 000 000 000 hl0
15
peta 


29
The International System 
of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.121 


74 
1000 000 000 000 hl0
12
tera 


1 000 000 000 = 10
9
giga 


1 000 000= 10
6
mega 


1 000 = 10
3
kilo 


100= 10
2
gekto 


10 = l0
1
deka 
da 
da 
0,1 = 10
-1
desi 


0,01 =10
-2
santi 


0,001 = 10
-3
milli 


0,000001 = l0
-6
mikro 
μ 
mk 
0,000000001 = 10
-9
nano 


0,000000000001 = 10
-12
piko 


0,000000000000001 = 10
-15
femto 


0,000000000000000001 = 10
-18
atto 


9.3-jadval. Birliklar o’rtasidagi nisbatlar
30
 
Kattalik nomi 
SI ga binoan 
birligi 
SI birligiga o’tkazish koeffitsiyentlari 
Uzunlik 
Og’irlik kuchi (og’irlik) 
Dinamik qovushqoqlik 
Kinematik qovushqoqlik
Bosim 

 

 
Pa·s 
 
m
2
/s
 
Pa 
1 mkm=10
-6
 ; 1A
0
=10
-10
 m 
 
1kgk=9,81N; 1din=10
-5

 
1 P (puaz)=0,1 Pa·s; 1 sP =10
-3 
Pa·s 
 
1 kgk·s/m
2
=9,81 Pa·s 
1st (stoks)=10
-4 
m
2
/s 
1 din/sm
2
=0,1 Pa=1 at; 
1 kgk/m
2
 = 9,81·10
4
Pa = 735 mm simob 
ustuni = 10 m suv ustuni 
1 kgk/m
2
 = 9,81 Pa
1atm= 1,033 kgk/m
2
=1,01·10
5
Pa = 
760 mm simob ust.=10,33 m suv ust.
1 bar=10
5
Pa 
Quvvat 
Vt 
1 kgk·m/s = 9,81 Vt
1 erg/s=10
-7
Vt 
1kkal/soat= 1,163 Vt
1 kgk·s
2
/m
4
 = 9,81 kg/m
3
Zichlik 
kg/m
3
 
1 t/m
3
 = 1 kg/dm
3
 = 1 g/sm
3
=10
3
 kg/m
3
Solishtirma og’irlik 
N/m
3
 
1 kgk/m
3
= 1,163 N/m
3
 
30
The International System of Units (SI) / Organisation Intergouvernementale de la Convention du Mètre. 
STEDI 
MEDIA 8th edition 2006. 
Р
.126-127 


75 
Kattalik nomi 
SI ga binoan 
birligi 
SI birligiga o’tkazish koeffitsiyentlari 
Ish, cnergiya, issiqlik 
miqdori 

1 kgk·m =9,81 J 
1 erg= 10
-7
 J
1kVt·soat=3,6·10
6
 
1 kkal=4187 J = 4,19 kJ 
Solishtirma issiqlik 
sig’imi 
J/(kg·K) 
J/(kg·
0
C) 
1 kkal/kg·
0
C) = 4,19 kJ/(kg·K) 
1 erg/g·K=10
-4
 kJ/(kg·K) 
Issiqlik berish va 
o’tkazish 
koeffitsiyentlari 
Vt/(m
2
·K) 
Vt/(m
2
·
0
C) 
1 kkal/(m
2
·soat·
0
C) =1,163 Vt/(m
2
·K) 
Issiqlik o’tkazuvchanlik 
koeffitsiyenti 
Vt/(m
2
·K) 
Vt/(m
2
·
0
C) 
1 kkal/(m
2
·soat·
0
C)=1,163 Vt/(m
2
·K)
Aylanish chastotasi 
Gs 
1 ayl/s= 1 Gs 
1 ayl/min = 1/60 Gs 
Solishtirma entalpiya 
J/kg 
1 kkal/kg=1 kal/g =4,19 kJ/kg 
2.
 
O`lchov usullari va vositalari 
 
 
 
 
 
O`lchash har bir eksperimental tekshirishning asosiy tarkibiy qismidir.
O`lchash - biron-bir fizik kattalikning qiymatini tajriba yo`li orqali maxsus 
texnik vositalar yordamida aniqlash jarayonidir.
O`lchash nazariyasi va 
amaliyoti bilan - 
metrologiya
fani shug’ullanadi. 
Metrologiya (yunon. μέτρον «o’lchov» + λόγος «g’oya; sabab») 
— 
o`lchashlar, uni ta`minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka
erishish yo`llari haqidagi fan.
Metrologiyaning asosini o`lchashning umumiy
masalalari, fizik kattaliklar birligi va ularning tizimlari haqidagi ma`lumotlar,
o`lchashning usul va vositalari, o`lchash natijasining to`g’riligini aniqlash
usullari va hokazolar hosil qiladi.
O`lchashga doir fizik kattaliklar mexanik, elektr, 
issiqlik, optik, akustik bo`lishi mumkin. Bu kattaliklarning bir turi texnologik
jarayon rivojlanishining bevosita ko`rsatkichi bo`lsa, boshqalari shu jarayon
bilan funktsional bog’langan bo`ladi.
Turli usul va asboblar orqali ifodalangan texnologik jarayonning holati 
haqidagi ma`lumotlarni 
signallar 
deb bilamiz. Signallar, asosan, o`lchash asboblari 
va qurilmalari yordamida olinadi.
O`lchash natijasi
— kattalikning o`lchash usuli bilan, masalan, kattalikni
o`lchov birligi bilan taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. O`lchash 
natijasini tenglama ko`rinishida quyidagicha yozish mumkin:
(9.1) 
O`lchash
 -
biron-bir fizik kattalikning qiymatini tajriba yo`li orqali maxsus texnik 
vositalar yordamida aniqlash jarayonidir. O`lchash nazariyasi va amaliyoti bilan 

metrologiya
fani shug’ullanadi. 
 


76 
bu yerda, 
Q
-o`lchanayotgan fizik kattalik, 

- o`lchash natijasi yoki o`lchanayotgan 
kattalikning son qiymati, 
q
- fizik kattalik birligi.
(9.1) tenglama o`lchashning
asosiy tenglamasi
deyiladi. Uning o`ng 
tomoni o`lchash natijasi deb yuritiladi. O`lchash natijasi doimo o`lchamli 
kattalik bo`lib, u o`z nomiga ega bo`lgan q birlikdan hamda ayni birlikdan 
o`lchanayotgan kattalikda nechta borligini anglatadigan U sondan tashkil topgan.
O`lchanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, birlashtirib 
va birgalikda o`lchash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya amaliyotida va
ilmiy tekshirishlarda birlashtirib va birgalikda o`lchash usullaridan foydalaniladi.
Bevosita o`lchash
deb shunday o`lchashga aytiladiki, unda
o`lchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba ma`lumotlaridan
bevosita aniqlanadi. Masalan, haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan,
uzunlikni chizg’ich bilan o`lchash va hokazo bevosita o`lchashdan iborat.
Bevosita o`lchash tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega:
bu yerda, 
Q
bev
- o`lchanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan o`lchov 
birliklaridagi qiymati; 
S
-raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi bo`linmalarining yoki
bir marta ko`rsatishining o`lchanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; 
n
- shkala 
bo`linmalarining hisobida indikatorli qurilma bo`yicha olingan sanoq.
Bilvosita o`lchash 
deb shunday o`lchashga aytiladiki, unda o`lchash 
natijasi o`lchanayotgan kattalik bilan ma`lum munosabat yordamida bog’langan 
kattaliklarni bevosita o`lchashga asoslangan bo`ladi. Bilvosita o`lchash 
tenglamasi quyidagi ko`rinishga ega:
bu yerda, 
Q
bil
- o`lchanayotgan kattalikning izlangan qiymati; 
Q
1
,Q
2
,…,Q
n
bev

bevosita o`lchanadigan kattaliklarning son qiymatlari.
Bilvosita o`lchashga o`tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning 
qarshiligi, uzunligi va kundalang kesimini yuzi bo`yicha topish; modda 
zichligini uning massasi va xajmini o`lchash natijasi bo`yicha topish va 
boshqalar misol bo`la oladi. Bilvosita o`lchashlar bevosita o`lchashlarning iloji
bo`lmagan ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilishda keng qo`llanadi.
Birlashtirib o`lchash bir necha bir nomli kattaliklarni bir vaqtda 
o`lchashdan iboratki, unda izlangan kattaliklarning qiymatlari bevosita 
o`lchashda hosil qilingan tenglamalar tizimidan topiladi.
Bir vaqtda ikki yoki bir necha nomli turli kattaliklarni, ularning 
orasidagi funktsional munosabatlarni topish uchun olib borilgan o`lchashlar 
birgalikda o`lchash deyiladi. Jumladan o`lchash rezistorining 20°C dagi elektr


77 
qarshiligi va harorat koeffitsientlari uning qarshiligini turli haroratlarda bevosita 
o`lchash ma`lumotlari bo`yicha topiladi.
O`lchashlar yana 
mutlaq va nisbiy o`lchashlarga
bo`linadi.
Bitta yoki bir necha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita o`lchash
mutlaq o`lchash
deb ataladi. 
Masalan, shtangentsirkul’ yordamida bajarilgan o`lchashlar mutlaq o`lchashdir,
chunki unda o`lchanayotgan kattalik qiymatini bevosita olinadi.
Biror kattalikning shu ismli birlik vazifasini bajarayotgan kattalikka 
nisbatini o`lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik deb qabul qilingan kattalik 
bo`yicha o`lchash 
nisbiy o`lchash
deb ataladi. Masalan, haroratni termoelektr
effektdan foydalanishga asoslangan o`lchash yoki massani tortish usuli bilan, ya`ni 
massaga mutanosib bo`lgan og’irlik kuchidan foydalanish usuli bilan o`lchash nisbiy 
o`lchashdan iborat. Nisbiy o`lchashdan katta aniqlik zarur bo`lgan hollarda 
foydalaniladi.
O`lchashlar o`lchash asosini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib 
olib boriladi. Masalan, moddaning kengayishi bo`yicha haroratni o`lchash,
muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko`tarilishi bo`yicha 
siyraklanish(vakuum)ni o`lchash. O`lchashning biror asosini amalga oshirish 
uchun turli texnik vositalar qo`llaniladi. O`lchashlarda qo`llaniladigan va 
normallashgan metrologik xossalarga ega bulgan texnik vositalar o`lchash 
vositasi deyiladi. O`lchash asosi va vositasini belgilab beradigan usullar majmui 
o`lchash usuli deyiladi.
O`lchashlarda bevosita baholash, differentsial, o`lchov bilan taqqoslash va 
nol (kompensatsion) usullar
keng tarqalgan
31
.

Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   101




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin