Instituti

Tabiiy 
eksperimentlar
sotsial xolatlarni tekshirish uchun ishlatiladi (ishlab chiqarishda, 
turmushda va hokazo). 
Sun’iy eksperiment
fanning ko`p tarmoqlarida ishlatiladi, 
ayniqsa texnik fanlarda. 
Eksperiment tadqiqotlar laboratoriya va ishlab chiqarish eksperimentiga 
bo`linadi.
Laboratoriya eksperimentlari 
tipik asboblar, maxsus modellar, stendlar, 
jihozlar va hokazo ishlatilib, o`tkaziladi. Bu tadqiqotlar kerakli sondagi tajribalarni 
o`tkazish, va oz sarf orqali yaxshi ilmiy ma`lumot olishini ta`minlaydi. Lekin, 
laboratoriya sharoitida har qachon ham real ishlab chiqarish yoki jarayon 
o`tkazilayotgan shart-sharoitlar to`la modellashtirilmaydi, shuning uchun ishlab 
chiqarish eksperimenti o`tkaziladi. 
Ishlab chiqarish eksperimenti
tadqiqot ob`ektini real sharoitlarda, real ishlab 
chiqarishning turli ko`rinishdagi ta`sirlarini hisobga olgan holda olib boriladi, faqat 
ishlab chiqarish sharoitlaridagi eksperimentni o`tkazish juda katta tayyorgarlikni 
talab qiladi. 
Ba`zida, birlamchi eksperimentlarni o`tkazishga to`g’ri keladi. U, 
o`rganilayotgan hodisalarga barcha faktorlarning ta`sirlarini tasnif (klassifikatsiya) 
qilish uchun birlamchi qiymatlar yetishmaganda o`tkaziladi. Bu eksperimentlar 
natijasida, tadqiqotning to`la o`tkazish dasturi yaratiladi. 
Eksperiment tadqiqotlarni samarali (effektiv) o`tkazish uchun oldindan 
tayyorgarlik ko’rish kerak, buning uchun: 
- eksperiment o`tkazish uslubiyotini yaratish; 
- kerakli materiallar, asboblarni tayyorlash; 
 - kerakli qurilmalar, stendlarni yaratish kerak bo`ladi.
Eksperiment uslubiyoti o`z ichiga quyidagilarni oladi: 
eksperimentlarni 
maqsadi va vazifasi; o`zgartiriladigan faktorlarni tanlash, o`lchash usullari va 

---

89 
vositalari; eksperimentni o`tkazish ketma-ketligini aniqlash, olingan eksperiment 
qiymatlarni qayta ishlash va ta`lil qilish. 
Eksperimentning maqsadi va vazifalari ishchi gipoteza va nazariy ishlamalar 
asosida chiqariladi. 
O`zgaruvchi faktorlarni tanlash esa tadqiqot qilinayotgan ob`ekt yoki jarayon 
to`g’risidagi nazariy ma`lumotlar asosida amalga oshiriladi. Maqsad va vazifalardan 
asosiy va ikkilamchi faktorlar aniqlanadi. 
Eksperiment o`tkazishda o`lchov usullari va vositalarini to`g’ri tanlash kerak. 
O`lchov apparatlari mumkin bo`lgan faktorlarni o`zgarish diapazoni va kerakli 
aniqlikka mos ravishda tanlanadi. 
Eksperimental tadqiqotlarni o’tkazish mehnat va ashyoviy vositalarning 
ko’plab sarflari bilan bog’langandir. Shuning uchun tajribalarni o’tkazish vaqtini
va sarflarini sezilarli kamaytirishni ta`minlovchi eksperimental tadqiqotlarni
usullarini o’rganish muhim. Ushbu talablarga eksperimentni rejalashtirish va 
uning tahlilini matematik usullaridan foydalanish to’la javob beradi.
Keyingi paytlargacha, matematik usullar, xususan matematik statistika 
usullari, eksperimental tadqiqotlarning yakunlovchi bosqichlarida, eksperimentda 
olingan natijalarga ishlov berish uchun qo`llanilgan.
Eksperimentlarni rejalashtirish esa matematik usullardan foydalanmasdan 
amalga oshirilgan bo’lib, to’la ravishda eksperimentatorning intuitsiyasiga bog’liq 
bo’lgan. 
Eksperiment 
jarayonini 
matematik 
statistika 
usullari 
bilan 
formallashtirilgandan so’ng, eksperimental ishlarni o’tkazish va rejalashtirishdagi 
tartibsizlikni yoqotishga olib keladi. Ushbu formallashtirish quydagilarni amalga 
oshirish imkonni beradi:
- bir qator maqbul (optimal) xususiyatlarga ega bo’lgan eksperimentni 
matematik modelini olish, misol uchun bir vaqtni o’zida natijalarning katta 
aniqligini ta`minlash bilan tajribalar sonini kamaytirish;
- eng yaxshi yo’llar orqali eksperiment natijalariga ishlov berish va olingan 
(qayta ishlangan) natijalardan aniq formallashgan qoidalar asosida yechimlarni 
qabul qilish.