Instituti

5.1-rasm. Jarayonning kirish (E
j
, τ, W
b
 va t
b
) va chiqish (Y
i
, t
i
 W
i
) 
ko`rsatkichlari 
4. Eksperimentlarni rejalash
Faoliyat, laboratoriya qurilmasi va bajarish usullari eksperiment 
rejasini belgilaydi.
35
 
 
Ko’p yillik tajriba shuni ko’rsatadiki, tadqiqotchida eksperimentning aniq 
rejasining bo’lmasligi, odatda, ko’p vaqtini sarf bo’lishiga va uncha muhim 
bo’lmagan natijalarga olib keladi. Shuning uchun, eksperimental ishlarni 
murakkablashuvi bilan bir qatorda, uni rejalashtirish usullari ham takomillashtirib 
borildi.
Eksperimental tadqiqotlarning an`anaviy usullari asosida tadqiqot 
qilinayotgan bog’lanishni bir faktorni o`zgartirish va boshqalarining o`zgarmasligi 
holida aniqlash 
bir faktorli eksperiment 
deyiladi
.
Bunda, tadqiqot qilinayotgan hodisa yoki ob`ektga har bir faktorning alohida 
ta`siri o`rganiladi.
Bunday eksperimentni klassik rejalashtirishda, eng avvalo faktorlarni quyi va 
yuqorigi qiymatlari o’rnatiladi, ya`ni uning chegaraviy darajalari, va keyinchalik 
quyidan yuqoriga ketma-ket, yoki aksincha, faktor qiymatlari qabul qilingan 
o’zgartirish intervaliga mos ravishda, sakrab o’zgartiriladi. Eksperimentni, bunday 
ketma-ket rejasi qandaydir yangi qurilmani sinovi paytida juda qulaydir. 
35
Gary W. Oehlert. A first course in design and analysis of experiments / Gary W. Oehlert. p. cm. Includes 
bibligraphical references and index. ISBN 0-7167-3510-5. Copyright 2010. 
–
p.4 

---

94 
Hozirgi paytda, eksperimental tadqiqotlarning samaradorligini oshirish uchun, 
tadqiqotdagi ob`ektga bir qator faktorlarning 
(k
o`
p faktorli eksperiment)
ta`sirini bir 
vaqtning o`zida tekshirish imkoniyatini beruvchi matematik rejalashtirish keng 
qo`llanilmoqda. 
Bunday ko’p faktorli eksperimentni klassik rejalashtirishda, eksperimentga
ishtirok etuvchi barcha bogliqmas o’zgaruvchilar (faktorlar) bittasidan tashqari, 
qandaydir ma`lum bir darajada o’zgarmas va stabillashtirilgan qiymatga ega
bo’ladi, bitta o’zgaruvchi esa qabul qilingan intervallarga mos ravishda barcha 
diapazonda o’z qiymatlarini o’zgartiradi. Eksperiment natijasida, 
x
2
, 
x
3
va boshqa 
o’zgaruvchilarning o’zgarmas darajasida 
x
1
bogliqmas o’zgaruvchini ifodalovchi 
maqsad funktsiyasini olamiz. Keyin, navbatdagi faktor o’zgartiriladi, qolganlari 
stabillashtiriladi, va natijada boshqa faktorni ifodolovchi maqsad funktsiyasi olinadi.
Shunday qilib, ko’p faktorli eksperimentni klassik rejasi, ketma-ket bir 
faktorli eksperimentni yigindisidan iborat bo’ladi. Bu reja xususiy va to’la bo’lishi 
mumkin.
Eksperimentni rejalashtirish
(
ER
), eksperimental tadqiqotlarini o`tkazishda 
matematik statistikaning qoida va qonunlarini ishlatish bilan xarakterlanadi. Bunda 
matematik statistika usullari nafaqat eksperiment natijalariga ishlov berish uchun 
emas, balki uni maqbul ravishda tashkillash vositasi bo`lib ham xizmat qiladi, ya`ni 
murakkab tizim va jarayonlarni, eksperimentni yuqori samaraliligini va
tekshirilayotgan faktorlarning aniqligini ta`minlash bilan bir qatorda, tadqiqot qilish 
va maqbullash imkoniyatini beradi. 
Eksperimentni rejalashtirishning asosiy 
afzalligi - bu hodisalar mexanizmi to`g`risida to`la bilimga ega bo`lmagan holda 
ham eksperimentlarni maqbul boshqarishdir. 
Eksperimentni rejalashtirish, matematik statistikaning bir bo`limi sifatida 100 
yillar oldin paydo bo`lsada, hozirda u keng va samarali amaliy qo`llanishga ega 
bo`layotgan mustaqil fandir. Shunday qilib, eksperimentni rejalashtirish - bu 
tajribalarni, qaysidir maqbul xossalarga asosan, qandaydir oldindan tuzilgan sxema 
bo`yicha bajarishdir. 
 

---

95