Instituti

 
6.2-rasm. Nuqtalarning korrelyatsion maydoni va uni o’zgartirish 
Agar, shartli o`rtacha 
x
У
ga mos keluvchi nuqtalarni to`g’ri chiziqlarining 
kesimlari bilan birlashtirilsa (6.2.
b
-rasmga qarang), siniq chiziq olinadi va u 
korrelyatsion bog’lanishning empirik chizig’i
deyiladi. Uning o`lchash soni 
orttirilganda (
I
x
oraliq bir vaqtda kamaytirilganda), 
x
У
= Y(X) 
empirik chiziq 
chegaraviy - nazariy chiziqqa intiladi. Bu nazariy chiziqni aniqlovchi 
Y
R
(X)
tenglama 
korrelyatsion tenglama
deyiladi, bu tenglama shartli o`rtachaning har bir 
faktor darajasi uchun bitta qiymatini aniqlaydi. 
Agar, korrelyatsion maydonga, katakchalarning o`lchovlari 
I
x
va 
I
y
oraliqlar 
kattaliklariga mos keluvchi katak tushirilsa va har bir katakchaga tushgan nuqtalar 
sanab chiqilsa, ya`ni 
m
ji
chastota aniqlansa, 
korrelyatsion jadval
deb ataluvchi jadval 
olinadi.
Korrelyatsion jadvaldagi ma`lumotlardan foydalanib, 
X 
yoki 
Y
ning qandaydir 
berilgan qiymatlariga mos keluvchi shartli yoki xususiy o’rtachalarni aniqlash 
mumkin.
So`ngra 
korrelyatsion 
maydondagi 
nuqtalarni 
tarqalish 
markazini
xarakterlovchi va ehtimol kattaliklarning umumiy o’rtacha qiymatlari aniqlanadi.
Korrelyatsion jadval tuzilgandan so`ng, statik korrelyatsion bir faktorli 
matematik modelni qurish uchun quyidagilar aniqlanadi: 
1) 
X
va 
Y
larining ma`lum bir berilgan qiymatlariga mos keluvchi shartli yoki 
xususiy o`rta 
x
У
va 
y
Ó
qiymatlar; 
2) Korrelyatsion maydon nuqtalarining tarqalish markazini xarakterlovchi 
tasodifiy kattaliklarning umumiy o`rtacha 
У
va 
X
qiymatlari; 
3) Tasodifiy kattaliklarni to`la disperiyasi 
S
2
 {Y}
va 
S
2
 {X}
lar; 

---

103 
4) Korrelyatsion bog’lanishlarning zichligi va bog’lanish zichligi
ko`rsatkichlarini statistik baholash; 
5) Jarayonni fizikaviy ta`lil qilish asosida bog’lanish ko`rinishi; 
6) Eng kichik kvadratlar va ularni statistik baholash usullaridan foydalanib, 
polinominal model koeffitsientlari; 
7) Korrelyatsion modelini ishonarli oraliqlari. 
Texnologik jarayonlar amaliy jihatdan tadqiqot qilinganda bir faktorning 
chiziqli va nochiziqli korrelyatsion bo’lanishlari uchraydi. Tutashma to`g’ri 
chiziqlar uchun tenglama quyidagicha yoziladi: