Internet tarmog‘ining arxitekturasi va qurilmasi bilan tanishish

INTERNET tarmog‘ining arxitekturasi va qurilmasi bilan tanishish

6.1. Mashg‘ulot maqsadi va mazmuni

Internetning tuzilishi, Internetning tarkibiy qismlari, tarmoqlar internet bilan qanday bog‘lanishi, Internetning dasturiy ta'minoti, kliyent-server arxitekturasining ishlash prinsipini o‘rganish.

6.2. Topshiriq

Amaliy mashg‘ulotiga tayyorlanayotganda ( 2) ma'ruzalar matnining 1 - bo‘limini, (1) adabiyotni 1-bo‘limini, (3) o‘quv qo‘llanmani 1-bo‘limini o‘rganish lozim.
6.3. Nazoratsavollari
1. Internet tarmog‘ining asosiy elementlari.
2. Marshrutizatorlarning asosiy funksiyasi.
3. Kommutator va marshrutizatorning asosiy farqi.
4. Internet Service Provider .
5. Tarmoqda ma'lumot uzatish bosqichlari
6. Tarmoqlar internet bilan qanday bog‘lanadi?
7. Internet protokollari

6.4. Adabiyotlar

1. Kurose, James F. Computer Networking A Top Down Approach

Nazariy qism

Internetning tuzilishi

1. Internet markazlashtirilgan boshqaruvga ega emas. Shu sababli, hech bir shaxs, tashkilotyoki davlat uni yuritadi yoki egalik qiladi, deb aytib bo‘lmaydi. Ko‘plab xususiy tashkilotlar, universitetlar, davlat agentliklari undan foydalanganliklariga pul to‘laydilar, uning o‘zlarigategishli bir qismini yuritishadi. Internetga ulangan yoki uning tarkibiy qismi bo‘lgan xususiytashkilotlar juda xilma-xildir. Ular orasida juda kichik, masalan, uydagi raqamli maishiybuyumlarni boshqarish uchun tuzilganlaridan tortib, tijorat maqsadida tuzilgan America on Line, Yahoo, Google kabi gigantlar ham bor. Ular orasida InternetServiceProvider- Internet xizmatlariprovayder (ta'minlovchi)larini alohida ta'kidlab o‘tish kerak. Ular, masalan, EastTelecom, Evo, TechnoServiceProvider lar boshqalarga, masalan aholiga, internetga ulanish va boshqa xizmatlarnitaklif qiladilar.
2. Internetni moliyalashtirish. Davlat tomonidan turli agentliklar orqali turli mintaqava davlatlarni bog‘lovchi ba'zi internet magistrallari qurilishi, hamda undan foydalanishnimoliya bilan ta'minlaydi. Ba'zi yirik tashkilotlar, masalan O‘zbektelekom, o‘z magistrallariga ega.
3. Internetni mintaqaviy tarmoqlar birlashmasi deb qarash mumkin.
Mintaqaviytarmoqlar biron bir xudud ichida Internet faoliyatini ta'minlaydi va qo‘llab quvvatlaydi. Mintaqaviy tarmoqlar o‘z navbatida kichikroq tarmoqlardan tashkil topgan bo‘ladi va uning tarkibiga turli internet xizmatlarini ko‘rsatuvchi tashkilotlar ham kiradi.
4. Internet Service Provider - Internet xizmatlari provayderlari aholi va tashkilotlarga internetga oylik ulanishlarni sotadi. Ular odatda o‘zlariga tegishli Internet segmentiga ega bo‘ladilar. Ulardan ba'zilari, masalan East Telecom, o‘z magistrallariga egalar. Telefon kompaniyalari ham internetda katta masofalarga ulanish imkoniyatini beradilar.
5. Superkompyuter markazlarida katta miqdordagi internet resurslari jamlangan bo‘ladi va ular bir vaqtda ko‘plab foydalanuvchilarga xizmat qilish imkoniyatiga egadirlar. Bu markazlar
Internet magistrallariga ulangan bo‘ladilar.
6. Registratorlar deb ataluvchi tashkilotlar Internet domen(soha) nomlarini qayd qilish uchun mas'ullar. Domenlarga misollar sifatida www.zn.uz, www.infocom.uz, www.google.com, mail.ru larni keltirish mumkin.
7. InterNIC(Net Information Center - tarmoq axboroti markazi) domenlarni qayd qilishga va bu huquqni boshqa registratorlarga berishga mas'uldir. Bu markaz internet manzillari (125.34.24.21) va domen nomlari(www.torg.uz) orasidagi bog‘liqliklarni ta'minlaydi.
8. Internet Society - Internet jamiyati xususiy notijorat tashkilot bo‘lib, internet uchun turli texnologik va arxitekturaga oid tavsiyalar(masalan, HTML yoki TCP/IP) ni beradi.
Internet orqali ma'lumot jo‘natganingizda, u ko‘zlangan manzilga osongina yetib borgandek tuyuladi. Aslida bu juda murakkab jarayon. Internet orqali ma'lumot uzatganingizda kompyuterlar internet bo‘ylab ma'lumot uzatishda foydalanadigan TCP (Transmission Control Protocol - uzatishni boshqarish protokoli) protokoli ma'lumotni avval kichikroq bo‘laklar - paketlarga bo‘lib chiqadi. Bu paketlarda boshqa foydali ma'lumotlar ham bo‘ladi-ki, ular paketlarni internet bo‘ylab to‘g‘ri yo‘naltirishga yordam beradi.
Sizning kompyuteringiz bu paketlarni sizning mahalliy kompyuter tarmog‘ingizga, Internet xizmatlari provayderiga yoki on layn xizmatini ko‘rsatuvchi boshqa tashkilot kompyuteriga jo‘natadi. Paketlar oxirgi manzilga yetib borguncha, turli tarmoqlardan, kompyuterlardan va aloqa liniyalaridan o‘tadi. Bir qator apparat qurilmalari paketlarni qayta ishlaydi va to‘g‘ri yo‘nalishda yo‘naltirib turadi. Bu qurilmalar tarmoqlar orasida ma'lumot uzatishga xizmat qiladi va internetning yagona tarmoq sifatida faoliyat ko‘rsatishiga olib keladi.
Beshta eng asosiy qurilma: hub (tugun), bridge (ko‘prik), gateway (darboza yoki shlyuz), repeater (tiklagich), router(marshrutizator- yo‘naltirgich) lardir.
Hub(hab deb o‘qiladi) juda muhim ahamiyatga ega. Ular bir guruh kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lab, kompyuterlarning mahalliy tarmog‘ini(local area network yoki qisqacha LAN) yaratishga va kompyuterlarni bir-biriga ulana olishiga xizmat qiladi. Ko‘priklar mahalliy tarmoqlarni bir-biri bilan bog‘laydi. Ular mahalliy tarmoqqa jo‘natiladigan ma'lumotlarni tarmoq ichida olib qoladi va boshqa mahalliy tarmoqdagi kompyuterga jo‘natilishi kerak bo‘lgan ma'lumotlarni tarmoqdan tashqariga chiqarib yuboradi. Shlyuzlar ko‘priklarning o‘zi, lekin ular zarurat paydo bo‘lganda, ma'lumotlarni bir turdan ikkinchi tarmoq uchun tushunarli boshqa turga aylantiradi.
Internet bo‘ylab ma'lumotlar uzatilganda ular uzoq masofaga jo‘natilishi mumkin. Bunda esa ma'lumotlarni tashuvchi signallar so‘na boshlaydi. Repiterlar signallar so‘nib qolmasligi uchun ma'lum masofadan keyin ularni kuchaytiradilar.
Marshrutizatorlar. Internetdagi ma'lumotlar oqimini boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Ularning vazifasi ma'lumotlar joylangan paketlarni har doim kerakli yo‘nalishda borishini ta'minlashdir. Agar ma'lumotlar bitta mahalliy tarmoqqa tegishli kompyuterlar orasida uzatilsa, marshrutizatorlarning keragi yo‘q, chunki Hubning o‘zi mahalliy oqimni boshqara oladi. Marshrutizatorlar ikkita tarmoq orasida ma'lumot uzatilayotganda ishlay boshlaydilar.
Marshrutizatorlar paketlarni tekshirib, ularning oxirgi manzillarini aniqlaydi va paketlarni bu manzilga yaqinroq boshqa marshrutizatorga uzatadi. Marshrutizatorlarning ishlashi bilan quyida batafsilroq tanishib chiqamiz.
YUqoridagi barcha qurilmalar ko‘plab tarmoqlarni birlashtiradi va bularning hammasi Internetni tashkil etadi. Korporativ mahalliy tarmoqlar eng kichik tarmoqlardir. Ular birlashib, o‘rtacha darajadagi tarmoqlarni tashkil qiladi. Bir geografik xududda joylashgan tarmoqlar birlashib, mintaqaviy tarmoqlarni tashkil etadi. O‘z navbatida bu tarmoqlar ham birlashib, keng hududli tarmoqlar(wide area network yoki qisqacha WAN)ni tashkil etadi.
Bir mintaqaviy tarmoq ichida ma'lumotlar marshrutizatorlar yordamida uzatilishi mumkin. Lekin ma'lumotni bir mintaqaviy tarmoqdan ikkinchisiga uzatish kerak bo‘lsa, bu ma'lumot tarmoqning kirish nuqtasi (network access point yoki qisqacha NAP)ga jo‘natiladi. Bu nuqtadan ma'lumot magistrallar orqali katta tezlikda ikkinchi mintaqaviy tarmoqning kirish nuqtasiga uzatiladi. Bu magistrallarda ma'lumotlar 155 Mb/s va undan katta tezlikda uzatiladi. Hozirgi kunda tezligi 10-20 Gigabit/s bo‘lgan va multimedia koridorlari deb ataluvchi magistrallar mavjud.
Tarmoqda ma'lumot uzatish bosqichlari
1) Xabarlar, ma'lumotlar, fayllar kompyuter tarmog‘i bo‘ylab uzatilayetganda bir necha bosqichlarni bosib o‘tadi. Bu bosqichlar soni yettita bo‘lib, ularning har biri berilmalar aniq va o‘z vaqtida uzatilishini ta'minlash uchun xizmat qiladi.

1. Ilovalar bosqichi foydalanuvchi kuzata oladigan yagona bosqich bo‘lsa-da, bu bosqichda bajariladigan amallarning ko‘pchiligidan foydalanuvchi bexabar qoladi. Bu bosqichda ma'lumotlar bitlar ketma-ketligiga aylantiriladi va unga sarlavha qo‘yiladi. Bu sarlavhada, xususan, uni jo‘natayotgan va oladigan kompyuterlar manzillari ko‘rsatiladi.

2. Taqdimot bosqichida ma'lumotlarni kodlash uchun alifbo turi(masalan, ANSII, Unicod) tanlanadi, hajmni kamaytirish uchun siqiladi, boshqalarning qo‘liga tushganda oshkor bo‘lmasligi uchun kriptografiya yordamida shifrlanadi.
3. Sessiya bosqichida aloqa o‘rnatish boshlanadi. Bu bosqichda ma'lumotning chegaralari (boshi va oxiri) belgilanadi. Bu amalni yana ma'lumotni qavsga olish deb ham atashadi. Bundan tashqari, aloqa turi tanlanadi. Aloqa yarim dupleks tarzida bo‘lsa, kompyuter har bir vaqt momentida ma'lumotlarni qabul qilish yoki uzatish tartibidan birida ishlaydi, hamda bu tartiblarning biridan ikkinchisiga o‘tib turadi. Aloqaning to‘liq dupleks turida kompyuter bir vaqtda ma'lumotni uzatishi va qabul qilib olishi mumkin. Aloqa turi ham sessiya sarlavhasiga yoziladi.
4. Transport bosqichida jo‘natiladigan ma'lumotlar tasodifiy o‘zgarishlardan
himoyalanadi. Buning uchun ma'lumot bo‘laklarga, ya'ni segmentlarga ajratiladi, har bir segment
uchun nazorat yig‘indisi hisoblanadi. Nazorat yig‘indisi - bu segmentdagi barcha bitlarning
matematik yig‘indisi bo‘lib, ma'lumot uzatilgach, uning nazorat yig‘indisi qayta hisoblanadi va bu
qiymat nazorat yig‘indisining qabul qilingan qiymatiga teng bo‘lsa, demak ma'lumot bexato
jo‘natilgan bo‘ladi. Bu bosqichda ma'lumotlardan nusxa olinadi va u ma'lumot uzatilguncha saqlab
turiladi. Har bir segment uchun sarlavha yaratiladi va unga segmentning tartib raqami, nazorat
yig‘indisi kiritiladi.
5. Tarmoq bosqichida ma'lumotlarni uzatish yo‘li(marshruti) aniqlanadi. Segmentlardan
paketlar yaratiladi, paketlar soni, ketma-ketligi, ma'lumotlarni jo‘natayotgan va qabul qilib
oladigan kompyuter manzillari paketlarning sarlavhalari(konvert)ga kiritiladi.
6. Ma'lumotlarni uzatish bosqichida ma'lumotlarni uzatish boshqariladi. Unda har bir
paketdan nusxa olinadi, uning nazorat yig‘indisi hisoblanadi. Bu bosqichda har bir paket nusxasi
ular marshrutining keyingi nuqtasiga bexato yetib borguncha saqlab turiladi.
7. Fizik bosqichda paketlar fizik aloqa kanallarining muhitida uzatiladigan signallarga aylantiriladi va ularni uzatish boshlanadi. Masalan, telefon liniyalari uchun paketlar analogli signallarga, radiokanallar uchun modulyatsiya qilingan radiosignallarga aylantiriladi.
Ma'lumotlar to‘liq qabul qilib olingandan keyin, bu bosqichlar teskari tartibda bajariladi. Fizik bosqichda signallar bitlarga aylantiriladi. Ma'lumotlarni uzatish bosqichida nazorat yig‘indisi qayta hisoblanadi, paketning yetib kelgani tasdiqlanadi va bu narsa paket sarlavhasiga qayd qilinadi. Tarmoq bosqichida paketlar qayta sanab chiqiladi. Transport bosqichida nazorat yig‘indisi qayta hisoblanadi va paketlar segmentlarga o‘tkaziladi. Sessiya bosqichida segmentlar to‘planib, yig‘iladi. Taqdimot bosqichida siqilgan va shifrlangan ma'lumot qayta tiklanadi. Ilova bosqichida hosil bo‘lgan ma'lumot belgilar ketma-ketligiga o‘tkaziladi va kerakli ilovaga beriladi.
Tarmoqning oraliq tugunlari (marshrutizatorlar)da har bar paketning nazorat yig‘indisi qayta hisoblanadi. Zaruriyat bo‘lganda, oraliq tugunlarda ma'lumotlarni uzatish marshruti(yo‘li) tarmoq kanallarining zo‘riqishining oldini olish maqsadida o‘zgartirilishi mumkin.
Tarmoqlar internet bilan qanday bog‘lanadi?
1. Internetga chiqishning turli usullari mavjud. Ulardan asosiylari quyidagilar:
1) Internetga ulangan mahalliy tarmoqqa ulanish.
2) ISP (Internet Service Provider - Internet xizmatlari provayderi) larga oddiy telefon
liniyasi orqalidial up modemi orqali ulanish.
3) DSL(Digital Subscript Line - obunachining raqamli liniyasi) modemi orqali.
4) Keng polosali kabel orqali.
5) Optik tolali kabel orqali.
6) Sun'iy yo‘ldosh orqali.
2. Mahalliy tarmoqdagi kompyuterlar biri-biri bilan asosan ikki usulda: yulduzsimon va halqasimon usulda ulanadi. Oxirgi paytda yulduzsimon ulanish juda keng tarqaldi. Bu usulda ulanish uchun har bir kompyuter tarmoq kartasiga ega bo‘lishi kerak. Hozirgi paytda kompyuterlarning asosiy platasiga tarmoq kartasi joylanmoqda va bu yulduzsimon tarmoq turining keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. Yulduzsimon ulanishda kompyuterlar tarmog‘i Ethernet tarmog‘i deb ham ataladi. Ethernet - bu ulanish standartini taklif qilgan va tarmoq kartalarini ishlab chiqaruvchi kompaniya nomi.
3. Ethernet tarmog‘ida tarmoqdagi barcha kompyuterlar bir-biri bilan bevosita ma'lumot almashishi mumkin. Ma'lumot almashish tezligi esa sekundiga 10/100/1000/ Megabit bo‘lishi mumkin. Bu usulda tarmoq yaratish uchun har bir kompyuterdagi tarmoq kartasidan tashqari, Nub
(tarmoq tuguni) deb ataluvchi qurilma ham kerak bo‘ladi. Hozirgi kunda 4, 8, 12, 16, 16, 24, 48 tagacha kompyuterlarni ulash uchunHub lar ishlab chiqarilmoqda. Ularda ma'lumot almashish tezligi sekundiga 10/100 yoki 10/100/1000 Megabitgacha bo‘lishi mumkin. 10 Mb tezlik uchun eshilgan juflik deb ataluvchi sodda kabeldan foydalaniladi. Odatda
bunday kabel orqali Hubdan ancha olis bo‘lgan qurilmalar masalan, xonadan yoki binodan tashqaridagi kuzatuv yoki veb kameralar tarmoqqa ulanadi. 100 Mb tezlik uchun 8 ta simdan iborat RJ-45 rusumli kabeldan foydalaniladi. 1000 Mb tezlik uchun tarmoq kartalari ko‘plab asosiy platalarga o‘rnatilmoqda va yaqin vaqtda bu standartning ham ommaviylashishi kutilmoqda.
4. Ajratilgan telefon liniyalarda ma'lumotlarni uzatish tezligi 56 Kb/s gacha yetadi. Keng polosali telefon kabellari orqali ulanganda T1 rusumli kabellar uchun tezlik 1,544 Mb/s, T3 rusumli kabellar uchun tezlik 44,746 Mb/s gacha yetadi.
DSL usulida tezlik 64, 128, 256, 512, 1024 Kb/s bo‘lishi mumkin va bu usuldan yakka tartibda ulangan foydalanuvchilar ham foydalanishlari mumkin.
5. Ma'lum xududda joylashgan tarmoqlar mintaqaviy tarmoqqa birlashishi mumkin. Mintaqaviy tarmoqlarda ma'lumot almashish marshrutizatorlar yordamida amalga oshiriladi.
6. Mintaqaviy tarmoqlar bir-biri bilan magistrallar orqali birlashtiriladi. Magistralda tezlik 155 Mb/s va undan yuqori bo‘lishi mumkin.

6.1 rasm. Tarmoqlarni Internet tarmog‘iga bog‘lanishi

Internet protokollari
Bir qarashda juda sodda tuyulgan g‘oya Internet orqali dunyoning ixtiyoriy nuqtasidagi kompyuter bilan ma'lumot almashish imkonini beradi: axborot yoki xabar paketlar deb ataluvchi bo‘laklarga ajratib chiqiladi, bu paketlar kerakli manzilga yetkaziladi va u yerda paketlar qayta yig‘ilib, jo‘natilgan axborot yoki xabar tiklanadi. Bu vazifa Internetning ikkita o‘ta muhim protokoli Transmission Control Protocol (TCP) va Internet Protocol (IP)larga yuklatilgan. Bu protokollar ko‘pincha birgalikda TCP/IP deb ham ataladi. TCP ma'lumotni paketlarga ajratadi va ularni qayta yig‘adi, IP esa paketlarni manzilga yetkazib beradi.
TCP/IP protokollaridan foydalanilganligi uchun ham Internet paketlarni ulovchi tarmoq deb ataladi. Bunda jo‘natuvchi va qabul qiluvchi kompyuterlar bevosita ulanmaydi. Buning o‘rniga jo‘natilayotgan ma'lumot paketlarga bo‘linib, boshqa paketlar bilan birgalikda ko‘pgina turli marshrutizatorlar orqali uzatiladi va oxirgi manzilda paketlar qayta yig‘iladi. Bundan farqli ravishda, telefon tizimi liniyalarni ulovchi tizim bo‘lib, qo‘ng‘iroq bo‘lganda qo‘ng‘iroq qiluvchi va uni qabul qiluvchi abonentlar orasidagi liniyalar bu qo‘ng‘iroq tugagunicha butkul band qilinadi. Boshqacha aytgandi, telefon qo‘ng‘irog‘i liniyani monopol egallaydi, internet esa liniyadan boshqalar bilan birgalikda foydalanadi. Shu sababli, internet telefon liniyalaridan foydalansa-da, internet orqali bog‘lanish qo‘ng‘iroq qilishdan bir necha o‘n marta arzonga tushadi.
Internet imkoniyatlaridan to‘liq foydalana olish uchun kompyuterlarTCP/IP protokolini tushunadigan dasturiy vositalarga ega bo‘lishi kerak. Bugungi kunda bu narsa muammo emas, Windows operatsion tizimi tarkibiga Winsock deb ataluvchi dastur kiradi. Bu dastur TCP/IP protokolini qo‘llab quvvatlaydi, hamda internet vaPC orasida vositachi bo‘lib xizmat qiladi.
Internetga ulanishning ikkita asosiy usuli bor. Birinchisi mahalliy tarmoq orqali internetga chiqish bo‘lsa, ikkinchisi kompyuterni Internet xizmatlari provayderi bilan bevosita bog‘lashdir. Birinchi holda kompyuter mahalliy tarmoqqa ulanish uchun mahalliy tarmoq kartasi (LAN card) ga ega bo‘lishi kerak. Tarmoqdan va internetningTCP/IP protokolidan foydalanish uchun kerak bo‘ladigan maxsus dasturiy ta'minot kartaning drayveri tarkibiga kiradi. Ikkinchi holda kompyuter tarmoqqa modem orqali ulanadi. Modem tarmoqda ulanganda ikki protokoldan biridan foydalanadi. Bu protokollardan birinchisi ketma-ket liniya internet protokoli(Serial Line Internet Protocol yoki qisqacha SLIP), ikkinchisi yuzma-yuz protokoli(Point-to-Point Protocol yoki qisqacha PPP) dir. Bu protokollar internetning TCP/IP protokolidan foydalanish uchun barcha shart-sharoitni yaratib beradi.
Internetning dasturiy ta'minoti
Internet axborotni yetkazib berishda kliyent-server(client-server yoki mijoz-xodim) modeli asosida ishlaydi. Bu model yana mehmon-mezbon (guest-host) deb ham ataladi. Kliyent-server modelida kliyent kompyuteri axborot saqlanadigan server kompyuteriga ulanadi, kliyent axborotni olish uchun server unga xizmat ko‘rsatishini kutadi. Buning uchun kliyent serverga unga xizmat ko‘rsatishlari haqida talab jo‘natadi.
Bu xizmatlar axborotni qidirib topish va uni jo‘natish bo‘lishi mumkin. Bu narsa tarmoqda ma'lumotlar ombori bilan ishlashga o‘xshab ketadi. Elektron pochta xabarlarini yetkazib berish, kirib kelgan va jo‘natilgan xabarlarni saqlash xizmatlarning boshqa turlariga misol bo‘la oladi.
Har gal internetga kirganingizda siz server kompyuterlariga ulanasiz va uning resurslaridan foydalanasiz.
Odatda, kliyent sifatida mahalliy tarmoqqa ulangan kompyuterlar va ularning dasturiy ta'minotidan foydalaniladi. Server kompyuterlar, ko‘pincha, ancha kuchli kompyuterlar bo‘lib, ularda ma'lumotlar va xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar joylashgan bo‘ladi. Kliyent-server modeli yordamida juda ko‘p ishlarni qilish mumkin va shu sababli ishlab chiqaruvchilar bu modelni qo‘llab-quvvatlovchi bir qator operatsion tizimlarni ishlab chiqarganlar. Serverga ulanish turli usullarda bo‘lishi mumkin. Bitta serverga ko‘plab kliyent kompyuterlari bir vaqtda ulana oladilar. Bu kliyentlarning kompyuterlari turli rusumda bo‘lishi mumkinligini alohida ta'kidlab o‘tish kerak.
Butun olam axborot to‘ri - WWWda brauzerlar (veb sahifalarni ko‘rish darchasi) kliyent dasturi, qayerdadir Internet tarmog‘ida veb sahifalar saqlanadigan kompyuter esa server bo‘ladi. Brauzer kerakli veb sahifani yuklash haqida serverga talab yuboradi, server bu talabni ko‘rib chiqib, so‘ralayotgan sahifani kliyentga jo‘natadi.
Kliyent va server o‘rtasidagi aloqa faqat ma'lumotlarni almashish paytida vujudga keladi.
Veb sahifa kliyent kompyuteriga kelib tushgach, ular orasida http (Hypertext Transfer Protocol - gipermatnni uzatish protokoli WWW da keng ishlatiladi) bog‘lanish ham uziladi. http bog‘lanish uzilsa ham, internetga, to‘g‘rirog‘i, internet servis provaydergaTCP/IP bog‘lanish davom etadi.
Butun olam to‘rida kliyent-server modelining ko‘plab funksiyalari umumiy shlyuz interfeysi (Common Gateway Interface yoki qisqacha CGI) orqali amalga oshiriladi. Bu texnologiya bilan keyinroq bir qadar batafsil tanishib chiqamiz.
Kliyent-server arxitekturasi
1. Shaxsiy kompyuterda ishlash uchun mo‘ljallangan ilovalardan farqli ravishda, veb ilovalar, ya'ni tarmoqda ishlash uchun mo‘ljallangan ilovalar bir necha kompyuterlarda ishlaydi. Bunday ilovalar kliyent/server(mijoz/xodim) arxitekturasi asosida yaratiladi. Kliyent dasturlari foydalanuvchi kompyuterida tarmoqdagi resurslardan foydalanish imkoniyatini beradi. Serverlar esa mijoz kompyuterlarining talabiga ko‘ra o‘zidagi resurslardan foydalanishni ta'minlaydi. Uning yordamida serverga talablar va so‘rovlar jo‘natiladi, olingan ma'lumotlar ekranga chiqariladi. Kliyent kompyuterida brauzer deb ataladigan dasturlar odatda bu vazifalarni bajaradi. Bundan tashqari turli xizmat turlari uchun turli dasturlar yaratilgan.



6.2 rasm. Kliyent -server arxitekturasi
2. Mezbon (host) kompyuterlarda esa mijoz (kliyent) kompyuterlarga xizmat ko‘rsatiladi. Server(xodim) dasturlari kelayotgan paketlardan talablarni ajratib oladi va talab qilinayotgan xizmatlarni ko‘rsatadi. Masalan, talab qilinayotgan veb sahifa mijoz kompyuteriga jo‘natiladi. Yana bir misol, serverda qilingan so‘rovga ko‘ra ma'lumotlar omboridan kerakli yozuvlar qidirib topiladi va ular asosida veb-sahifa yaratilib, mijoz kompyuteriga jo‘natiladi.
3. Mezbon kompyuter - serverlarda veb saytlar joylashgan bo‘ladi. Veb sahifalar joylashgan serverlar veb serverlar deb ataladi. Keyinchalik serverlarning boshqa turlari bilan tanishib chiqamiz. Veb serverlarning dasturiy ta'minoti talab qilingan veb sahifani ajratib oladi va mijoz kompyuteriga jo‘natadi.
4. Ma'lumotlar ombori va unga o‘xshash ilovalarni boshqarish uchun maxsus interfeys: CGI (Common Gateway Interface - umumiy shlyuz interfeysi) yaratilgan. Serverdagi ma'lumotlar omboriga tarmoqdan so‘rov kelganda bu so‘rov bevosita ma'lumotlar ombori serveriga jo‘natiladi. Server esa ma'lumotlar omborining qasddan yoki bexosdan buzilishining oldini olish uchun ombordagi ma'lumotlargaCGI orqali murojaat qiladi.