Iptidoiy davr san’ati Reja

4. Eneolit va bronza asri. Iste’molchilikdan ishlab chiqarishga o'tish va dastlabki shahar madaniyatining shakllanish yillari san’ati.
Mil. av. 3 minginchi yillarda O'zbekiston hududida mis ishlatila boshlangan, tosh qurollarning ko'pi yo'qola borgan. Eneolit (mistosh) asri sopol idishlari shakli o'zgardy Ular yuzasida murakkab naqshlar paydo bo'la boshladi, idishlarning tag tomoni yassi qilib ishlana boshlandi (awalgilartagi uchli qilib ishlangan). Amudaryo va Zarafshon etaklaridan topilgan misdan yasalgan munchoq, bilakuzuk va boshqa zeb-ziynat buyumlari bu davrda amaliy bezak san’ati rivojlanganligini ko'rsatadi.
Bronzaning hayotga kirib kelishi kishilar hayotini yanada yengillashtirdi. Odamlar bronzadan mehnat va ov qurollari, kosmetik buyumlar, turli taqinchoq va bezak buyumlar yaratishni o'rganib oldilar. Shu davrga oid ko'plab pichoq va xanjarlar, mehnat va ov qurollari, haykalchalar, kundalik turmushda ishlatiladigan uy anjomlari yuksak mahorat bilan ishlangan. Bronza asri rassomchiligi Samarqand viloyati Xatirchi tumani Burgansoy rasmlarida (mil. av. 2 minginchi yillardan boshlanib, mil. av. VI-I asrlargacha davom etgan) uchraydi. Bu yerda ishlangan rasmlarda hayvonlar tasviri - tuya, ot, buqa, to'ng'iz, sher, bo'ri hamda hayotiy lavhalar, jumladan, ov manzarasi bor. Oqtomdan(Farg'ona) topilgan shoxga ishlangan rasm, Quyi Mozordan (Buxoro) topilgan suyak plastinkasiga ishlangan rasmlar ibtidoiy davr rassomchiligining mavzu va janrlari kengayib borganini ko'rsatadi. Bu rasmlarda odam qiyofasiga ham e’tibor orta boshlaganligidan dalolat beradi.
Ibtidoiy davr haykaltaroshligi o'zining rang-barangligi bilan xarakterlanadi va u dumaloq va bo'rtm a tasvir relyef tarzida namoyon bo'ladi. Haykallar loydan yasash va uni olovda kuydirib terrakotaga aylantirish, yog'och, suyakdan yo'nish, tosh, marmarga ishlov berish hamda metall-bronza, oltindan haykallar quyish uslublarida bajarilgan. Mavzusi ham birmuncha keng. Odam, hayvon va turli qushlar haykallari, alohida bosh haykali, janrli kompozitsiyalar arxeologlar tomonidan topilgan. Ayniqsa, quyma haykallar yaratish borasidagi ishlar jez (bronza) davrida yuksaklikka erishdi. Chunki quym a haykal yasash haykaltaroshdan o'z g'oyasini ifodalashda qator jarayonlami amalga oshirish — dastlab g'oyani materiallashtirish, ya’ni shaklini yasab olish, so'ng undan qolip olish va shundan keyingina qolipga kerakli metallni (bronza, oltin, mis) eritib quyish va nihoyat, uni qolipdan chiqarib ishlov berish jarayonlarida aqliy ham jismoniy kuch talab etar edi. Shunday jarayonlarda amalga oshirilgan ko'pgina buyum va haykallar bizgacha yetib kelgan.
Farg'ona quyma topilmalari ichida amaliy bezak buyumlari keng o‘rin egallaydi. Farg'ona vodiysining Haq qishlog‘idan 1899-yili bir qancha bronza va kum ushdan ishlangan buyumlar — mehnat va ov qurollari topilgan edi. Shular ichida sigir sog'ayotgan ayol haykali ishlangan to'g'nag'ich bezagi xarakterli. Unda o‘z buzoqchasiga engashib qarab turgan sigir va uni sog‘ayotgan ayol tasvirlangan. Haykaltarosh oddiy mana shu kom pozitsiyada hayotiy voqeani aks ettiradi. Shu davrga oid ov va mehnat qurollari ham o'zining bejirim shakli, topilgan o'lcham nisbatlari bilan yaxshi taassurot qoldiradi. Ibtidoiy jamoa davrining so'nggi bosqichlarida toshga ishlov berish, tosh, m arm ardan haykal yasash san’atini ibtidoiy haykaltarosh mukammal o'zlashtirib oldi. Farg'ona vodiysidan topilgan ikki boshli ilon tasviri mil. av. 2 minginchi yillarda ishlangan. Unda tosh sathiga yaxshi ishlov berilgan, silliq ilon tanasida oq chuqurchalar bo'lib, ularga oqish gips to'ldirilgan, ko'z va tishlari inkrustatsiya uslubida ishlangan va qimmatbaho toshlar bilan to'ldirilgan bo'lishi mumkin. Marmardan ishlangan «Qayiqdagi buqa», «Toshbaqa» haykali, toshdan yasalgan «Erkak boshi» haykali davr haykaltaroshlik namunasi sifatida e’tiborga loyiq.
Mirshodi manzilidan topilgan qora toshdan ishlangan «Erkak boshi» haykalida qattiq materialga ishlov berib katta shakllarda odam boshi xususiyatlarini ko'rsatishga muyassar bo'lgan. Bu davr sopol haykaltaroshligi — terrakotada betakror haykallar ishlandi. Bu haykallar mavzusi rang-barang. Odam , hayvon, qushlar, turli hayotiy voqealar shu haykallarda o'z aksini topgan. Haykaltaroshlikdan buyumlarni bezash ishlarida ham keng foydalanilgan. Turli ko'za, xum kabi buyumlarning band va ayrim bo'lim lari hayvonlar, masalan qo'y, sher va boshqa hayvonlar shakliga o'xshatib yasalgan.
Ibtidoiy jamoa davri amaliy bezak san’ati ham boy va rang-barang. Bu san’at kishilar kundalik ehtiyojining ajralmas qismi bo'lib, u odamzodning birinchi bor qo'liga yog'och olib undan foydalanganida, tosh bilan toshni maydalaganida shakllana boshlagan edi. Amaliy san’at rivojlanishining yangi bosqichi sopolning ixtiro etilishi — kulolchilikning paydo bo'lishi bilan bogMiq. Sopolning ixtiro etilishi ijtimoiy hayotda katta o'zgarishlar yasadi. Sopol p ish irish texnologiyasining rivojlanib borishi yaratilgan buyumlarning shakli va ko'rinishida ham aks etdi. Dastlabki sopol buyumlar qo'lda, dastgohsiz bajarilgan. Asta idishlar shakliga e’tibor ortib ularni turli chiziqli, rangli va chizma naqshlar bilan bezash san’ati rivojlandi. Sopol buyum yuzalariga to'lqinsimon, katak, uchburchak, to'g'ri chiziqli naqshlar chizma, bosma uslublarda ishlangan.
Zarafshon vohasidan topilgan sopol buyum lar yuzasi shunday to'lqinsimon naqshlar bilan bezatilgan. Xorazmning Kaltaminor qishlog'i yonidagi Jonbosqal’adan topilgan sopol idishlar ichi tuxumsimon va ikki chekkasi qayiq uchiga o'xshagan sopol tovoq idishlar O'zbekiston hududidan topilgan eng qadimiy sopol namunasi hisoblanadi.
Kishilarning ma’naviy o'sishi me’morchilikda ham o'z ifodasini topa bordi. Odamlar dastlab g'orlarda, katta-katta tosh panalarida, keyinroq yerto'lalarda yashagan bo'lsalar, asta shox-shabbalardan va qamishdan foydalanib ko'pchilik yashaydigan turarjoylar yarata boshlaganlar. Sam arqand yerlarida, Am udaryoning quyi vohalarida, Qizilqum sahrosining g'arbiy chekkalari, Qoraqum shimoliy qismlarida shunday joy qoldiqlari topilgan. Markaziy Osiyoning janubiy tom onidagi me’morliklarda loy va turli shakldagi xom g'ishtdan foydalanish, bino devorlari, pollarini suvash va (bo'yoq) rang berish paydo bo'la boshladi. Davr manzillari O'zbekiston hududida anchagina saqlanib qolgan. Bular ichida Obishir, Machay g'ori kengo'rganilgan. Arxeologlar fikriga ko‘ra, faqat Farg'ona vohasida shunday manzillar mingdan ortiq boMgan.
Mil. awalgi 2 minginchi yillarda Surxondaryoning Sherobod daryosi havzasi, Qizilsuv, Bandixon soylari atrofida shakllangan m adaniyat (Bu m adaniyat Sherobod madaniyati deb ham yuritiladi) 0 ‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallaydi. Sopollitepa katta qishloq jam oasi tarzida qurilgan bo‘lib, uning markazida ko‘rinishi jihatidan kvadrat shaklidagi murakkab rejali qo‘rg‘on bo‘lgan. Qo‘rg‘on ichida turarjoylar, xo‘jalik va hunarmandlik diniy qurilmalar mavjud boMgan va ular ko‘chalar bilan bir biridan ajratilgan. Bu qo‘rg‘on qurilishida standart g'ishtlar ishlatilgan. Qo'rg'on ichida kulolchilik ustaxonasida xo'jalik uchun zarur boMgan idishlar ishlab chiqarilgan. Shu madaniyatda kulolchilik va metall quyish san’ati (bronza nazarda tutiladi) yuqori boMgan. Sopollitepadan topilgan kulolchilik buyumlari deyarli bezaksiz va o'z shakli rang-barangligi, nisbatlarining o‘ziga xos nafisligi hamda loydan nozik, yupqa va yengil idishlar yarata olish xususiyati shu davr ustalarining yuksak m ahorati, sopolsozlik texnologiyasini chuqur o'zlashtirganliklaridan dalolat beradi.
Bu yerda eritish san’ati, qolip olish ishlari ham yo'lga qo'yilgan. Turli ko'zgu va uy anjomlari, kosmetika uchun idishchalar badiiy jihatidan barkamol bo'lishiga rassom katta e ’tibor bergan. Sopol idishlar, ko'zalarning bandlari odam shaklini eslatuvchi haykallar bilan bezatilgan.
B ronza asrining so'nggi bosqichidagi Farg'ona vohasining manzillaridan biri Chust madaniyati bollib, bu yerda ham mil. awalgi 2 minginchi yillarda o'ziga xos madaniyat shakllangan. Shu davrda bu yerlarda o ‘tov tipidagi uylar qurilgan. Qurilishda loy ishlatilgan. Odamlar yashaydigan manzillar atrofi qalin devor bilan aylantirib o'rab chiqilgan. Kulolchilik rivojlangan. Ko'za, kosa, xum kabi sopol idishlar ishlanib ularning yuzasiga qora bo'yoqda sodda geometrik naqshlar ishlangan. Ayrim sopol idishlar yuzasiga naqshlar o'yib yoki qirib(timab)ishlangan. Bronza asrining so'nggi bosqichi va temir asrida shakllangan Xorazmning Tozabog'yob, Suvyorg'on, Amirobod (mil. awalgi IX—VIII asrlar) madaniyati o'zbek san’ati tarixida muhim bosqich bo'ldi. Bu davrda sopol buyumlar yuzasini sir(glazur)bilan qoplash paydo boMdi
Dastlabki davlatlar 0 ‘zbekiston hududida mil. avv. VIII-VII asrlarda rivojlana boshladi. Davlat tuzilmalariga esa miloddan oldingi davrlarda shakllangan qabilalar ittifoqining harbiy demokratiya tamoyillari asos qilib olingan.