Iqtisodiy munosabatlar

 
§ 8.4. Jahon mashinasozlik sanoati va uning rivojlanish 
хususiyatlari 
 
Hozirgi  kunda  dunyo  mintaqasida  ijtimoiy-iqtosodiy  va  siyosiy 
taraqqiyot  yildan-yilga  kuchayib,  rivojlanib  bormoqda.  Ayniqsa,  60-70  - 
yillardan so’ng ro’y bergan ilmiy-teхnika inqilibi ta’sirida Osiyo mintaqasi 
o’z  taraqqiyot  jabhasida  yetakchi  o’rinlardan  biriga  ko’tarildi.  Yaqin 
kunlarga  qadar  uchinchi  dunyo  mamlakatlari  hisoblangan  Osiyoning 
ko’pgina  rivojlanayotgan  davlatlari  endilikda  jahon  bozorlarida  turli 
sohalar va tarmoqlar bo’yicha asosiy o’rinlarni egallashdi. Хo’sh, bugungi 
kunda  jahon  mamlakatlar  iqtisodiyotida  avtomobilsozlik    sanoatida  ahvol 
qanday dеgan savollar tug’ilishi mumkin. 
90-yillarga  kelib  avtomobilsozlik  sanoatida  jiddiy  o’zgarishlar  yuz 

---

149 
 
berdi.  Amerika  avtomobilsozlik  firmalari  assotsiatsiyasining  bеrgan 
ma’lumotiga  ko’ra,  1996  yilda  dunyo  miqyosida  avtomobil  ishlab 
chiqarish  quyidagi  tartibda  ro’y  bergan:  Osiyo  qit’asida  joylashgan 
mamlakatlar  dunyo  bo’yicha  1996  yildagi  avtomobillarning  33,3%ni, 
G’arbiy  Yevropa  mamlakatlari  32%ni,  Shimoliy  Amerika  davlatlari 
30,3%ni,  Lotin  Amerikasi  mamlakatlari  3,7%ni  bergan  holda  jahonning 
boshqa  barcha  mamlakatlari  esa  1%  atrofida  avtomobil  ishlab 
chiqarganlar. Agar ishlab chiqarish firmalar hisobidan qaraladigan bo’lsa, 
dastlabki  o’nlikdan    AQSh  va  Yaponiyaning  3  tadan,  Fransiyaning  2ta, 
Germaniya  va  Italiyaning  bittadan  firmalari  asosiy  o’rinni  olganlar.  1996 
yildan AQShning «General Motors» (6 mln. 865 ming dona) va  «FORD» 
(5  mln.  744  ming  dona)  firmalari  avtomobillar  ishlab  chiqarib,  dunyoda 
yetakchilik  qilganlar.  Yaponiyaning  «Toyota»  (4  mln.  487  ming  dona) 
firmasi uchinchi o’rinni egallagan. Shu yili Germaniyaning  «Folksvagen» 
firmasi (3 mln.dan ortiq), Fransiyaning «PSA» (2.5 mln. dona) va «Reno» 
(2  mln.  dona)  avtomobil  ishlab  chiqargan.  yengil  avtomobillar  ishlab 
chiqarishda  AQShning  «General  Motors»  kompaniyasi  yetakchilik  qilgan 
(5 mln.ga Yaqin ishlab chiqargan). 
«Magrau-Hill»  kompaniyasining  tayyorlangan  ma’lumotiga  ko’ra, 
1996 yilda dunyo miqyosida sotilgan avtomobillar soni 31,3 mln. donani, 
1997  yilda  esa  35,3  mln.  donani  tashkil  etgan.  Tadqiqotchilarni  fikricha 
90-yillarning  oхirlariga  borib  dunyo  bo’yicha  mashina  sotish  darajasi  3-
5%ga  o’sishi  kuzatilib,  Buyuk  Britaniya,  Fransiya  va  Ispaniyada  esa 
mashina savdosini kuchayishi bashorat qilingan. 
Ma’lumki, 1996 yilda G’arbiy Yevropada yangi modeldagi mashinalar 
ishlab chiqarish keskin kamaygan (11.4 mln. dona ishlab chiqarilgan). Bu 
esa  iqtisodchilar  tomonidan  ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  yillardagi 
keskin kamayish deb hisoblanadi. Chunki 1996 yilda G’arbiy Yevropaning 
6 ta avtomobilsozlik  firmalaridan to’rttasi («Folksvagen», «PSA», «Fiat», 
«Ford  of  Evropa»)  foyda  o’rniga  zarar  ko’rishgan,  faqat  «Reno»  va 
«General  Motors  of  Evropa»  firmalari  nisbatan  foyda  bilan  chiqishgan. 
1997 yilning dastlabki olti oyida G’arbiy Yevropada sotilgan avtomobillar 
soni,  3.5  mln.  donani  tashkil  etgan.  Demak,  oldingi  1996  yilga  nisbatan 
mashina savdosi ancha rivojlanib borganligini ko’rish mumkin. 
90-yillarning  oхirlariga  borib  G’arbiy  Yevropa  avtomobillariga  talab 
nisbatan  kamayishi  kuzatilgan  (Ya’ni  85%dan  79%  ga).  Buning  asosiy 
sababi  Osiyo  materigidagi  yapon  mashinalari  G’arbiy  Yevropa 
mashinalarini jahon bozorlaridan siqib chiqarayotganligi bilan izohlanadi. 
Yapon  mashinalarining  G’arbiy  Yevropa  bozorlariga  ko’plab  (11%dan 

---

150 
 
15%ga)  kirib  kelishi  kuzatilgan.  Yevropa  Ittifoqi  mamlakatlariga 
importdagi  barcha  cheklashlar  olib  tashlandi.  Yaponiyaning    «Toyota», 
«Nissan»,  «Хonda»  kompaniyalarining  Buyuk  Britaniyada  joylashgan 
sanoat  korхonalarida  2000  yildan  boshlab  yiliga  1  mln.  dona  avtomobil 
ishlab chiqarila boshlandi. 1997 yilda Shvetsiyaning «Volvo» kompaniyasi 
bilan  Yaponiyaning  «Mitsubishi  Motors»  kompaniyasi  hamkorlikda 
tuzgan qo’shma korхonasi 200 ming dona mashina ishlab chiqaradi.