Iqtisodiy talimot doc

MUHIM SANA, TUSHUNCHA VA IZOHLAR 
Miloddan avvalgi (m.a.) IV ming yillik - Sharqdagi dastlabki 
quldorlik davlatlari paydo bo`ldi, ilk iqtisodiy qarashlar shakllandi. 
Xammurapi (m.a. 1792-1750 yy.) - Bobil (Vavilon) podshosi 
toshga o`yib yozilgan o`z qonunlarida quldorlik tuzumining xarakterli 
belgilarini aks ettirgan (282 ta). Bu yodgorlik Parijda Luvr muzeyida 
saqlanmoqda. 
Zardushtiylik (Zoroastrizm, otashparastlik) - islomgacha O`rta 
Osiyo,Ozarbayjon va Eron xalqlarining dini. Bunda ayniqsa tabiatni va 
hayvonot dunyosini asrash va boshqa iqtisodiy masalalarga alohida urg`u 
berilgan. 
"Avesto" - Zardushtiylikning muqaddas to`plami, oromiy yozuvida 
bitilgan. m.a. VII asrda Markaziy Osiyoda qadimgi davrdagi iqtisodiy 
hayot aks etgan. Mehnatga, chorvachilikka alohida e'tibor berilgan. Ko`p 
qismi yo`q bo`lgan, to`liq emas. Rus va o`zbek tillariga tarjima qilingan. 
Bu kitob 2700 yil avval yozilgan bo`lib, unda "ezgu fikr, ezgu so`z va ezgu 
amal" prinsiplari ilgari suriladi. 
"Artxashastra" - m.a. IV-III asrlarda Hindistondagi siyosiy va 
iqtisodiy hayotni aks ettirgan. Ish haqi tushunchasi ish vaqti bilan 
ifodalangan. 
Konfutsiy (Kun-Szi, m.a. 551-479 yy.) - Xitoydagi konfutsiychilik 
iqtisodiy ta'limotining asoschisi. "Lunyu" suhbatlar va mulohazalar 
to`plamini yaratgan. "Xalqlar otasi" iborasining muallifi. Oz iste'mol qilib, 
ko`proq ishlashni targ`ib etgan. Odat bo`yicha boshqarish tarafdori (ota-
bola; podsho-xalq, oila kabi bo`lishi kerak) 
Legistlar - Xitoydagi (m.a.VI-III asrlar) iqtisodiy oqim. 
Konfutsiylikka qarshi. Boshqaruv qonunlar asosida bo`lish tarafdori. Don 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

407 
masalasini hal qilish bosh vazifa deb qaraladi. Dehqonlarni ro`yxat qilish, 
soliq tizimini tartibga solish tarafdorlari. 
"Guan-Szi" (m.a.IV asr) - Xitoydagi ijtimoiy-iqtisodiy asar, unda 
xo`jalikni davlat tomonidan tartibga solish tizimlari mukammal berilgan. 
M.a. II ming yillik - G’arbda (qadimgi Gretsiya - Yunoniston va 
Italiyada) quldorlik tuzumi yuzaga keldi. quldorlik klassik shaklda amalga 
oshdi. 
Gomer (m.a. XII-VII asrlar oralig`i) - "Iliada" va "Odisseya" 
asarlarida natural xo`jalik konsepsiyalarini ilgari surgan. 
Solon (taxm. m.a. 640/635-559) - Yunoniston siyosiy arbobi, 
islohotlar o`tkazgan. qullarni qarzga berishni man etgan (chet elliklar 
bundan mustasno). 
Perikl (m.a. 490-429) - qadimgi yunon siyosiy arbobi. qul 
ekspluatatsiyasini keng qo`llagan, lekin savdo va pul xo`jaligini ham 
rivojlantirgan. Afina eng rivojlangan davrda uni boshqargan. 
Ksenofont (m.a. 430-335/354) - yunon yozuvchisi va tarixchisi. 
quldorlikni qo`llab-quvvatlagan. "Dehqonchilik barcha san'atlarning onasi 
va boquvchisi" degan iboraning muallifi. "Ekonomiya" (uy xo`jaligi) 
so`zini birinchi bo`lib ishlatgan. Mehnat taqsimotiga alohida urg`u bergan 
va uni bozor ko`lami bilan bog`lagan. Pulning almashuv va jamg`arish 
(ikki) funksiyalarini tan olgan. 
Platon (Aflotun, m.a. 428 // 427 – 348 // 347) - "Davlat" va 
"qonunlar" asarlarining muallifi. Jamiyatni ish quroli - natural ishlab 
chiqarish deb qaragan, natural xo`jalikni qo`llagan, pulni jamiyatdagi 
dushmanlikning bosh sababchisi deb bilgan. 
Aristotel (Arastu, m.a. 384-322) - yirik yunon olimi, "Nikomaxov 
ahloqi" va "Siyosat" asarlarini yozgan. Aflotundan ta'lim olgan. Aleksandr 
Makedonskiyga tarbiyachilik qilgan. qulchilikning prinsipial tarafdori 
bo`lgan. qul - jonli (gapiruvchi) qurol, qul - tirik mulk, degan fikrda 
bo`lgan. qiymatning dastlabki shaklini tahlil etgan: buyumdan ma'lum 
talabni qondirish va almashish uchun foydalanish mumkin, degan, natural 
xo`jalik (T-T), tovar (T-P-T) va pulning kapital shaklidagi aylanishini (P-
T-P) tahlil etgan. Tovar ishlab chiqarish uchun qo`llaniladigan harakatni 
qo`llab-quvvatlagan. P-T-P, P-P shaklini inkor etadi. 
Xrematistika (xrema - mulk, egalik) - mulk orttirish san'ati, ya'ni 
foyda va boylikni pul shaklida to`plashga yo`naltirilgan faoliyat. Kapital 
qo`yish va jamg`arish san'atidir. Amaliyotda kam qo`llaniladi.Aristotel 
tomonidan kiritilgan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

408 
Katon Starshiy (m.a. 234-149) - qadimgi Rimdagi qulchilikni 
himoya 
qilganlardan. 
Dehqonchilik 
to`g`risidagi asarida 
qishloq 
xo`jaligiga ko`proq e'tibor berishni taklif etadi, ko`proq sotish va kam 
olishni ma'qullaydi. qullar mehnatidan ratsional foydalanishni taklif etadi 
(Villa xo`jaligi). Yaxshi ishlagan qulning sharoitini yaxshilash kerak, 
deydi, - lekin gunohkor qattiq jazolanishi kerak. 
Varron (m.a. 116-27) va Lusiy Kolumella ( milodiy I asr) - Rim 
agronomlari. qul xo`jaligini samarali tashkil etishga ahamiyat berdilar, 
dehqonchilik va chorvachilikni ham rivojlantirishni zarur deb bilganlar. qul 
mehnatining samarasiz ekanligini tushungan va dehqonchilikni erkin 
kolonlarga berishni taklif etganlar. 
Aka-uka Grakxlar, Tiberiy (m.a.162-133) va Gay (153-121) - Rim 
davlatida yer islohotining rejasini tuzganlar. Har bir yer egasidan 125 ga 
(500 yuger) dan ortiq yerlar tortib olinib (oilaga 1000 yuger - 250 ga), 
boshqalarga 30 yugerdan bo`lib berish taklif etilgan. Mayda dehqon 
manfaatlari himoya qilingan. Islohotlar natija bergan. Ammo aka-
ukalarning o`limidan keyin bu islohotlar bekor qilindi. 
Latifundiya - yirik yer egaligi (pomestye). Dastlab qadimgi Rimda 
m.a. II asrda paydo bo`ldi, milodiy I asrda keng tarqaldi. Feodalizm 
davrida avj oldi. Prussiya va AQSHda rivoj topdi. Inqiloblar tufayli 
tugatildi. 
Spartak (m.a.71 halok bo`ldi) - qullar qo`zg`oloniga (m.a.73-71) 
rahbarlik qildi. qo`zg`olon yengildi. Ammo, qulchilik tuzumiga zarba 
berildi. 
Xristianlik (nasorolik) - jahondagi keng tarqalgan uch dindan biri, 
buddizm va islom bilan bir qatorda milodning I asrida Rim imperiyasinig 
sharqiy provinsiyasi(Falastin)da mazlumlar va ezilganlar dini sifatida 
paydo bo`lgan, muqaddas kitobi Injilda "Ishlamagan tishlamas" prinsipi 
ilgari surilgan (havoriy apostol Pavelning fikri). 325 yildan Rim 
imperiyasining davlat dini, unda mulk, iqtisodiy tenglik, hamkorlik va 
boshqa g`oyalar ilgari suriladi. 
V asrda G’arbiy Yevropada (Rim imperiyasining qulashi) qullik 
tugatilib, feodalistik munosabatlar tarkib topdi (V-XVI-XVII asrlar). Sharq 
mamlakatlarida feodalizmning shakllanishi III-VII asrlarda ro`y berdi. Bu 
davrdagi iqtisodiy g`oyalar tovar-pul munosabatlarining rivoji bilan 
bog`liq. 
Islom - VII asrda (hijriy 622 yil) dastlab Arabistonda tarqalgan 
so`nggi muqaddas din. Islomning muqaddas kitobi Qur'oni Karimda 
(arabchada o`qish, qiroat degani) Alloh taolo tarafidan shaxsiy mulk 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

409 
muqaddas deb e'lon qilingan, unga ko`z olaytirish katta gunoh deyilgan va 
sudxo`rlik harom qilingan, ortiqcha sarfharajatlar qoralangan, ayniqsa 
"yenglar, ichinglar, hadya qilinglar, lekin isrof qilmang" degan oyatlar 
bugungi kun uchun ham ahamiyatlidir. 
Forobiy Abu Nasr ibn Muhammad (870-950) - qomusiy olim, 
Arastuning izdoshi (Arastudan keyin ikkinchi muallim nomini olgan), 
xayoliy sotsializmning asoschilaridan, 160 dan ortiq asar yozgan, 
donishmand (ayni vaqtda diniy jamoaning boshlig`i bo`lgan), hukmdor, 
tasarruf etuvchi, "sahovatli yurt" haqidagi ta'limotni rivojlantirdi (fozil 
davlat tarafdori). 
Abu Ali ibn Sino (980-1037) - qomusiy olim, 280 dan ortiq asar 
yozgan, "Uy xo`jaligi", "Ruhshunoslik" va boshqa kitoblarda iqtisodiy 
qarashlari aks etgan. 
Beruniy Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad (973-1048) - 
qomusiy olim, 150 dan ortiq asarlari mavjud, lekin iqtisodiy qarashlari 
to`liq o`rganilmagan. Mehnat boylikning asosi ekanligi to`g`risidagi 
fikrlari mavjud. 
Yusuf Xos Hojib Bolasog`uniy (~1016-1018-?) - turk tilidagi ilk 
"qutadg`u bilig" ("Saodatga yo`llovchi bilim", 1069-70) asarida ajoyib 
iqtisodiy g`oyalarni bayon etgan (1990 yilda chop etildi). Ayniqsa, hunar-
kasb o`rganish, savdo-sotiqning ahamiyatiga e'tibor berilgan. Kitobda 
"san'at, hunar - kishiga chiroy, turli-tuman hunarlarni o`rganmaslik 
tubanlik belgisi" (64-bet) ekanligi haqida fikrlar va mehnat taqsimoti 
g`oyalari bor. Davlat va iqtisodiyot masalalaridagi bog`lanishni yaxshi 
tushungan. 
Nizomulmulk (1018-1092) - Saljuqiylar davlati vaziri sifatida 
"Siyosatnoma" asarini yozdi, unda soliq , davlat mablag`larining hisob-
kitobi, iqto' (chek yer) to`g`risida qimmatli g`oyalar berilgan. 
Ibn Xaldun Abu Rahmon Abu Zayd (1332-1406) - arab olimi, 
"Ibratli misollar kitobi" (1370)da iqtisodiy g`oyalari jamlangan. Uning 
fikricha, "jamiyat moddiy qiymatlar ishlab chiqaruvchilar" jamoasidan 
iborat. Asarlarida moddiy zarurat tarixni harakatlantiruvchi asosiy kuch, 
mehnat unumdorligi, zaruriy va qo`shimcha mehnat, qiymat tushunchalari 
keltirilgan. 1401 yilda Amir Temur bilan uchrashgan. "Ijtimoiy fikr" 
jurnalining 1998 yil, 1-sonida lavha berilgan. 
Amir Temur (1336-1405) - Markaziy Osiyoda markazlashgan 
davlat asoschisi, uning olib borgan to`g`ri iqtisodiy siyosati tufayli 
mamlakat obod bo`ldi, ilm-fan ravnaq topdi. "Temur tuzuklari" kitobida bir 
qancha muhim ijtimoiy-iqtisodiy g`oyalari berilgan. Masalan, soliq, 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

410 
maosh, budjet to`g`risida qimmatli fikrlari bor. Yangi yerlar ochgan 
dehqon uch yilgacha soliqdan ozod qilingan, o`g`rilik, qalloblik, 
tovlamachilik qattiq jazolangan. Uning davrida Buyuk Ipak yo`li rivoj 
topgan, savdogarlar qaroqchilardan himoya qilingan, karvonsaroylar 
qurilgan. "Kam yegin, kam uxla, kam gapir" aqidasiga amal qilgan. 
Ulug’bek Muhammad Tarag`ay (1394-1449) - A.Temurning 
nabirasi, Shohruhning o`g`li, 1409-49 yy. Movarounnahrda podsholik 
qildi, ilm-fan, madaniyat rivojiga, mamlakatning iqtisodiy ravnaqiga katta 
hissa qo`shdi, 1428 y. Fulusiy pullar islohotini o`tkazib, chaqa pullar 
qadrini mustahkamladi, "Tamg`a" bojiga alohida e'tibor berdi, uning 
podsholik davrida mamlakatda ichki va tashqi savdo o`sdi. 
Alisher Navoiy (1441-1501) - temuriylardan, shoir, davlat arbobi 
sifatida iqtisodiyot masalalariga katta e'tibor bergan. "Mahbub-ul-qulub" 
asarida dehqon, hunarmand va savdogarlar faoliyatiga alohida baho beradi, 
uning fikrlarida almashuv zarurati ko`rsatilgan, kapital tushunchasining 
elementlari bor. 
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) - Andijon, Qobul va 
Hindiston hukmdori, "Boburnoma", "Mubayyin" asarlarida soliq siyosati, 
masalan, zakot to`g`risida qimmatli g`oyalari berilgan. Eng muhimi, 
daromad oshgan sari soliqning kamayib borishining ahamiyati 
tushuntiriladi. Savdo va ayniqsa, tashqi munosabatlarga katta e'tibor 
bergan. 
Tomas Mor (1478-1535) - ingliz olimi. "Utopiya" (1516) asarida 
xayoliy sotsializm g`oyalari berilgan, "qo`ylar odamlarni yeb qo`ydi" 
iborasining muallifi (dehqonlarning o`z yerlaridan mahrum qilinishi). 
"Utopiya" so`zi yunoncha "u-" (yo`q) va "topos" (joy) so`zlaridan tashkil 
topgan, ya'ni bu so`zning ma'nosi "o`zi yo`q joy"dir. 
Tommazo Kampanella (1568-1639) - italyan iqtisodchisi, 
Italiyadagi og`ir iqtisodiy ahvolni ko`rgan. "Oftob shahri" (1602 yilda 
yozilib, 1632 yilda chop etilgan) kitobida umumiy mulkchilik, mehnat 
asosida xayoliy sotsializm g`oyalari rivojlantirilgan. 
Merkantilizm - italyancha so`z bo`lib, savdogar degani, 
feodalizmning yemirilishi va ilk kapitalizm davridagi dastlabki bozor 
iqtisodiy maktabi; ilk merkantilizm (monetarizm) va rivojlangan 
merkantilizm davrlariga bo`linadi; boylikning asosi muomala (savdo)da 
yuzaga keladi, degan g`oya ilgari surilgan. 
Antuan Monkretyen (1565-1621) - fransiyalik iqtisodchi, birinchi 
bo`lib "siyosiy iqtisod" tushunchasini kiritgan, merkantilizmni, savdo 
rivojini qo`llagan, dvoryanlarning zeb-ziynatga berilishini qoralagan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

411 
Jan Batist Kolber (1619-1683) - Fransiya qiroli Ludovik XIV 
davrida moliya vaziri bo`lgan, merkantilizmni jonjahdi bilan qo`llagan, 
uning davrida agrar sohaga e'tibor kamaygan, kolbertizm siyosatining 
muallifi. Bank, sanoat va savdo rivojiga hissa qo`shgan. 
Kameralistika - merkantilizmning Germaniyadagi shakli. Bu g`oya 
tarafdorlari yirik feodallar xo`jaliklarini boshqarish masalasini yuqori 
qo`yadilar va buni idora doirasida hal qiladilar. 
Jon Lou (1671-1729) - asli shotlandiyalik, ammo ko`proq 
Fransiyada ijod etgan. Merkantilizmning bir oqimini, ya'ni korxonalar va 
savdo haqiqiy boylikdir, degan g`oyani ilgari surgan. Bank, aksiya, 
obligatsiya va qimmatli qog`ozlar sotish yo`lini tutgan. Hozirgi "piramida" 
usulining muallifi. Oxir-oqibatda inqirozga uchradi (Moskvadagi "MMM" 
va boshqa shu kabi aksioner jamiyatlarining ibtidosi). Banklarning ijobiy 
tomonini ko`ra bildi. 
XVII asrning o`rtalarida (1640-1660) Angliyada burjua inqilobi 
bo`lib o`tdi, feodalistik munosabatlar sinib, kapitalistik munosabatlar 
shakllana boshladi. 
Manufaktura - italyancha "qo`l mahsuloti" degani, mehnat 
taqsimoti, qo`l hunarmandchiligi va yollanma mehnatga asoslangan oddiy 
kapitalistik kooperatsiyadan keyingi ikkinchi bosqich. XVI asrning 
o`rtalarida paydo bo`ldi, sanoat to`ntarilishiga, ya'ni fabrikaga zamin 
tayyorladi. A.Smit tomonidan eng mukammal korxona turi deb 
hisoblangan. 
Petti Vilyam (1623-1687) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining 
asoschisi, merkantilizmni inkor etgan, boylikning asosi ishlab chiqarishda, 
degan fikrni ilgari surgan, "mehnat boylikning otasi, yer esa uning 
onasidir" degan iborani qo`llagan. Kapitalistik tuzumni tabiiy va abadiy 
deb hisoblagan. Tovarning almashuv qiymatini tan olgan. Statistika 
("Siyosiy arifmetika") faniga asos solgan. Aholiga boylik yaratuvchi 
sifatida qaradi. 
Buagilber Pyer (1646-1714) - Fransiya klassik iqtisodiy 
maktabining asoschisi. Agrar sohaning rivojiga e'tibor berdi, kolbertizmga 
qarshi kurashdi, soliq tizimni isloh qilishni taklif etdi. Pulga "buyuk 
yovuzlik" deb qaradi. qiymatning iste'mol shaklini tan oldi, savdo va 
sanoatni to`g`ri baholamadi. Erkin savdo, proporsional baholar tarafdori 
bo`ldi va erkin raqobatni qo`llab-quvvatladi. 
Fiziokratlar - yunoncha "tabiat" va "hokimiyat" so`zlaridan tashkil 
topgan bo`lib Fransiyadagi klassik siyosiy iqtisod namoyandalari F.Kenye, 
A.R.Tyurgo va boshqalar fiziokratizmga asos soldilar. Tadqiqot mavzuini 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

412 
muomala sohasidan (merkantilizm) ishlab chiqarish sohasiga ko`chirdilar; 
erkin savdo tarafdorlari edilar. Fermerlar, qishloq xo`jaligi mamlakat 
ravnaqining asosi deb hisoblanadi. 
Kenye Fransua (1694-1774) - fransiyalik fiziokratizm oqimining 
asoschisi, "Tabiiy tartib konsepsiyasi", "Sof mahsulot" "Unumli mehnat" 
to`g`risidagi ta'limotni yaratdi. O`zining "Iqtisodiy jadval"ida takror ishlab 
chiqarishni va sinflarni tahlil etdi, kapitalga (doimiy va aylanma) izoh 
berdi. Almashuv ekvivalentligi ta'limotini ilgari surdi, unda boylik 
yaratilmasligini isbotladi. Boylik yaratishda tabiatning ishtirokini tan oldi. 
Fermer, fermer xo`jaligi - xususiy yoki ijaraga (lendlordan) olingan 
yerda olib boriladigan sohibkorlik tipidagi xo`jalik. Kapitalistik 
fermerchilikda yollanma mehnatni jalb etish, oilaviy shakli esa aksariyat 
xo`jalik egasining (fermer va uning oilasi) kuchi bilan olib boriladi. 
Dastlab Angliyada XVII asrda vujudga keldi. Hozir deyarli barcha 
mamlakatlarda mavjud. Fiziokratlar qo`llab-quvvatlagan xo`jalik turi. 
Erkin savdo, xususiy mulk va mavjud tuzum tabiiy deb baholanadi. 
Tyurgo Ann Rober Jak (1727-1781) - fransiyalik, fiziokratizm 
g`oyasini rivojlantirdi. Sof bozor iqtisodiyoti tarafdori. Minimal ish haqini 
qo`llagan, jamiyatda (kapitalist va ishchilarni qo`shgan holda) beshta sinf 
(Kenyeda esa uchta) borligini aytdi. 
Smit Adam (1723-1790) - Angliya klassik iqtisodiy maktabining 
buyuk nazariyotchisi, manufaktura davrining iqtisodchisi. Asosiy asari 
"Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to`g`risidagi tadqiqot" (1776) 
bo`lib, unda hozirgi til bilan aytganda erkin bozor munosabatlari o`z aksini 
topgan. Unda kapitalistik iqtisodiyot, xususiy mulk ideal deb hisoblanadi. 
Mehnat taqsimoti (vaqtdan, malaka oshishidan, mashina qo`llashga imkon 
yaratishdan) uch yutuq berishini isbotlagan. Davlatning iqtisodga 
aralashuvi imkoni boricha kam bo`lishi kerak, deydi. Egoizm xususiyati 
jamiyat manfaatlariga qarama-qarshi emas, degan xulosa chiqaradi. Xalq 
boyligi ishlayotgan odamlarning soniga va ularning mehnat unumdorligi 
darajasiga bog`liq deb o`ylagan. Manufakturani sanoatning eng yuksak 
cho`qqisi deb bilgan (bu fikr xato edi, chunki fabrika ustunroq). "Smit 
dogmasi" deb ataladigan xatoga yo`l qo`ygan. 
Gersog Baklu - Adam Smit tarbiyachilik qilgan oila. 
Sanoat to`ntarilishi (inqilobi) - Angliyada birinchi bor XVIII asr 
o`rtalarida qo`l kuchiga asoslangan manufakturadan (ikkinchi bosqichdan) 
mashinalashgan zavod-fabrikaga (uchinchi bosqichga) o`tish jarayoni (XIX 
asrning o`rtalarida yakunlangan). Iqtisodiy rivojlanishda muhim o`rinni 
egallaydi, ijtimoiy-siyosiy sohalarda katta o`zgarishlarga sabab bo`lgan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

413 
Rikardo David (1772-1823) - A.Smit ta'limotining buyuk 
davomchisi, sanoat to`ntarishi davrining iqtisodchisi. Mehnat taqsimotini 
korxona doirasidan mamlakatlarga ham joriy etishni taklif etgan, nisbiy 
ustunlik, nisbiy chiqimlar ustunligi nazariyalariga asos solgan. Fabrika 
davrini to`g`ri tushungan, fritreyderlikni (erkin savdo) qo`llab-quvvatlagan. 
Proteksionizm - lotincha, davlatning milliy iqtisodiyotini chet el 
raqobatidan himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosat. 
Fritreyderlik - inglizcha, erkin savdo siyosati, proteksionizmga zid. 
Bu siyosatni bozor munosabatlariga o`tgan davlatlar tashqi savdoda 
qo`llaydilar. 
Sismondi Sharl (1773-1842) - Jenevada tug`ilgan, Fransiyada 
yashagan, mayda ishlab chiqarish iqtisodining asoschisi, yirik kapitalistik 
ishlab chiqarishga qarshi chiqdi va buni "isbotlab berish"ga harakat qildi. 
Mamlakatdagi barcha illatlar yirik ishlab chiqarish tufayli deb hisoblagan, 
u kapitalizmni tan olmagan, davlat yo`li bilan yirik korxonalarni tugatishni 
taklif etgan. Klassik maktabga muxolif. 
Prudon Pyer Jozef (1809-1865) - fransiyalik mayda ishlab chiqarish 
iqtisodchisi va sotsiologi, mayda ishlab chiqarishni himoya qildi, "ishchi 
puli" orqali mahsulot sotishni taklif etdi. Kapitalizmni isloh qilishni taklif 
etdi. Prudon pulga qarshi bo`lgan. Klassik maktabga muqobil fikrlar 
bildirgan. 
Rodbertus Karl Iogann (1805-1875) - nemis iqtisodchisi, o`z 
iqtisodiy g`oyalarini "Sotsial xatlar" shaklida ilgari surdi, qo`shimcha 
qiymat, pul va renta bo`yicha mayda burjuacha qarashlar tarafdori. Gegel 
qarash - "o`ta soddalashtirilgan", "soxtalashtirilgan" degan ma'nosi bor, 
g`ayriilmiy iqtisodiy nazariyalar majmui, asosiy namoyandalari Sey (1767-
1832) va Maltusdir (1766-1834). Ular kapitalizmni himoya qilish 
maqsadida iqtisodiy jarayonlarning tashqi ko`rinishini tavsiflash va 
"xo`jako`rsin"ga klassifikatsiya qilish bilan chegaralanib, xodisaning 
mohiyatini tadqiq etmaydilar. Ularga faqat ayrim masalanigina olib, butun 
muammoni hal qilish xosdir. V.k. namoyandalari klassik iqtisodiy 
maktabni inkor etadilar. 
Apologetika - biror g`oya yoki ta'limotni xato bo`lsa ham ko`r-
ko`rona himoya qilish. Ma'lum sinf, guruhlar manfaati himoya qilinadi. 
Mill Jeyms (1773-1836) - ingliz iqtisodchisi, ish haqini oshirish 
uchun kurashmaslik tarafdori, jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish 
vositalarining mehnatini ham tan olishni talab qilgan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

414 
Mak-Kullox Jon Ramsey (1789-1864) - ingliz olimi, Maltusni 
qo`llagan, mehnat bilan birga kapital ham boylik yaratishda ishtirok etadi, 
degan fikrni ilgari surdi. 
Senior A. (1790-1864) - ingliz siyosiy iqtisodi vakili, "So`nggi 
soat" va "Tiyilish" nazariyalarini ilgari surgan, unga ko`ra go`yoki 
ishchilar o`n bir yarim soat ish vaqtining faqat oxirgi bir soati 
davomidagina foyda keltirar ekanlar. 
Sey Jan Batist (1767-1837) - fransuz iqtisodchisi, klassik maktabga 
qarshi, "kompensatsiya" nazariyasini ilgari surgan, "Sey qonuni"ning 
("Bozorlar qonuni") muallifi, unga ko`ra taklif talabni avtomatik ravishda 
vujudga keltiradi, Sey inqirozlarni inkor etgan, sinflar o`rtasidagi qarama-
qarshilikni tan olmaydi ("ular o`rtasida uyg`unlik bor", deydi). 
Proteksionizm o`rniga savdoni targ`ib qilgan. Ishlab chiqarishning uch 
omilini (kapital, ishchi kuchi va yer) ilgari surdi. 
Maltus Tomas Robert (1766-1834) - ingliz iqtisodchisi, "Nufuz 
nazariyasi", "Tuproq unumdorligining pasayib borishi qonuni"ning 
muallifi. Uningcha aholi geometrik progressiya asosida, noz-ne'matlar esa 
arifmetik progressiya asosida o`sib boradi, oqibatda qashshoqlikning 
sababi aholi soniga bog`liq deb ko`rsatiladi. M. aholi sonining o`sishini 
cheklash tarafdori bo`lgan. 
"Uchinchi shaxslar" - XIX asr boshlarida muomalaga kiritilgan 
tushuncha. Xo`jalik hayotini sinfiy tahlil qilish metodida qo`llaniladi. 
Jamiyatning asosiy ishlab chiqarish kuchlari bo`lgan tadbirkorlar va 
yollanma ishchilardan tashqari qatlam bo`lib, olimlar fikri bo`yicha ular 
mahsulotni yaratish va realizatsiya qilishga imkon beradi. 
Bastia F. (1801-1850) - fransuz iqtisodchisi, "Iqtisodiy 
garmoniyalar" kitobi va g`oyasi, "manfaatlar uyg`unligi" va "xizmatlar" 
nazariyalarining muallifi. 
Keri Genri Charlz (1793-1879) - amerikalik iqtisodchi, "Manfaatlar 
uyg`unligi" (1872) asarini yozgan. Shu g`oyaning tarafdori bo`lgan, 
millatlar uyg`unligi g`oyasini ilgari surdi, Rikardo va Maltusga qarshi 
chiqdi. Erkin savdoni rad etdi, proteksionizm va qulchilikni qo`lladi. 
Ekonometrika (Ekonometriya) - iqtisodiy jarayonlarga matematik 
usullarni qo`llash bilan bog`liq iqtisodiy matematik yo`nalish. XIX asrning 
boshlarida vujudga keldi va hozirgi kunda nazariya va amaliyotda keng 
qo`llaniladi. 
Kurno Antuan Ogyusten (1801-1877) - fransiyalik matematik, 
birinchilardan bo`lib matematikani iqtisodiy jarayonlarga keng qo`llash 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

415 
uslubini ishlab chiqdi. Ekonometrika yo`nalishining asoschilaridan biri, 
"talablarning elastikligi" funksiyasi va grafigini yaratdi. 
Iogann Genrix fon Tyunen (1783-1850) - nemis olimi, 
ekonometrikada matematik modellashtirish bo`yicha yirik mutaxassis. 
Iqtisodiy ta'limot, nazariya, qonun, kategoriya - merkantilizm, 
fiziokratizm, klassik iqtisodiy maktab, marjinalizm - bu iqtisodiy 
ta'limotlardir; "nufuz", "so`nggi soat", "uchinchi shaxslar", yuqori 
foydalilik, umumiy bandlik, qiymatning mehnat nazariyasi; qiymat, 
qo`shimcha qiymat, talab va taklif qonunlari; tovar, mehnat taqsimoti, pul, 
narx, ish haqi, renta va boshqalar iqtisodiy kategoriyalardir. 
Konsepsiya (lotincha tushuncha, tizim degani) - ma'lum predmet, 
xodisa va jarayonlarni tushuntirish uslubi, predmet va boshqalarga 
qaratilgan asosiy ko`zqarash; ularni sistematik yoritib berish uchun bosh 
g`oya; bu matn ilmiy va boshqa faoliyatdagi asosiy fikrni, konstruktiv 
tamoyilni belgilash uchun ham qo`llaniladi. Masalan, tabiiy tartib 
konsepsiyasi va boshqalar. 
Tarixiy maktab - Germaniyada (vakillari: F.List, V.Rosher, 
B.Gildebrand, K.Knis) vujudga kelgan siyosiy iqtisod. Unda foydalilik va 
yuqori naf birinchi o`ringa qo`yiladi. Iqtisodiy qonunlar inkor etilib, 
iqtisodiy tarix bilan almashtiriladi. 
Fridrix List (1789-1846) - nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab 
asoschilaridan biri, uning ta'limotiga ko`ra, qiymat "millatning ruhi" 
tomonidan yaratiladi; Fridrix List taraqqiyotni besh bosqichga bo`ladi: 
badaviylik, cho`ponlik, dehqonchilik - manufaktura, dehqonchilik - 
manufaktura - savdo; urush va bosqinchiliklarning tarafdori bo`lgan, 
Fridrix List fashizmning iqtisodiy nazariyotchisidir. 
Rosher Vilgelm Georg (1817-1894) - Germaniya tarixiy mni 
maqtabining faollaridan, iqtisodiy qonunlarning obyektivligini rad etadi, 
iqtisodiyotni ma'naviy fan deydi, sinfiy kurashning mavjudligini rad etadi, 
urushlar madhiyachisi, Sey g`oyalarini qo`llab-quvvatlaydi. 
Knis Karl (1821-1892) - nemis iqtisodchisi, uningcha, iqtisodiy 
qonunlar yo`q va tabiiy qonunlar bor. Knis Karl xususiy mulk va kapital-
izmni abadiy deb hisoblagan. Iqtisodiy siyosatga katta o`rin bergan. 
Gildebrand Bruno (1812-1878) - nemis iqtisodchisi, iqtisodiy 
xodisalarni tadqiq qilishning o`z tarixiy usulini ilgari surdi (natura, pul, 
kredit), uningcha qiymat - foydalilikdir va xususiy mulk abadiydir. 
Sen-Simon Klod Anri (1760-1825) - Fransiya xayoliy sotsializmin-
ing vakili, ammo, Sen-Simon xususiy mulkni saqlab qolish taradori 
bo`lgan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

416 
Furye Fransua Mari Sharl (1772-1837) - Fransiya xayoliy sotsial-
izmining vakili, kelajakni sinfsiz ko`rgan, uningcha jamiyat ishlab chiqar-
ish birlashmalari - falangalardan iborat bo`ladi ("Ish rohat bag`ishlashi za-
rur"). 
Ouen Robert (1771-1858) - ingliz xayoliy sotsializmining vakili, 
kelajakda xususiy mulkni inkor etgan, barcha sog` odamlar uchun mehnat 
zarur deb hisoblab, "har kimdan qobiliyatiga yarasha va har kimga 
mehnatiga yarasha" prinsipini ilgari surgan. 
Marks Karl (1818-1883), Engels Fridrix (1820-1895) - ilmiy sot-
sializm nazariyasining asoschilari. Kapitalizmning o`rniga sotsializm 
kelishini bashorat etganlar. Xususiy mulkni inkor qilishgan. Umumxalq 
mulkini asosiy deb qarashgan (tarix bularni inkor etmoqda). 
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlari - yangi tarixiy maktab va 
"sotsial yo`nalish" paydo bo`ldi. Uning vakillari G.Shmoller (1838-1917), 
L.Brentano (1844-1931) va K.Byuxerlardir (1847-1930). 
"Neoklassitsizm", Avstriya maktabi - XIX asrning 70-yillarida 
paydo bo`ldi, uning asosiy maqsadi Marksning qiymatning mehnat nazari-
yasiga qarshi kurash edi. Vakillari: K.Menger (1840-1920), Ye.Byom-
Baverk (1851-1914), F.Vizer (1951-1926). Marjinalizm, eng yuqori naf, 
eng yuqori unumdorlik g`oyalari qo`llaniladi. 
Shmoller Gustav (1838-1917) - nemis iqtisodchisi, yangi tarixiy 
maktabning asoschisi, siyosiy iqtisodni xalq xo`jaligi tarixi bilan bir deb 
qaradi, tarixiy formatsiyaga qarshi chiqdi, unga empirizm xos edi. Iqtisodi-
yotda odob-huquq omilini birinchi o`ringa qo`ygan. 
Brentano Lui (1844-1931) - yangi tarixiy maktab vakili, kapitaliz-
mni madh etgan, "Ijtimoiy inoqlik" tarafdori, "davlat sotsializmi" 
g`oyalarini ilgari surgan. 
Verner Zombart (1863-1941) - yangi tarixiy maktabga yaqin turgan 
nemis iqtisodchisi, antagonistik ziddiyatlar va iqtisodiy inqirozlarning mu-
qarrarligini inkor etgan, kapitalizm tartibga solingan va rejali rivojlanib bo-
radigan xo`jalik tarzi deb tasvirlanadi. Turli tizimlarni pluralizm asosida 
yaqinlashtirish mumkin, deydi. Verner Zombart shovinizm pozitsiyalarida 
turgan va fashizm mafkurasining shakllanishiga ko`maklashgan. 
Menger Karl (1840-1921), Byom-Baverk Yevgeniy (1851-1914), 
Vizer Fridrix (1851-1926) - Avstriya maktabi vakillari, iste'mol ishlab 
chiqarishdan ustun qo`yilgan, tadqiqotning Robinzonada usuli keng 
qo`llanilgan, qadriyatlar (yuqori foydalilik) nazariyasi ilgari surilgan. qiy-
mat iste'mol qiymati bilan aynan bir xil deb talqin qilingan. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

417 
Lenin (Ulyanov) Vladimir Ilyich (1870-1924) - marksizmni rivo-
jlantirgan, imperializm to`g`risidagi ta'limotni yaratdi, Sovet davlatining 
asoschisi va rahbari, "Harbiy kommunizm", "Yangi iqtisodiy siyosat" 
muallifi, umrining oxirida sotsializmga yangicha qarash tarafdori bo`ldi. L. 
ning asosiy g`oyalari (umumxalq mulki, qat'iy rejalashtirish, sho`rolar 
tizimi) inqirozga uchradi. 
Ma'muriy-buyruqbozlik (rejalashtirilgan bozor) - sobiq SSSR va 
"sotsialistik" deb atalgan davlatlarda amalga oshirilgan bozor turi, unda 
davlat mulki ustun va xususiy mulk deyarli yo`q, imperativ qat'iy reja 
hukmron, erkin raqobat inkor etiladi; qat'iy baholar qo`llanadi. Hayot bo-
zorning bu turini inkor etmoqda. 
"Harbiy kommunizm" siyosati (1918-1920) - Sovet davlatida 
qo`llanilgan, tovar-pul munosabatlari inkor etilgan, qat'iy taqsimot va to`la 
milliylashtirish hamda oziq-ovqat razverstkasi amalga oshirilgan, bir 
qancha sotsial sohalar tekin bo`lgan (transport, elektr energiyasi, kom-
munal xizmatlar). X.k. davrida mamlakat og`ir inqirozga uchradi. 
"Yangi iqtisodiy siyosat" (
Новая
экономическая
политика
"
НЭП
") - Sovet davlatida 1921 yilda joriy etilgan. Tovar-pul munosabat-
lariga keng o`rin berilgan, denatsionalizatsiya amalga oshirilgan, xususiy 
ishlab chiqarish va savdoga keng o`rin berilgan va yagona oziq-ovqat 
solig`i joriy etilgan. Ya.i.s.dagi kapitalistik munosabatlar iqtisodiyotni tez 
tiklash va rivojlantirishga imkon berdi. Faqat og`ir sanoat, bank, temir yo`l, 
tashqi savdogina davlat monopoliyasida bo`lgan. Moliya tizimi pul islohoti 
orqali kuchaytirilgan. 1928 yildan boshlab inkor etilib, ma'muriy-
buyruqbozlikka o`tildi. 
Chayanov Aleksandr Vasilyevich (1888-1937) - taniqli iqtisodchi, 
Rossiyada tashkiliy ishlab chiqarish maktabining asoschisi, dehqonni 
mehnat xo`jaligining asosi deb, oilaviy mehnat yacheykasini tashkil etgan 
(kollektivizatsiyaga qarshi); kooperatsiya va agrar sohalarda 200 ga yaqin 
asar yozgan, bosh asari "Xo`jalikning nokapitalistik sistemalari nazari-
yasi"dir. Chayanov 1937 yilda repressiya qilinib, qatl etilgan. Ilmiy 
g`oyalari hozirda ham ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Monopoliya - ishlab chiqarish va banklarning yiriklashuvi va 
markazlashuvi, sof raqobat yo`qoladi (nomukammal raqobat), monopol 
baho, foyda yuzaga keladi. 
Marjinalizm - fransuzcha "chegaraviy" ma'nosidagi so`zdan olin-
gan, XIX asrning 70-yillari Jevons, Menger, Valraslar tomonidan ochilgan 
iqtisodiyotning metodologik prinsiplaridan biri, iqtisodiy xodisalarni tahlil 
etishda eng chekka ko`rsatkichlarga suyanadi. Iste'molni ishlab chiqarish-
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

418 
dan ustun qo`yadi. Qiymatning mehnat nazariyasi inkor etiladi. Avstriya 
maktabi vakillari tomonidan qo`llanilgan. XIX asrning o`rtalarida fransuz 
iqtisodchisi Kurno (1821-1877), nemis iqtisodchilari Tyunen (1783-1850), 
Gossen (1810-1858) birinchi bo`lib marjinal tahlilni iqtisodiy nazariyaga 
joriy etishga uringan. Uning kategoriyalari: qimmat, eng yuqori, chegara-
langan naf, noyoblik, ishlab chiqarishning eng yuqori unumdorligi va 
boshqalar. 
Kembridj maktabi (Angliya)- asosiy vakili Alfred Marshall (1842-
1924), "qiymatsiz baho" nazariyasini ilgari surdi, bahoga "eng yuqori naf" 
va ishlab chiqarish chiqimlari ta'sir qiladi, degan. Marksning "qiymatning 
mehnat nazariyasi"ga qarshi. "Siyosiy iqtisod"ni "Ekonomiks" bilan al-
mashtirdi. Asosiy asari "Iqtisodiyot prinsiplari" (1890), 3 jilddan iborat, rus 
tiliga o`girilgan. 
Lozanna maktabi - L.Valras va V.Pareto (1848-1923) tomonidan 
iqtisodiyotda ekonometrika usullarini keng qo`llash tufayli paydo bo`lgan. 
Amerika maktabi Jon Beyts Klark (1847-1938) - Amerika maktabi 
vakillaridan, AQSH va Kolumbiya universitetlari professori, Amerika 
maktabi asoschisi, Amerika iqtisodiy uyushmasini tuzish (1885) tashab-
buskorlaridan biri. Psixologik va ma'naviy omillar hal qiluvchi deb qaral-
gan. Avstriya maktabi prinsiplariga qo`shilgan. "Mehnat va kapitalning 
pasayib boruvchi unumdorligi" qonunini kashf etgan. Marjinalizm 
g`oyalarini rivojlantirgan. 
Bozor iqtisodiyoti - tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga 
xos iqtisodiy qonunlar asosida boshqariladigan iqtisodiyot. Uzoq tarixga 
ega bo`lib, sohibkorlarning erkinligi va raqobatni taqozo etadi. qiymat 
qonuni, talab va taklif qonuni, pul muomalasi qonuni B.i.ga xos obyektiv 
qonunlardir. Bozor esa sotuvchi bilan xaridor o`rtasida tovarni pulga ayir-
boshlash munosabatidir. 
Bozor munosabatlarining shakllanishi - ibtidoiy jamoa tuzumining 
yemirilishi davridayoq boshlangan, ammo tovar-pul munosabatlarining 
rivoji kapitalizm bosqichiga to`g`ri keladi (Makkonell K.R., Bryu S.P., 
"Ekonomiks", M.,1992, 12-bet). 
Hozirgi zamon iqtisodiy ta'limotlarining uch asosiy yo`nalishi 
mavjud: 1.Neoklassik (yangi klassik); 2. Keynschilik; 3. Institutsional. 
Institutsionalizm - lotincha "urf-odat", "muassasa", "ko`rsatma", 
ya'ni ayrim institutlar (oila, davlat, monopoliya, kasaba uyushmasi) ijti-
moiy taraqqiyotning asosi deb qabul qilgan nazariya.XX asrning 20-30-
yillarida AQSHda keng tarqaldi. T.Veblen (1857-1920), J.R.Kommons 
(1862-1945), U.K.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940) va bosh-
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

419 
qalar bu nazariyaning 20-30-yillardagi vakillaridir, keyingilari esa Klark, 
Berli, G.Minz (50-yillar), Lou, Myurdal, Gelbreyt, Xeylbroner (60-yillar 
va hozirgi davr) obyektiv iqtisodiy qonunlarning mavjudligini inkor etadi-
lar. 
Buyuk depressiya - 1929-1933 yy. va hatto 1940 yilgacha AQSH 
va jahondagi yirik iqtisodiy inqiroz, ishlab chiqarish 50% kamaygan, ish-
sizlik 25% oshgan (17 mln.). 
Keyns Jon Meynard (1883-1946) - ingliz iqtisodchisi, keyn-
schilikning asoschisi, 1929-1933 yillarda Buyuk inqirozni tahlil etib, 
jamoat ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta'minlash maqsadida 
davlatni kapitalistik iqtisodiyotni boshqarishiga asoslangan nazariyasini 
yaratdi. Milliy daromad, kapital mablag`, ish bilan bandlik, iste'mol, 
jamg`arish va boshqa iqtisodiy miqdorlarning tahliliga alohida e'tibor 
berdi. "Boshqariladigan kapitalizm"ning tarafdori bo`ldi, turli yo`nalishlari 
mavjud. A.Marshallning do`sti, marksizmning ashaddiy dushmani, "aralash 
iqtisodiyot"ning otasi va "Iqtisodiy jurnal"ning muharriri. Asosiy asari "Ish 
bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" (1936). Multiplikator 
formulasini taklif etgan, investitsiyalarning o`sishi, bandlik va daromad-
larning o`sishi o`rtasidagi nisbatni ko`rsatgan, masalan, AQSH uchun 
o`sha davrda bu ko`rsatkich 2.5 bo`lgan, ya'ni investitsiya qilingan 1 dollar 
2.5 dollar daromad keltirgan. 
Likvidlik - moddiy ne'matlar va boshqa resurslarning tez pulga ay-
lana olish qobilyati; korxonani o`z majburiyatlarini o`z vaqtida to`lay olish 
qobiliyati balansning aktiv punktlarini pulga aylantirish. 
Keynschilik - J.M.Keynsning fikrlarini ilgari suruvchi yo`nalish, 
uch oqimi mavjud: 1. O`ng oqim - o`ta reaksion oqim, qurollanish taraf-
dori, tartibga solish takliflari bor. Germaniya va Italiyada keng tarqalgan; 
2. Liberal oqim - monopoliya manfaatlarini himoya qiluvchi va qurollan-
ishni inkor etuvchi oqim. Uning asosiy vakili Jenni Robinson xonim, bu 
oqimda kasaba uyushmalariga keng o`rin berilgan. Fransiyada "dirijizm" 
(dirijer so`zidan olingan) nazariyasi vujudga kelgan; 3. Yangi keynschilik, 
keyinroq ortodoksal keynschilik - J.M.Keynsning qoidalari to`la qabul qil-
ingan holda A.Xansen tomonidan stagnatsiya nazariyasi bilan to`ldiriladi. 
A.Xansen va K.Klark multiplikator prinsipini akselerator prinsipi bilan 
to`ldirdilar, indutsirlangan investitsiya tushunchasini kiritdilar. Imperativ 
(zaruriy) va Indikativ (taklif majburiy emas) rejalashtirishlardan foydalan-
ish mumkinligi aytiladi (Fransiya va bir qancha mamlakatlarda keng 
tarqalgan). Asosiy vakillari fransiyalik G.Ardan, G.Mendes-Frans, F.Perru, 
S.Xarrislardir. Yangi keynschilik o`rniga postkeynschilik vujudga keldi, 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

420 
uning vakillari J.Robinson, N.Kaldor, P.Sraffa (Angliya), L.Eyxner, 
.Vayntraub (AQSH); bu oqimda o`sish va taqsimot markaziy deb hisobla-
nadi. Iqtisodni tartibga solish mexanizmini yanada takomillashtirish taklif 
etiladi. 
Multiplikator - ko`paytiruvchi; iqtisodiyot ta'limotlarida ma'lum 
bog`lanishlarni 
o`rganishda, 
mul'tiplikatsiya 
effekti bor joylarda 
qo`llaniladi. Masalan, Keyns ta'limoti bo`yicha qo`yilgan investitsiya va 
daromadlar o`rtasidagi bog`lanishni ko`rsatuvchi koeffitsient. 
Akselerator-multiplikatorga teskari bo`lgan koeffitsient bo`lib, mil-
liy daromad o`sishining investitsiya o`suviga ta'sirini ko`rsatadi (neokeyn-
schilar qo`llagan).
Yangi klassik (neoklassik) yo`nalish – G’arb iqtisodiy adabiyotida 
"Yangi klassik ekonomiks" deb ataladi va bu yo`nalish asosida marjinalizm 
g`oyalari yotadi. Buyuk ingliz iqtisodchisi A.Marshall (1842-1894) nomi 
bilan bog`liq. Shu davrda "Siyosiy iqtisod" o`rniga mafkurasiz "Eko-
nomiks" matni paydo bo`ldi. Unda sof erkin bozor iqtisodiyoti targ`ib eti-
ladi, davlatning roli imkoni boricha kam bo`lmog`i kerak. Bu yo`nalishda 
liberalizm va neoliberalizm oqimlari mavjud. Amerika monetarizmi - 
M.Fridman (1912, AQSH) o`zining "Kapitalizm va erkinlik" (1960) kito-
bida "erkin ishbilarmonlik"ni himoya qiladi. "Ozodlik yo`lida qurbon ber-
ish"ni va "tabiiy ishsizlik"ni qo`llab-quvvatlaydi, davlat tomonidan beri-
ladigan yordamga qarshi chiqadi, iqtisodiyotni to`g`ri pul siyosati bilan 
(davlat kam aralashadi) tartibga solish tarafdori. Bu oqim g`oyalari Rossiya 
Federatsiyasi iqtisodiyotida qo`llanilmoqda. 
"Marshall xochi" - talab va taklif egri chiziqlarining kesishganligini 
ko`rsatadi; kesishgan nuqta ularning muvozanatini hamda turg`un bahoni 
ko`rsatadi.
Fridman Milton (1912, Nyu York) - iste'mol: pulning tarixi va 
nazariyasi sohalaridagi tadqiqotlari uchun 1976 yilda Nobel mukofoti bilan 
taqdirlangan. Uning pul to`g`risidagi g`oyalari (monetarizm) AQSHda 
R.Reygan, Buyuk Britaniyada M.Tetcher iqtisodiy siyosatida qo`llanilgan. 
Samuelson Pol (1915, AQSH) -ko`p marta qayta nashr etilgan 
"Ekonomiks" (1948) darsligini yaratdi (rus tiliga ham ag`darilgan), 1970 
yilda iqtisodiyot fanlarida ilmiy tahlil darajasini oshirishga qo`shgan his-
sasi uchun Nobel mukofotini olgan. Iqtisodiyotning barcha sohalariga oid 
ilmiy ishlari bor. "Aralash iqtisodiyot"ning nazariyotchisi. Neoklassik 
tahlil bo`ycha, taraqqiyotning "to`rt g`ildiragi" asoschisi.
Neoliberalizm - neoklassikaning bir oqimi, klassik iqtisodiy mak-
tabni va keynschilikni birga qo`llash tarafdori, bunda davlatning iqtisodi-
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

421 
yotga aralashmasligi taklif etiladi. Asosiy vakillari L. fon Mizes (1881-
1973), F. fon Xayek (1899-1992) bo`lib, bu oqim Avstriya maktabi deb 
ham yuritiladi. Sotsialistik (imperativ) rejalashtirishga qat'iy qarshi, chunki 
bu rejalangan tartibsizlikka olib keladi, mehnat taqsimoti, xususiy mulk va 
erkin almashuv sivilizatsiyaning mutlaq asosi deb sanaladi. Xayek 1974 
yilda Nobel mukofoti sovrindori bo`lgan. Neoliberalizm g`oyalari asosida 
"Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti" yuzaga keladi, uning asoschilari 
- nemis olimlari V.Rebke (1899-1966), V.Oyken (1891-1950), L.Erxard 
(1897-1977)lardir. Bu konsepsiya GFR va Shvetsiyada yaxshi natija berdi, 
uning asosiy g`oyalari mustaqil O`zbekiston iqtisodiyotida qo`llanilmoqda. 
Ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotining asosiy qoidalari: erkin ba-
holarning zarurligi; erkin raqobat; talab va taklifning muvozanati; iqtisodi-
yotning muvozanati; davlat bozor xo`jaligida shu shartlarni kafolatlashi va 
uning ijtimoiy yo`naltirilgan rivojini ta'minlash. N. nafaqat ma'muriy-
buyruqbozlik tizimidan, balki kapitalizmning erkin raqobatlarga asoslan-
gan davridan ham qat'iyan farq qiladi. Mustaqil O`zbekistonda undan ijo-
biy foydalanilmoqda. 
Lukas R.I. - neoliberalizmning tarafdori, "Ratsional kutilmalar" 
nazariyasi uchun 1995 yilda Nobel mukofoti sovrindori. Ijtimoiy-
institutsional yo`nalish evolutsiyasi industrial jamiyatdan postindustrial, 
superindustrial (neoindustrial) jamiyat sari boradigan konvergensiya 
nazariyalarida (Gelbreyt, P.Sorokin - AQSH, Raymon, Aron - Fransiya, 
Tinbergen - Niderlandiya) kapitalizm va sotsializmning ilg`or tomonlarini 
olish va amalda qo`llash taklif etiladi. 
"Xalq kapitalizmi" nazariyasi - kapitalizm transformatsiyasi 
(o`zgarishi) bilan bog`liq, go`yoki hozirgi kapitalizm "eski kapitalizm"dan 
keskin farq qiladi, ilgarigi illatlar yo`qolgan. X.k.ning vakillari: Berli, 
Nidler, Cheyz, Klark, Gelbreyt... "Kapitalning demokratizatsiyalashuvi" 
("Mulk diffuziyasi") yo`li bilan aholining barcha qismi mulkka egalik 
qiladi (aksionerlik jamiyatlari). 
Konvergensiya nazariyasi - bu nazariyaning asosida kapitalistik 
ijtimoiy sistemalar o`rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy tafovutlar 
go`yo asta-sekin bartaraf etiladi, degan g`oya yotadi. Asosiy vakillari: 
U.Rostou, J.Gelbreyt (1908), Ya.Tinbergen (1903). 
Ekonometrika konsepsiyalari - iqtisodiyotda matematika metod-
laridan keng foydalanishga asoslangan konsepsiyalar. Asosiy vakillari 
L.Valras, V.Pareto (Lozanna universiteti), fon Neyman, U.Mitchell, 
E.Barone, M.Panteleoni. 1910 yilda polshalik iqtisodchi P.Chompa "Eko-
nometriya" ("Ekonomterika") matnini qo`llagan. Ilmiy muomalaga (1926) 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

422 
norvegiyalik R.Frish kiritgan. AQSH, Buyuk Britaniya, Niderlandiya va 
boshqa mamlakatlarda keng rivoj topmoqda. Turli iqtisodiy ta'limot 
yo`nalishlarida qo`llaniladi, ilmiy va amaliy ahamiyatga molik. 
V.Leontyev ham bu konsepsiyalardan (1906) o`zining "chiqim - chiqarish" 
uslubida foydalangan (U 1973 yilda Nobel mukofoti sovrindori bo`ldi). 60-
70-yillarda bu yo`nalish sobiq SSSR, xususan O`zbekistonda rivoj topdi. 
Respublikamizning olim va mutaxassislari tomonidan iqtisodiy model-
lashtirish va algoritmlash bo`yicha muhim tadqiqotlar amalga oshirilgan. 
Jahon xo`jaligi - qadimdan vujudga kelgan, ammo XVI asrdagi bu-
yuk geografik kashfiyotlar tufayli rivoj topgan, ayniqsa II Jahon urushidan 
keyin avj olgan xalqaro iqtisodiy munosabatlar majmui. Xalqaro mehnat 
taqsimoti bu xo`jalikning moddiy asosini tashkil etadi. Xalqaro integratsi-
yada baynalmilallik xos. 
Xalqaro mehnat taqsimoti - butun jahon xo`jaligining tashkil topish 
va rivojlanishining hal qiluvchi omili. Birinchi bo`lib uning zarurligini 
D.Rikardo aytgan. Ayrim ishlab chiqarish korxonalaridagi kabi (A.Smit), 
jahon xo`jaligida ham mehnat taqsimoti nisbiy chiqimlar ustunligini 
beradi, ya'ni ayrim mamlakatlarning ma'lum sohada ixtisoslashuvi yuqori 
samara beradi. 
Jahon iqtisodiyoti nazariyalari - jahon bozorida mahsulot, valuta, 
ishchi kuchi va boshqalarning harakat jarayonlariga xos qonun va qonuni-
yatlarini o`rganuvchi nazariyalar. "Ishlab chiqarish omillarining xalqaro 
taqsimoti" nazariyasi tipikdir (E.Xeksher, B.Olin, P.Samuelson); "Mahsu-
lot hayoti sikli" nazariyasi (G.Xufbauer, R.Vernon, M.Pozner); Monopo-
listik raqobat nazariyasi (E.X.Chemberlin) va boshqalar. 
Absolut (mutlaq) afzallik prinsipi - A. Smit tomonidan ilgari suril-
gan g`oya bo`lib, savdo munosabatlaridagi mutlaq afzallikni anglatadi 
(tovarlarni ishlab chiqarishda sarf-xarajatlarning ustunligi hal qiluvchi 
hisoblanadi). 
Nisbiy afzallik prinsipi - D. Rikardo tomonidan izohlab berilgan 
prinsip bo`lib, ishlab chiqarish omillari (kapital, mehnat, yer) xarajatlarin-
ing afzalligini ko`rsatadi va tashqi iqtisodiy aloqalarda keng qo`llaniladi.
Insoniy rivojlanish konsepsiyasi - BMT tomonidan 90-yillarda il-
gari surilgan. Unda taraqqiyot natijalarining inson bilan hamohang bo`lishi 
ko`zda tutiladi, moddiy boylik (yalpi milliy mahsulot) bilan birga sog`lom 
hayot, savodxonlik, demokratik institutlar bilan birinchi o`ringa qo`yiladi 
(ayrim davlatlar kambag`al bo`lishiga qaramay, bu sohada yuqori natijaga 
erishmoqdalar va aksincha) hamda "ijtimoiy rivojlanish indeksi" (IRI) bi-
lan o`lchanadi. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

423 
Nokapitalistik (kapitalizmni chetlab) rivojlanish konsepsiyasi - il-
gari qoloq bo`lgan, kapitalizm taraqqiyoti bosqichini to`la bosib o`tmagan 
mamlakatlar uchun tavsiya etilgan rivojlanish yo`li. Bir qancha mamlakat-
lar shu yo`ldan borib, sotsializm quryapmiz, deb o`ylagan. Hayot buni in-
kor etdi.
O`tish davri - bu yerda ma'muriy-buyruqbozlik (imperativ re-
jalashtirilgan) iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga o`tish davri. O`z 
davrida 
sotsiolistik 
deb 
atalgan 
mamlakatlarning, 
xususan, 
O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tish davri.
Iqtisodiy rivojlanishning "o`zbek modeli" - 1991 yil 1 sentabrdan 
mustaqil 
taraqqiyot 
yo`liga 
o`tgan 
Respublikamizning 
ijtimoiy 
yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan, uning besh tamoyili mavjud: 1. 
Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi va bunda iqtisodiyotning har qanday 
mafkuradan holi bo`lishi. 2. Davlat bosh islohotchi. 3. Qonunning hamma 
narsadan ustun turishi. 4. Kuchli ijtimoiy siyosat. 5. Bozorga bosqichma-
bosqich, tadrijiy (evolutsion) yo`l bilan borish. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

424