204
faqatgina jonli mehnatni emas, balki ishlab chiqarish vositalarida mavjud
bo`lgan mehnatni ham hisobga olishni talab qildi. Bu xulosaga asoslanib
kapitalistlar va yollanma ishchilar o`rtasidagi ekspluatatsiya inkor qilinib,
ularni "teng tovar egalari" sifatida qabul qilishni taklif qildi, bu esa
ularning har biri ishlab chiqarilgan mahsulotning o`ziga tegishli foyda
ulushini olishining to`g`ri ekanligini isbotlashga asos bo`ldi. London
dorilfununining siyosiy iqtisod professori Jon Ramsey Mak-Kullox (1789-
1864) ham klassik maktabning so`nggi nomoyondalaridan hisoblanadi. U
"Siyosiy iqtisodning boshlanishi" (1825) kitobida qiymatning mehnat
nazariyasini rasman tan olsa ham, ammo ishchigina emas, shamol ham,
bug` ham, koks ham, mashina ham mehnat qiladi, degan g`oyani ilgari
surdi. Bunga aosolanib u foyda qiymatning jamg`arilgan mehnat yoki
kapital "ishi" tufayli yaratilgan qismidir, deb tushuntiradi. Merkantilistlar
kabi u ham foyda ayirboshlash jarayonida vujudga keladi, deb da'vo qiladi.
J.Mak-Kullox Maltusning "Aholi nufuzi" qonunini to`la quvvatladi.
Agar avvalgi iqtisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga
intilgan bo`lsalar, XIX asrning 30-50 yillarida iqtisodchilar o`rtasida
klassik maktabdan ochiqdan-ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo`ldi.
Bu davrda sanoat to`ntarilishi nihoyasiga yetdi, sinfiy differensiatsiya
amalga oshdi.
Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada chartizm,
Fransiyada Lion to`quvchilarining qo`zg`oloni, 1848 yil inqilobi va
boshqalar) hukmron sinflar uchun sotsialistlar tomonidan kapitalizmni
tanqid qilish va ishchilarning ijtimoiy talablarini asoslab berish uchun
ko`pincha foydalanadigan qiymatning mehnat nazariyasi, Rikardoning
foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta'limoti va
boshqa g`oyalari katta xavf tug`dirar edi.
Dostları ilə paylaş: