Iqtisodiyot fakulteti

2.2. O`zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va huquqiy asoslari
Mustaqillik yillarida respublikada monopoliyadan chiqarish va sog`lom raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy poydevori yaratildi. Mustaqillikning dastlabki yillarida monopoliyaga qarshi siyosat yuritish va sog`lom raqobatni shakllantirish yosh, mustaqil O`zbekiston uchun yangilik bo`lgan bo`lsada, Respublikamiz Birinchi Prezidenti I. A. Karimov tomonidan monopoliyaga qarshi siyosatni olib borishdagi oqilona yondashuv bu boradagi muvaffaqiyatlaming garovi bo`lib xizmat qilib kelmoqda. Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishda raqobatning roli beqiyosdir. Shu bois davlatimiz tomonidan monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni huquqiy tartibga solish masalasiga alohida e`tibor qaratilmoqda. Birinchi Prezidentimiz 2010 – yilning 12-noyabrida o`tgan Oliy Majlis palatalarining qo`shma majlisidagi ma`ruzasida ta`kidlaganidek, “bozor munosabatlarining asosi bo`lgan raqobatni rivojlantirishda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari katta rol o`ynaydi. Ammo amaldagi “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida” gi qonun bugungi kunda eskirdi va zamon talablariga javob bermay qoldi. Shuni e`tiborga olgan holda, “Raqobat to`g`risida” gi yangi qonunni ishlab chiqishimiz va qabul qilishimiz zarur”. Bugungi kunda raqobat muhitini yaratish uchun erkin raqobatni himoya qilish va monopoliyani cheklashga qaratilgan bir qator huquqiy me`yoriy aktlar tizimini yaratish eng muhim masalaga aylandi. Yagona iqtisodiy kenglik tovar, xizmat va moliyaviy vositalarining erkin ko`chishi, erkin iqtisodiy faoliyat va raqobatning kafolati konstitutsiyamizda belgilab berilgan. Konstitusiyamizning 53-moddasida “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma – xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilaming huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi, deb mustahkamlab qoyilgan”.

Mamlakatimizda monopolistik faoliyat va g`irrom raqobat faoliyatini cheklash bilan bog`liq 2 ta qonun qabul qilingan.

Xususan, 1996 – yil 27 - dekabrda qabul qilingan “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risidagi hamda “Tabiiy monopoliya to`g`risida ” gi qonunlar asosida tartibga solinadi ”. Erkin raqobatni mustahkamlash va monopoliya hukmron -ligini cheklashga qaratilgan huquqiy me`yorlar O`zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonunlarda o`z aksini topgan. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, 1999 – yil 19-avgustdagi “Tabiiy monopoliya to`g`risida ” gi qonun, 1996 – yil 26 - aprelda qabul qilingan “ Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida ” gi qonun, 1998 - yil 25 - dekabrda qabul qilingan “ Reklama to`g`risida ” gi qonunlar shular jumlasidandir. Tovar va xizmatlar bozorida raqobat va monopolistik faoliyatni nazorat qiluvchi huquqiy me`yoriy aktlar tizimiga O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining alohida normalari ham kiradi. Fuqarolik kodeksiga asosan, fuqarolik huquqlari raqobatni cheklash uchun qo`llanishga yo`l qo`ymaydi. Yuqorida sanab o`tilgan qonunlarning eng asosiysi “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida” gi qonun hisoblanadi. Ushbu qonun monopolistik faoliyatni cheklash va g`irrom raqobatni amalga oshirishni cheklash va ogohlantirishni nafaqat tashkiliy, balki huquqiy asoslarini belgilab beradi, shuningdek, tovar bozorining samarali faoliyatini va qulay sharoitlar yaratilishini ta`minlaydi. Ushbu qonunning qo`llanilish doirasi juda kengdir, ya`ni uning me`yorlari O`zbekiston Respublikasining tovar bozorlaridagi raqobatga ta`sir qiluvchi shaxslar orasidagi munosabat -larda keng tarqalgan. Ushbu shaxslar, asosan, mahalliy va xorijiy yuridik shaxslari, ijro etuvchi hokimiyatning organlari, mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlari, jismoniy shaxslar va tadbirkorlardir. “Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobatni rivojlantirish to`g`risida” gi qonun mustaqil huquqlarga ega bo`lgan obyektlar bilan bog`liq munosabat-larda qo`llanilmaydi.

Raqobat va monopoliyani tartibga soluvchi antimono- poliya qonunlari qatoriga Birinchi Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O`zbekiston Respublikasi monopoliyaga qarshi organlar buyruq va instruksiyalari ham muhim rol o`ynaydi.

O`zbekistonda monopoliyaga qarshi kurashish monopol faoliyatini cheklash va raqobat siyosatini shakllantirish, uni amalga oshirish harakatlarining boshlanishi bo`lib, ushbu sohada chet el tajribasini va respublika iqtisodiyotini o`tish davridagi holati hamda mavjud huquqiy tizimning o`ziga xosligini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Islohotlami bosqichma - bosqich amalga oshirish, bozor infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirish, o`z navbatida, monopoliyaga qarshi siyosatni takomillashtirish va raqobatni rivojlantirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu masala 1996 -yil 27 - dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi “tovar bozorlarida monopolistik faoliyatini cheklash va raqobat to`g`risida ” gi qonunda ko`rsatilib o`tilga. Qonunda, asosan, ikki maqsad ko`zlangan: Birinchisi - monopol hokimiyatga ega bo`lgan korxonalar tomonidan bozordagi yakkahokimlik mavqeyini suiste`mol qilmaslik va uning oldini olishni, oldingisidan tubdan farq qiluvchi yangi qonunni ishlab chiqish. Ikkinchisi - bu har bir sohada monopoliyadan chiqarish va sog`lom raqobat muhitini yaratish. Subyektnig o `z ustun mavqeyini suiste`mol qilishi keng tarqalgan monopolistik faoliyat turlaridan biridir. Ustun mavqe “Tovar bozorlari monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida ” gi qonunning 3- modda-sida berilgan. Unga ko`ra, “Ustun mavqe - o`rnini bosuvchi bo`lmagan tovar bozorida yoki bir – birininig o`rnini bosadigan tovarlar bozorida xo`jalik yurituvchi subyektning o`ziga raqobatni cheklashga hal qiluvchi ta`sirni ko`rsatish, boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirish erkinligini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqedir. Bozordagi ulushi 65 % yoki undan ortiq foizni tashkil etadigan xo`jalik yurituvchi subyektning mavqeyi ustun mavqe deb e`tirof etiladi”. Bugungi kunda bozordagi tovarning ulushi 65 % va undan ko`pni 18 % tashkil etadigan subyektning mavqeyi . ustun deb hisoblanadi. Lekin bozordagi ulushi 65 % va undan ham ortiq bo`lgani bilan uning mavqeyi ustun deb e`tirof etilmasligi mumkin.
Buning uchun subyekt raqobatga salbiy ta`min, ya`ni faoliyat yuritayotgan boshqa tadbirkorlarga salbiy ta`sir ko`rsatmayotganligini asoslab berishi lozim. Bozordagi ulushi 35% dan 65 % gacha bo`lgan subyekt ustun mavqega ega bo`lmaydi. Biroq monopoliyaga qarshi organ tomonidan mazkur holat ustun mavqe deb e`tirof etilishi ham mumkin. Bunda tadbirkorning bozordagi ulushining barqarorligi, bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlarning miqdori, mazkur bozorga yangi raqobatchilarning kira olishlari va boshqa mezonlar inobatga olinadi. 35 % gacha bo`lgan ulush ustun mavqe holatini keltirib chiqarmaydi. Ustun mavqeni belgilab beruvchi darajada ko`rsatkichlar turli davlatlarda turli xildir. Bu bevosita shu davlat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga bog`liq. Rivojlangan davlatlarda bu ko`rsatkichlar 10 % dan 30 % gacha qilib belgilab qo`yilgan. Bu bevosita shu davlatlarda raqobatning rivojlanganligidan hamda monopolistik faoliyatning yo`qligidan yoki kam darajada ekanligidan dalolat beradi.⁸