Iqtisodiyot nazariyasi

2-§. Yalpn milliy mahsulotniig mazmunn, tarkibiy

qismlari va harakat shakllari
Yalpi milliy mahsulot (YAMM) •- milliy xo'jaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgai va bevosita istemolchilarga borib tugatish mumkin bo'lgan tayyor pirovard mahsulog va xizmatlarnipg bozor bahosidagi qiymatidai iborat bo'ladi.

Demak- YAMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilish barcha pirovard mahsulot (xizmatlar) ning bozor baholaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to'ldiradi. Ya'ni YAMM hajminn hisoblab topishda zahiralarning har qanday o'sish hisobga olinishi zarur, chunki YAMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.

Milliy ishlab chiqarishning yalpi xajmdaga to'g'ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot xizmatlar bir marta xisobga olinishi zarur. YAMM hajmini topishda sotish va qayta sotilgan mahsulotlarni ko'p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo'jalipshing barcha tarmoqlarida yaratiltan qo'shilgan qiymatlar yig'indisi olinadi.

Qo'shilgan qiymat — bu korxona tomoqdan ishlab chiqarilgaya mahsulot qiymatidap yetkazib beruvchiiardai sotib oliigan va ists'mol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangapdan keyin qolgan qismining bozor qiymati.

Boshqacha aytganda qushilgan qiymat — bu korxona yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxida (amortazatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajaglar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.

YAMM yordamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlai ishlab chiqarish yillik hajmini hisoblashga harakat qilinadi.

YAMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor bahosidagi summasya bo'lganliga uchun tovarning o'zi, uning nafliligi ko'paymagan xolda baholar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Baho ishlab chiqarish umumiy hajmning har xil dementlari yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko'rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o'zgarmas baholarda xisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgatg YAMM qiymatini faqat narx o'zgarmagan taqdirda o'zaro taqqoslash mumkin bo'ladi. Bundal tashqari narx darajasi bizga iqtisodiyotda inflatsiya (narx darajasining o'sishi) yoki seflyatsiya (narx darajasiiing kamayishi) o'rin tutganligi va uning miqyosi qandayligini bilish imkonini beradi.

Narx darajasi iqseks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi xoriy yildagi ma'lum guruh tovarlar va xizmatlar to'plami narxlari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlarning miqdoriniig bazis davrdagi narxlar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang'ich davri "bazis yil" deyiladi.Agar aytilgailarni formula shakliga keltirsak, u quyidagi ko'rinishni oladi:


joriy yildagi iste'molchilikka tovarlari narxlari

Narx indeksi -------------------------------------------------------------------------

Bazis yilidagi iste'molchilik movarlari narxi
Amaliyotda qator har xil tovar va xizmatlar tuplami yoki iste'mol savatining narx indeksi hisoblanadi. G'arb mamlakatlari va xususan AQShda bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'molchilik tovarlari savati narxlari indeksi (IBI) hisoblanadi. Uniig yordamida tipik shahar aholisi sotib oladigan, iste'molchilik tovar va xizmatlarning 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Ammo narxning umumiy darajasini hisoblash uchun YAMM narx indeksidan foydalaniladi. YAMM narx indeksi ancha keng tushuncha bo'lib, u o'z ichiga nafaqat vste'molchilik tovarlari, balki investitsioi tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan tovarlar hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini xam oladi. YAMM narx indeksi, nominal YAMM ni real YAMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.