Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari

Sоliq sub’еkti – sоliq munоsаbаtlаridа qаtnаshuvchi sоliq to’lоvchilаrdir. Ulаr huquqiy vа jismоniy shахslаrgа bo’linаdi. Sоliq munоsаbаtlаridа sоliq undiruvchi (sоliqchi) qаm kаtnаshаdi. Sоliqni dаvlаt undirаdi.
Sоliq оb’еkti – sоliq sоlinаdigаn dаrоmаd, хаrаjаt, оbоrоt yoki mulkdir. Uning fоydа, ish qаqi, qo’shilgаn qiymаt, еr, imоrаt, jаmi хаrаjаt kаbi turlаri mаvjud. Оb’еkt dоimо sub’еkt bilаn bоg’liq, sub’еktniki bo’lаdi. Sub’еktsiz оb’еkt bo’lmаydi.
Sоliq mаnbаi – bu sub’еktning dаrоmаdidir. Bа’zi sоliqlаrdа dаrоmаd vа fоydа qаm sоliq оb’еkti, qаm mаnbаi bo’lаdi. Lеkin bоshqа sоliqlаrdа оb’еktlаr qаr хil, mаnbа esа – dаrоmаd bo’lаdi. Qаr qаndаy sоliq оqibаt nаtijаdа dаrоmаddаn оlinаdi. Bu to’g’ri sоliqlаrgа tааluqlidir.
Sоliqqа tоrtish birligi – bu еrdа оb’еktning o’lchоv birligi. Bu dаrоmаd sоlig’idа so’m, еr sоlig’idа kv.mеtr, suv sоlig’idа kub mеtr vа bоshqаlаr.
Sоliq stаvkаsi – оb’еktning qаr birligi uchun dаvlаt tоmоnidаn bеlgilаb qo’yilgаn mе’yoridir, ya’ni dаvlаtning оb’еktdаgi ulushi, qissаsidir.
Sоliq оg’irlig’i – to’lоvchining qаmmа sоliqlаr vа yig’imlаr yig’indisini byudjеtgа to’lаshidir. Sоliq оg’irligi fоydаgа yoki jаmi dаrоmаdgа nisbаtаn оlinаdi.
Sоliq stаvkаlаrining turlаri. O’zbеkistоn sоliq qоnunchiligi bo’yichа sоliqlаrning prоpоrцiоnаl, prоgrеssiv vа nоlli stаvkаlаrigа аmаl qilinmоqdа.
Sоliqlаrning umumdаvlаt (rеspublikа) vа mаqаlliy sоliqlаrgа bo’linishi ququmаt idоrаlаrining rеspublikа qukumаti vа mаqаlliy ququmаtlаrgа bo’linishi аsоsidа kеlib chiqаdi.
Ayni paytda bizda xam soliq to’lovlarini elektron tarzda topshirish amaliyoti ommalashib bormoqda. Soliq ma’muriyatchiligining samaradorligini yuksaltirishda soliq muassasalarini zamonaviy axborat vositalari bilan jihozlashgan alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa oid axborotlarni yig’ish va qayta ishlashda tezkorlik va samaradorlikni oshirish imkonini beryapdi. Shuningdek, axborot texnologiyalaridan keng foydalanish biznes uchun ham, davlat uchun ham chiqimlarni kamaytirib, soliq jarayoning yanada oshkora bo’lishini ta’minlamoqda.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 3 avgustdagi “O’zbekiston Respublikasi soliq orginlari ma’lumotlarni ishlash yagona kompyuter tizimini yaratish to’g’risida”gi qarori bilan soliq xizmati orginlarini kompyuterlashtirish vazifasi belgilangan bo’lsa, 1995 yil 14 sentyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi soliq organlari moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va xodimlarning ijtimoiy himoyalanishini kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori bilan Davlat soliq ko’mitasi tasarufida “Yangi texnologiyalar ilmiy-axborot markazi” tashqil etildi. Markazning asosiy vazifalaridan biri bu soliq xizmati organlari uchun dasturiy mahsulotlar ishlab chiqish va ma’lumotlarga ishlov beradigan yagona kompyuter tizimini yaratishdan iboratdir. Ayni paytda mazkur markaz tomonidan BMT rivojlanish Dasturi moliyaviy ko’magi asosida “Soliq to’lovchilarning soliq hisob-kitoblarini qabul qilish va qayta ishlash hamda davlat soliq xizmati muassalarida statistika hisobotlarini shakllantirish” majmuaviy dasturi hayyotga tatbiq etilmoqda. Dasturning pilot loyihasi 2006 yilning ikkinchi chorag’idan yo’lga qo’yildi.
Bugungi kunda Toshkent shahridagi qariyb 16000 dan ortiq yuridik shaxs mazkur loyihaning foydalanuvchilari hisoblanadi. Ya’ni, ular mamlakatimizda birinchilardan bo’lib soliq ma’lumotlarini ish joylarining o’zidan elektron tarzda topshirmoqdalar. Bu esa soliq va moliyaviy hisobotlarni topshirishni soddalashtirish hamda ushbu jarayonga sub’ektiv omillarning ta’sirini kamaytirish imkonini bermoqda.
Mamlakatimizda asosiy e’tibor bozor islohotlarini chukurlantirish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va mulk xuquqini himoya qilishni mustahkamlash, kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish, xizmat ko’rsatish sohasi ko’lamini kengaytirish va sifat darajasini yaxshilashga qaratilgan. Bugungi kunda respublika Davlat soliq xizmati organlari faoliyatini boshqarish ishlarini muvofiqlashtirishda soliq ob’ektlari va soliq to’lovchi sub’ektlarni to’liq ro’yxatga olish, barcha turdagi soliqlar va yig’imlar hisob-kitobining haqqoniy ma’lumotlar asosida yuritilishini ta’minlash, soliq to’lovi jarayonlarini soddalashtirish soliq qonunchiligi buzulishining oldini olish, soliq va tushumlarning yig’uvchanligini oshirish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Bu, o’z navbatida, sohada axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish va ularni boshqarishni to’g’ri tashkil etish, shu asosda soliq yukini aniqlashning ilmiy asoslangan va har tomonlama samarali bo’lgan usullarini ishlab chiqish hamda davlat soliq idoralari tomonidan o’rnatilgan nazorat ishlarini imkon qadar mukammallashtirishni talab qiladi.
Soliq xizmati organlarida keyingi o’n yillik davrda soliq to’lovchi jismoniy va yurik shaxslarni soliq idoralarida ro’yxatga olish, hisobini yuritish va ma’lumotlarga avtomat ishlov beradigan yagona axborot – hisobga olish tizimi yaratildi.
Soliq idoralarida har bir soliq to’lovchi uchun elektron hisob varaqalari ochilgan va unda soliq to’lovchilar to’g’risida ma’lumotlar jamlanib, ular asosida ma’lumotlar bazasi tashkil etilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 iyundagi “Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 26 sentyabrdagi “Elektron raqamli imzodan foydalanish sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to’g’risida”gi qarorlarining qabul qilinishi davlat soliq xizmati organlari faoliyatida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va uni yanada takomillashtirish uchun juda katta yo’l ochib berdi. Ushbu qarorlar ijrosini ta’minlash maqsadida Davlat soliq ko’mitasi rahbariyati tomonidan birinchi navbatda soliq to’lovchi su’bektlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, jumladan, moliya va soliq hisobotlarini elektron raqamli imzodan foydalangan holda internet tarmog’i orqali uzatish va o’zlari haqida kerakli ma’lumotlarni olish kabi bir qator amaliy ishlar bajariladi.
Bugungi kunda soliq xizmati organlarida soliq to’lovchi yuridik shaxslardan moliyaviy va soliq hisobotlarni internet tarmog’i orqali qabul qilish tizimi ishga tushirilgan. Tizimning ishlash tamoyili sodda bo’lib, hisobotlarni elektron shaklda topshirish uchun elektron raqamli imzodan foydalaniladi.
Tizimda soliq organlariga taqdim etiladigan soliq va moliyaviy hisobotlarga qo’yilgan elektron raqamli imzoning maxsus dasturiy ta’minot yordamida haqqoniyligi tekshirib ko’riladi va tasdig’ini topgandan so’ng ma’lumotlar sub’ektlarning shaxsiy hisob varaqalariga kiritiladi, aks holda hisobotlar qabul qilinmaydi va korxonaga bu haqda ma’lumot yuboriladi.