Iroda va idrokning psixologik xususiyatlari

IRODA VA IDROKNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Reja:

1. 
   Psixologiyada iroda tushunchasi.
   
2. 
   Idrokning nerv-fiziologik asoslari.
   
3. 
   Idrok turlari.
   
4. 
   Idrokning asosiy sifatlari..
   

Iroda-insonning fikrlash jarayoni asosida qaror qabul qilish va qabul qilingan qarorga muvofiq o'z fikrlari va harakatlarini boshqarish qobiliyati.

Qaror qabul qilishning faol jarayoni sifatida Iroda atrofdagi ogohlantirishlarga passiv, noaniq javob bilan taqqoslanadi.
Iroda-bu shaxsning o'z xatti-harakati va faoliyatini ongli ravishda va maqsadli ravishda tartibga solish va nazorat qilish qobiliyati, bu maqsadga erishish yo'lidagi qiyinchiliklar va to'siqlarni engish uchun aqliy va jismoniy imkoniyatlarni safarbar qilish qobiliyatida namoyon bo'ladi. Ixtiyoriy xatti — harakatlarning eng muhim xususiyati bu o'z taqdirini o'zi belgilashdir. Biror kishi o'zboshimchalik bilan harakat qiladi, tashqi sabablarga bo'ysunmaydi. O'zboshimchalik va suprasitivlik ixtiyoriy xatti — harakatlarning asosiy tamoyillari hisoblanadi.
Ixtiyoriy harakat-bu faoliyat jarayonida to'siqlarni engib o'tishga qaratilgan insonning barcha aqliy va jismoniy imkoniyatlarini safarbar etishga qaratilgan namoyon bo'lish harakati.
Psixologiyada iroda tushunchasi
Iroda tushunchasi falsafada tug'ilgan, bu erda Iroda ongning o'z taqdirini o'zi belgilash qobiliyati, shu jumladan axloqiy va o'ziga xos sabablarni keltirib chiqarish qobiliyati sifatida belgilanadi. Psixologiya va nevrologiyaga o'tib, irodaning ta'rifi axloqiy jihatni yo'qotdi va faqat aqliy funktsiya sifatida talqin etila boshlandi. Irodani yuqori aqliy funktsiyalarga an'anaviy ravishda bog'lash, uni hayvon emas, balki insonning mulki sifatida taqdim etish haqida gapiradi, garchi ba'zi hayvonlarni o'rganish bu tushunchani shubha ostiga qo'yadi.
Eng umumiy ma'noda, Iroda psixologiyada insonning ongli ravishda o'zini o'zi boshqarish qobiliyati sifatida qaraladi. Iroda harakatni amalga oshirish uchun ham, undan voz kechish uchun ham zarurdir. Irodaning asosiy elementi ongli ravishda qaror qabul qilishdir. Iroda ekzistensial psixologiyada erkinlik tushunchasiga yaqin, chunki bunday ongli qaror qabul qilgan kishi bir lahzalik vaziyatdan chiqib ketishi yoki o'ziga, qadriyatlariga bo'lgan munosabatiga murojaat qilishi yoki tasavvur, mantiqqa murojaat qilishi va taxmin qilingan harakatning oqibatlarini modellashtirishi kerak.
S. L. Rubinshteyn irodani falsafiy va psixologik ma'noda tasvirlaydi:"ongli maqsad va unga turtki sifatida munosabat bilan tartibga solinadigan harakatlar irodaviy harakatlardir". Bunday ta'rif Iroda tushunchasini istak tushunchasidan, motivatsiya tushunchasidan aniq ajratishga imkon beradi. Ushbu ta'rifda maqsadga munosabat, uni anglash shaklida bir lahzali vaziyatdan uzilish mavjud. Maqsad va maqsadning nisbati ham muhimdir. Maqsad va motiv hech bo'lmaganda sub'ektning ongida bir — biriga to'g'ri keladigan bo'lsa, sub'ekt o'z faoliyatini to'liq boshqaradi, u o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi-faoliyatda Iroda mavjud.
Ba'zi psixologlar Iroda tushunchasini aqliy funktsiya sifatida insonning maqsadga erishishga intilish qobiliyati bilan aralashtiradilar, natijada quyidagi ta'riflarni topish mumkin: "Iroda — bu maqsadga erishishda qiyinchiliklarni engib o'tishni ta'minlaydigan o'z faoliyati va xulq-atvori sub'ekti tomonidan ongli ravishda tartibga solish...".
Sotsiologiyada Iroda tushunchasi ham mavjud. Masalan, sotsiolog F. N. Ilyasov irodani "sub'ektning ierarxik qadriyatlar tizimini yaratish va past darajadagi qadriyatlarni e'tiborsiz qoldirib, yuqori darajadagi qadriyatlarga erishish uchun harakat qilish qobiliyati"deb ta'riflaydi.
Iroda aktining tuzilishi
Ixtiyoriy harakatlar oddiy va murakkab bo'linadi. Oddiylarga odam ikkilanmasdan mo'ljallangan maqsadga boradigan joylar kiradi. Murakkab harakatda, bu harakatni murakkablashtiradigan juda murakkab jarayon turtki va harakatning o'zi o'rtasida birlashadi.
Murakkab ixtiyoriy harakatda olimlar to'rt bosqichni ajratib ko'rsatishadi:
Motivatsiyaning paydo bo'lishi va maqsadni dastlabki belgilash.
Motivlarning muhokamasi va kurashi.
Qarorlar qabul qilish.
Yechimning bajarilishi.
Ixtiyoriy harakat oqimining o'ziga xos xususiyati shundaki, uni amalga oshirish shakli har qanday bosqichdagi ixtiyoriy harakatlardir. Ixtiyoriy harakatning bajarilishi neyro-ruhiy stress hissi bilan bog'liq.
SHuningdek, psixologiyada irodaga ko’pfunktsional kategoriya sifatida yangicha yondashuv, original kontseptsiyaning mohiyati yoritib berilganligi; irodani shakllanish jarayonining ichki va tashqi omillari tavsifi yaratilganligi; iroda tuzilishi (ierarxiyasi) yuzasidan o’ziga xos mulohazalar, mushohadalar bildirilganligi; irodaga oid yondashuvlar tahlili muayyan belgi va alomatlarga binoan umumlashtirilganligi; irodaning patologik holatlari eksperimental materiallar asosida izohlanganligi; iroda shakllanishining gender munosabatlari, jabhalari talqin qilinganligi; iroda shakllanishida psixikaning shakllari (faoliyat, fe’l-atvor, muomala) o’ziga xos ta’sirchan, harakatlantiruvchi kuch ekanligi dalillanganligi; atrof-muhit, ichki va tashqi omillarni shakllanish jarayonidagi roli qiyosiy tahlil qilinganligi va boshqalar ushbu monografiyaning ilmiy-nazariy yangiligi hisoblanadi.
Ijtimoiy turmushda shaxsning irodaviy faoliyati (o’ziga xos tuzilishga ega bo’lganligi tufayli) o’z oldiga qo’ygan anglangan, ya’ni inson o’zi tushungan maqsadlarni bajarishdan, amalga oshirishdan, ro’yobga chiqarishdan iborat sodda shakldagi (oddiy) harakatlarning shunchaki majmuasidan tuzilgan emas, albatta. Xuddi shu boisdan zo’r berishni (ruhiy jihatdan) taqozo, talab etmaydigan ishharakatlari (masalan, shkafdan choynakni olish, sochiqni qoziqqa ilish, kosani tokchaga qo’yish va boshqalar) bilan irodaviy faoliyat tarkiblari o’rtasida ham miqdor, ham sifat jihatdan keskin farq mavjud. Odamning irodaviy faoliyati o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, uning mohiyati shundan iboratki, bunda shaxs o’z oldiga qo’ygan va uning uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi maqsadlariga o’zi uchun kamroq qiymatga ega bo’lgan xatti-harakat motivlarini bo’ysundiradi.
Qolaversa, ustuvor (etakchi, dominant) motivlar (ichki turtkilar) qo’shimcha ko’makchi motivlarni muayyan yo’nalishga yo’naltirib, ularni umumiy (yaxlit) maqsadga xizmat qildiradi.
Iroda paydo bo’lishining bosh omili – inson tomonidan faoliyat tarkiblarining, irodaviy harakatlarning tizimli tarzda tatbiq etilishi bunday ish-harakatlarda ong bilan mujassamlashuvchi, uyg’unlashuvchi shaxsning faolligidir. Irodaviy faoliyat odam tomonidan keng ko’lamda chuqur anglanilgan, o’zlashtirilgan, egallangan ruhiy jarayonlarni amalga oshirish tatbiqiy, xususiyati bo’yicha irodaviy zo’r berishni talab qiladigan aqliy-intellektual amallarni taqozo etadi. Bunday aqliy-intellektual, ijodiy (kreativ) amallar favquloddagi vaziyatni baholash, kelgusida amaliyotga tatbiq qilishga mo’ljallangan harakatlar uchun vositalar, usullar, operatsiyalar tanlash, maqsad ko’zlash va unga erishishning pedagogik-psixologik yo’lyo’riqlarini saralash, ulardan foydalanish uchun muayyan qaror qabul qilish, ijro etish kabilar hisoblanadi. Bizningcha, aqliy, ijodiy, omilkor amallarning barchasi irodaviy faoliyatning operatsional, texnologik tomoni, deb baholanish maqsadga muvofiq.
Irodaviy faoliyatning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) irodaviy harakatlarni shaxs doimo ularning sub’ekti sifatida amalga oshiradi;
2) irodaviy akt, harakat shaxs tomonidan to’la-to’kis mas’ullikni olgan ish, amal, akt sifatida ichdan (ruhiy dunyosida) kechiriladi;
3) irodaviy faoliyat tufayli inson ko’p jihatdan o’zini o’zi shaxs sifatida anglaydi (o’zlikni anglash bosqichi yuzaga keladi);
4) irodaviy faoliyat ta’sirida shaxs o’zining hayot yo’lini hamda taqdirini o’zi belgilashi shart ekanligini tushunib yetadi.


Idrok yoki qabul qilish shaxsning ob’ektiv reallikdagi voqea-hodisalarni va predmetlarni aks ettirishdagi murakkablik, yaxlitlik va to‘laligi bilan sezgilardan farq qiluvchi ruhiy protsessdir. Sezgilar yordamida predmetlarning, narsa va hodisalarning ayrim tomonlari, ba’zi xususiyatlari bilib olinadi. Har bir predmet yoki voqea-hodisada ayrim belgilardan tashqari turlicha sifatlar va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassam bo‘ladiki, odam ularni butun formada, yaxlit tarzda aks ettiradi. Shuning uchun ham sezgilarga qaraganda idrok veqelikni aks ettirishning murakkab tomonidir.
Idrok jarayonida narsalar obrazini to‘la aks ettirishning sababi shundaki, odam miyasida hayot davomida turli-tuman qo‘zg‘ovchilar ta’siri tufayli juda ko‘p muvaqqat bog‘lanishlar vujudga kelgan bo‘ladi. Shuning natijasida turmush tajribasiga ega bo‘lgan odam o‘zi idrok qilayotgan narsasini darhol tushunib yetadi. Tajribasiz odamda esa bunday xususiyat bo‘lmaydi, ya’ni u idrok qilayotgan narsasining tub mohiyatiga tushunib yetmaydi.
Idrokni sezgilarga nisbatan yana bir murakkab tomoni shundaki, har bir predmet, voqea va hodisa moddiy borliq formasi bo‘lgan makon va zamon bilan bog‘liq holda qabul qilinadi. Chunki moddiy borliqda mavjud bo‘lib, odam tomonidan idrok qilinayotgan narsa va hodisalar xamma vaqt makon va zamon jihatidan bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi. Demak, odam har bir predmetni idrok qilganda uning fazodagi formasini (kub, uchburchak, doira), katta-kichikligini (katta, kichik, mayda) munosabatlarini (boshqa predmetlarga va idrok qiluvchiga nisbatan) hisobga oladi. Ikkinchidan, har bir predmet idrok qilinganda uning paydo bo‘lish va o‘zgarib borish jarayonlariga e’tibor beriladi.
Idrok protsessida sezgi turlarining barchasidan tashqari boshqa ruhiy holatlar ham ishtirok etadi. Masalan, odam atirgulni idrok qilganda uning chiroyli shaklini, ajoyib rangini, xushbo‘y hidini, mayin barglarini yaxlit tarzda qabul qiladi. Demak, atirgulni idrok qilishda ko‘rish, hid bilish va teri sezgilari ishtirok etadi. Atirgulni idrok qilishning boshlanishi xotira mahsuli (uning atirgul ekanligini tanib ajratib olish) bo‘lib, uning turli tomonlari to‘g‘risida mulohaza yuritish tafakkuridir. Shunday qilib, istagan predmetni yoki voqea-hodisani idrok qilishda o‘sha narsaning mohiyatiga qarab ruhiy holatlarning ma’lum qismidan foydalaniladi. Diqqat, xotira, xayol va tafakkursiz to‘g‘ri, to‘liq idrok qilish mumkin emas.
Idrokning nerv mexanizmi ham sezgilarnikidan farq qiladi. Bu fikr idrokka xos nerv-fiziologik asosning murakkabligidadir. Idrokning fiziologik asosi bosh miyaning katta yarim sharlar po‘stlog‘ida vujudga keluvchi murakkab shartli refleks bog‘lanishlaridir.
Tashqi ta’sir katta yarim sharlar po‘stlog‘ida birlashtiriladi, organizmning bir qancha qo‘zg‘ovchilar ta’siriga reaksiyasi bir-biri bilan bog‘lanadi.Har bir predmetdagi xossalarning yig‘indisiga qarab odam ularni bir-biridan farq qiladi. Bundan tashqari idrokning fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining faoliyati bilan ham bog‘liqdir. Odam predmetlarni, voqealarni faqat ko‘rish, eshitish, hid bilish orqaligina emas, balki nutq orqali ham idrok qiladi.