Islom diniyning vujudga kelishi va tarqalishi

2.1. Islom dinining paydo bO`lgan ijtimoiy-tarixiy va g`oyaviy muhit.
Islomning vujudga kelishini tahlil etish O`sha tarixiy davr-VI-VII asrlarga xos xususiyatlar, arab qabilalari O`rtasida hukmron bO`lgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va ularning diniy-g`oyaviy hayoti bilan qisqacha tanishib chiqishni taqozo etadi.
Arabiston yarimoroli iqlim sharoiti noqulay qumli sahrolar va tog`lardan iborat bO`lib, kO`chmanchi aholisi badavlat V-VII asrlarda chorvachilik bilan shug`ullanar edi.
Yarimorolning nisbatan yaxshi iqlim sharoitiga ega bO`lgan qismida joylashgan Yaman nomli kichik bir viloyat, qadimdan rivojlangan qishloq xO`jalik va madaniyat markazlaridan biri bO`lgan. U yerda quldorlik tuzumi taraqqiy etgan, sO`nggi quldorlik davlati bO`lgan Xim`yariylar podsholigi eramizning II asrida tashkil topgan va VI asr boshlarida tanazzulga yuz tutgan. Lekin yarimorolning boshqa hududlari-suvsiz sahrolardan iborat bO`lganligi sababli O`troq dehqonchilik faqat va ayrim joylarda sahrolar O`rtasidagi onda-sonda uchraydigan kichik vohalardagina birmuncha taraqqiy etgan edi. Bu yerlarda dehqonchilik ham noqulay iqlim sharoiti tufayli har tomonlama cheklangan edi, asosan xurmo va arpa yetishtirilardi.
Yarimorolning cheksiz sahrolarida yashovchi, chorvachilik bilan shug`ullanuvchi arab qabilalari-badaviylar bundan ham og`ir sharo-itda yashar edilar. Ular ijtimoiy taraqqiyot jihatidan ancha orqada qolgan, taraqqiyotning urug`-qabilachilik bosqichida edilar. VI asr oxiri-VII asr boshlarida, ya`ni islom vujudga kelishi arafasida turli arab qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi.
Qadimiy taraqqiyot markazi bO`lgan Yamanda rivojlangan quldorlik tuzumi hukmron bO`lib, yarim orolning shimoliy qismida joylashgan va Vizantiya hamda Eron kabi qadimiy imperiyalar ta`siri ostida bO`lgan hududlarda savdo munosabatlari endigina rivojlana boshlagan, sahrolarda kO`chmanchi chorvachilik bilan shug`ul-langan arab qabilalari O`rtasida patriarxal, urug`-qabilachilik tartibi hukmron edi. Bu tartibning yemirilishi va sinfiy munosabatlarning tarkib topishi davri endigina boshlangan edi.
Og`ir iqlim sharoiti va ishlab chiqaruvchi kuchlar zaif rivojlanganligi sababli Arabiston yarimorolida yashagan kO`pchilik qabilalar taraqqiyot jihatidan Misr, Vizantiya, Eron, Mesopotomiya kabi qadimiy madaniyat markazlari aholisiga nisbatan ancha orqada qolib ketgan edi. Yarimorolning g`arbiy qismida Qizil dengiz qirg`oqlari bO`ylab chO`zilgan va Hijoz deb nom olgan hudud bu davrda iqtisodiy jihatdan birmuncha rivojlangandi. Buning sababi suvli vohalarda dehqonchilik bilan shug`ullanish imkoniyati mavjud bO`lganligidan va janubdan shimolga tomon qadimiy karvon yO`li O`tganligida edi. Tarixiy manbalarga kO`ra, VI asr O`rtalarida bu yO`l janubda Yaman orqali Habashiston va Hindiston bilan, shimolda Suriya orqali Misr, Vizantiya va Eron bilan bog`langan. O`z davri uchun katta iqtisodiy ahamiyatga ega bO`lgan Hijozdagi ayrim aholi manzillari, shaharlar, xususan yO`l ustida joylashgan Yasrib (Toif) shahri, VI asrda ancha kengaygan va gavjum savdo markazlariga aylangan edi.
Makka savdo markazi sifatida katta ahamiyatga ega bO`lib, atrofdagi qabilalarga boshqalarga nisbatan kuchliroq ta`sir kO`rsatar edi. Makkada Ukaz nomli katta bozor joylashgan edi. Arab qabilalari O`rtasida Makkaning diniy markaz sifatida roli ham ancha oshgan edi. Makkada Ka`batilloh ibodatxonasi turli arab qabilalarining 360 xudosining sanam, ya`ni butchalari mavjud bO`lgani tufayli bu shahar O`z atrofida yashovchi kO`p qabilalar uchun e`tiqod markazi - ziyoratgohga aylangan edi. Arablarda ham tijorat, ham ziyorat deb bejiz aytmaganlar.
V-VII asrlarda Makkada arablarning quraysh qabilasi hukmron bO`lib, bularning yuqori tabaqalari savdo-sotiq avj olishi natijasida ancha boyib ketgan; pul muomalasi, sudxO`rlik rivojlangan, shuningdek, qul savdosi va qullarning mehnatidan foydalanish ham ancha kengaygan.
Sharqshunos olimlarning tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, qadimiy Yamanni istisno qilganda, Arabiston yarimorolida yashovchi qabilalar uchun V-VI asrlarni iqtisodiy urug`-qabilachilik tuzumi yemirila boshlagan va quldorlik munosabatlari vujudga kela boshlagan davr, deb tavsiflash mumkin va lozim. O`sha davrda kuchli imperiyalar bO`lgan Vizantiya va Eron O`rtasida Yamanni qO`lga kiritish va karvon yO`llarida O`z hukmronligini O`rnatish uchun kurash davom etgan.
Yaman sosoniylar hukmronligiga O`tgan davrlarda (572-628 yillar) Eron kO`rfazi orqali Hindistonga boradigan yO`l tez rivojlana boshlagan va shu munosabat bilan Hijoz orqali O`tgan karvon yO`li inqirozga uchragan. Bu hol faqat Hijoz shaharlarigagina emas, balki barcha arab qabilalari hayotiga ham jiddiy ta`sir kO`rsatgan va Arabistonda ijtimoiy-iqtisodiy inqirozning boshlanishiga sabab bO`lgan.
Savdodan keladigan daromad kamayib ketishi natijasida quraysh zodagonlari O`rtasida sudxO`rlik avjga chiqqan; qullar, kambag`allarni ezish kuchaygan Makka va Hijozning boshqa shaharlarida mazlumlar bilan zolimlar orasidagi qarama-qarshiliklar keskinlashgan. Bir tomondan, qul egalari bilan qullar O`rtasida, ikkinchi tomondan, qabila zodoganlari bilan oddiy mehnatkashlar O`rtasida sinfiy qarama-qarshiliklar kuchaygan. Qabilalarning yuqori tabaqalari, ayniqsa, Makka zodagonlari qO`shni mamlakatlarni bosib olib katta boylik, O`ljani qO`lga kiritish va shu orqali hokimiyatni mustahkamlash, iqtisodiy inqirozdan qutilish haqida tez-tez O`ylay boshlaganlar.
Ammo tarqoqlik va kelishmovchiliklarga barham berish, barcha arab qabilalarini, ularning iqtisodiy va harbiy imkoniyatlarini yagona davlatga birlashtirish zarur edi.
Arab xalqi hayotni VI asr oxiri VII asr boshlarida yuz bergan jiddiy tarixiy voqelar arab qabilalarining ijtimoiy hayot taqozasi bilan vujudga kelgan markazlashishga intilishga undagan. Islom ayni shu intilishni O`zida aks ettirgan g`oya, mafkura sifatida yuzaga kelgan, markazlashgan arab davlatining vujudga kelishi, qO`shni malakatlarning bosib olinishi, arab xalifaligining kengayishi jarayonida kuchli g`oyaviy qurol sifatida xizmat qilgan.
Markaziy va Sharqiy Arabiston yarim oroli sahrolarida yashagan arab badaviylari O`rtasida ibtidoiy tuzumga xos bO`lgan politeistik ma`jusiylik diniy tasavvurlari hukmron edi.
V-VI asrlarda bu qabilalarning diniy e`tiqodlari totemizm, fetishizm va animizm kabi diniy tasavvurlarning qorishig`idan iborat edi. KO`p qabilalar alohida toshlarga e`tiqod qilar, insonga yordam beradigan ezgu ruhlar, yovuz jinlar va ayyor shaytonlar tO`g`risidagi tasavvurlar keng tarqalgan edi.
Har bir qabila O`z xudosining sanamiga sig`inar, topinar edi. Bu hol dinshunoslikda kO`p xudolilikning arablarga xos kO`rinishi, deb tavsiflangan. Qur`onda bunday e`tiqod shirk deb nom olgan. Bundan tashqari arab qabilalari O`rtasida Quyosh va Oyga topinish ham mavjud edi.
V-VI asrlarda arab qabilalari urug`-qabilachilik tuzumi yemirila boshlagan, ibtidoiy diniy tasavvurlar tanazzulga yuz tutgan edi. Qabilalar O`rtasida markazlashishga bO`lgan intilishning g`oyaviy in`ikosi sifatida yakka xudolikka xos diniy aqidalarning kurtaklari shakllana boshlagan. Yakka xudolilik tO`g`risidagi bunday diniy ta`limot islomdagina emas, balki u paydo bO`lmasdan birmuncha vaqt ilgari Arabistonning ayrim joylarida targ`ib qilina boshlagan edi. Islom esa ana shu targ`ibotlarning galdagi shakllanishi va tarkib topishining natijasi sifatida vujudga kelgan.
Islomdan ilgari arab qabilalari orasida yakka xudolilik tO`g`risida targ`ibot yuritgan, O`zini payg`ambar deb e`lon qilgan shaxslar tarixiy manbalarda “xaniflar”, ya`ni xaq-haqiqat izlovchilar nomi bilan ma`lumdir. Islomning paydo bO`lishi arab qabilalari O`rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning muayyan bosqichi bilan bog`liq bO`lgan.
Hijozda “xaniflar” deb atalgan yagona xudoga e`tiqodning bir necha tarafdorlari Muhammad payg`ambargacha ham bO`lgan va ular xristian yoki yahudiy bO`lmaganlari holda yakka xudoga va oxirat kuniga ishonganlar. Ulardan Musaylima, Sajjoh, Tulayx, Asvod kabilarning nomlari rivoyatlarda saqlanib qolgan.
Muhammad payg`ambar hijriy 11-yilning rabi-al-avval (632 yil iyun) oyida Madinada 63 yoshida vafot etgan. Bu davrda anchagina mustahkam musulmon davlati vujudga kelgan; u Yamandan Sino yarimoroligacha, Qizildengiz sohillaridan markaziy qum sahrolari-Sahroi Kabirgacha chO`zilgan katta hududni O`z ichiga olgan edi. Muhammad vafotidan keyin uning O`rinbosarlari-xalifalar davlatni boshqara boshlaganlar. Shu munosabat bilan musulmonlar davlati O`zining bundan keyingi tarixida “Arab xalifaligi” deb nom olgan. Muhammad vafot etgan birinchi kunlardanoq musulmonlar jamoasining yO`lboshchilari O`rtasida hokimiyat uchun kurash va O`zaro ixtiloflar boshlangan. Bu kurashda muhojirlar guruhi g`olib chiqqan va Muhammadning ilk safdoshlaridan biri Abu Bakr xalifa deb e`lon qilingan.
Abu Bakr hukmronligining (632-634 yillar) dastlabki yilla-ridanoq bir qator arab qabilalari O`rtasida Madina hukmronligiga qarshi O`z mustaqilligi uchun harakat boshlangan. Bundan tashqari ayrim joylarda O`zini payg`ambar deb e`lon qilgan mahalliy targ`ibotchilar rahbarligi ostida islomga qarshi diniy-g`oyaviy mustaqillik uchun kurash boshlangan. Vizantiyaning kuchsiz qO`shinlari jiddiy qarshilik kO`rsatishga ojizlik qilganlar. Xalifa Umar zamonida istilolar yanada kchaygan; 634 yili Basra, 640 yili Quddusi Sharif olingan va Falastin, Suriya yerlari tO`la ravishda xalifalik qO`liga O`tgan. Shu vaqtning O`zida Mesopotamiya va Eronga ham yurishlar boshlangan. 637 yili arab qO`shinlari sosoniylar poytaxti Ktesifonga bostirib kirganlar, 644-645 yillarda Hindiston chegaralariga yaqinlashganlar. 639 yilda Misrga qarshi hujum boshlangan, shimoliy va shimoli-sharqiy tomonga yurish boshlagan arab qO`shinlari 640 yilda Armanistonni bosib olganlar, 647 yilgacha arablar Shimoliy Afrika qirg`oqlarini Tunisgacha bosib olganlar.
Ulardan keyingi xalifalar-Usmon (644-656) va Ali (656-661) zamonlarida ham istilolar davom etgan. Kavkaz va Markaziy Osiyo tomoniga harbiy yurishlar kuchaygan. Qisqa vaqt ichida Gruziya, Ozarbayjon, Eronning shimoliy qismi, Xuroson, Marv yerlari arablar qO`l ostiga O`tgan va xalifalik qO`shinlari Amudaryo sohilla-riga chiqqan. Shunday qilib, 30 yildan ozroq muddat ichida arab xalifaligi yuqorida eslatilgan yurtlarni, O`sha zamondagi eng katta imperiya bO`lgan Vizantiyaga qarashli katta territoriyani ham bosib olgan, sosoniylar imperiyasini tamomila yiqitgan.
Natijada Amudaryo sohillaridan Shimoliy Afrikagacha, Tbilisi va Darbanddan Yaman hamda Ummongacha chO`zilgan yangi imperiya vujudga kelgan. Arab qO`shinlari badaviylar va boshqa har xil qabilalardan yollab olib tuzilgan bO`lib, O`z zamonining harbiy san`at va texnika darajasidan ham ancha orqada edi. Osonlik bilan erishilgan g`alabalarning asosiy sababi ularga jiddiy qarshilik kO`rsatadigan kuchning yO`qligida, borlarining ham tarqoqligida edi. Qadimiy imperiyalar-Vizantiya va Eron O`zaro urushlar tufayli holdan toygan, ularning qudrati sO`nib, chiriy boshlagan edi. Shimoliy Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkazda ham yirik davlatlar yO`q edi; mayda feodal davlatlar O`zaro urushlar natijasida kuchsizlangan va tarqoq holda edi. Shuning uchun ham arab qO`shinlari nisbatan qisqa davr ichida ana shunday katta hududlarni bosib olishga muvaffaq bO`lgan edilar.