Isloxotlarni davom ettirish va chuqurlashtirish sharoitida korxonaning iqtisodiy salohiyatidan foydalanish samaradorligini oshirish

Iqtisodiy barqarorlik va samaradorlik
Islohotlar va iqtisodiy o‘sish sifatini oshirish muhim rol o‘ynadi.
Iqtisodiy fanda-iqtisodiy o‘sishning samaradorligi va-iqtisodiy
o‘sishning sifati tushunchalari farqlanadi.
Iqtisodiy o‘sishning samaradorligi deganda-«ijtimoiy ishlab
chiqarish samaradorligi» tushunchasining hamma tarkibiy qismlarini shu
jumladan tovar va xizmatlarning sifatini yaxshilanishi, ularning raqobatbardorshigini ortishi, yangi tugallangan yuqori texnologiyani o‘zida
mujassamlashtirgan tayyor tovarlarni ishlab chiqarishni o‘zlashtirish,
foydalaniladigan resurslarni qaytimini o‘sishi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishi tushuniladi.
«Iqtisodiy o‘sishning sifati» tushunchasi esa mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishini ijtimoiy yo‘naltirilganini kuchayishini ifodalaydi.
- inson kapitaliga sarflanadigan investitsiyani ko‘payishi;
- kishilarning turmush va mehnat sharoiti xavfsizligini ta’minlash;
- ishsizlarning va mehnat qobiliyatiga ega bo‘lmagan aholini ijtimoiy
himoya qilish;
- mehnat bozoridagi taklif o‘sib borayotgan sharoitda to‘la bandlikni
qo‘llab-quvvatlash
Korxonada samaradorlikni aniqlash muhim axamiyatga ega. Bugungi
kunda samaradorlikni aniqlashda barcha ko‘rsatkichlarni shartli ravishda
ikki guruhga bo‘lib o‘rganish qabul qilingan.
Birinchi guruhga natural ko‘rsatkichlar kiradi.
Ikkinchi guruhga iqtisodiy ko‘rsatkichlar kiradi. Har ikki guruh
ko‘rsatkichlardan foydalanish samaradorlikni aniqroq ko‘rsatadi.
Korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli monitoringi va
tahlilini o‘tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga
ko‘ra korxonalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
- iqtisodiy barqaror korxona;
- iqtisodiy xatarli korxona;
- iqtisodiy nochor korxona: o‘z to‘lov qobiliyatini tiklash imkonyatiga
ega; o‘z to‘lov qobiliyatini tiklash imkonyatiga ega bo‘lmagan korxonalar.
YUqorida keltirilgan xo‘jalik samaradorligini baholash usullari va
ko‘rsatkichlaridan tashqari bugungi kunda amaliyotda Iqtisodiy nochorlik
qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan korxonalarning iqtisodiy nochorlik
belgilarini aniqlash uchun mezonlar tizimi ham qo‘llaniladi. Ularning
qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- To‘lov qobiliyati koeffitsienti (Ktq);
- Xususiy aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti
- Aktivlar rentabelligi (Ra);
- Xususiy va qarzga olingan mablag‘lar nisbati koeffitsienti (Kxq);
- Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsienti;
- Eskirish koeffitsenti (Kesk);
- moliyaviy mustaqillik koeffitsienti (Kfn).
Bu ko‘rsatkichlar bir qarashda mahsulot ishlab chiqarish sohasiga, demak,
ishlab chiqarish samaradorligiga aloqasi yo‘qday tuyuladi. Aslida esa aynan
ular orqali korxonaning samarali faoliyatini anglatuvchi iqtisodiy va
moliyaviy barqarorlik aks ettiriladi. Bundan tashqari, mahsulotning
material sig‘imi, fond qaytimi, mehnat unumdorligi va rentabellik
ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarishni rejalashtirish va tahlil qilishda
qo‘llansa, mezonlar tizimi yordamida esa korxonalar o‘zlarining faoliyat
yuritish qobiliyatini ko‘rsatadi hamda turli xil muammoli vaziyatlarda
xo‘jalik sudlarida o‘z manfaatlarini himoya qiladi.
Iqtisodchi olimlar va amaliyotchilar marketing faoliyatida strategik
qarorlar qabul qilish uchun yordami tegishi mumkin bo‘lgan bir qator
modellar ishlab chiqqanlar. Ko‘pgina bazis strategiyalar bu modellar bilan
bog‘liq. Model aniq bir vaziyatdan kelib chiqib tanlanadi. O‘suvchi bozor
sharoitida strategiyalarni yaratish uchun model taklif etiladi.
Boshlang‘ich nuqta korxonaning haqiqiy va rejadagi rivojlanishi
o‘rtasidagi farq yoki marjasi hisoblanadi. Bu korxona maqsadlari avvalgi 34
strategiyalar yordamida amalga oshirilganini bildiradi.
Mahsulotni sotish aniq iste’molchi tomonidan buyumlar-ning ayrim turlari ko’rinishida amalga oshiriladi. Etka­zib beruvchilar va haridorlar mahsulot etkazib berish to’g’risida shartnoma tuzadilar. Unda buyumlarning ro’yxati, miqdori, etkazib berish muddatlari va boshqa shartlar ko’zda tutiladi. Ularning bajarilishi tahlili 8-jadvalda keltirilgan.
8-jadval
Mahsulotlarni sotish rejasi va shartnoma majburiyatlari-ning bajarilishi tahlili (ming so’m)

Ko’rsatkichlar	Reja bo’yicha	Haqiqatda	Farqi (+; -)	Rejaning baja­rili­shi, % da	So­tish hajmiga ta’siri
Mahsulotlarning amaldagi narxlarda sotilish hajmi	14520	14321	+71	100,5
Tovar mahsuloti	14265	14493	+228	101,6	228
Sotilmagan mahsulotlar qoldiqlarining o’zgarishi	+ 15	+ 172	+ 157		-157
Haridorlarga mahsulotlar etkazib berish bo’yicha shartnomalarning bajari­lishi	14250	14010	-240	98,3

Jadvaldan ko’rinishicha, sotilgan mahsulotlarning hajmi rejaga nisbatan 71 ming so’mga yoki 0,5% ga oshgan. Bunga tovar mahsulotlarini ishlab chiqarish rejasini 228 ming so’mga yoki 1,6% ga oshirib bajarilganligi sabab bo’lgan. Ammo tovar mahsulotlarining rejadan ortiq ishlab chiqarilishi to’liq. darajada sotilmagan.

Sotilgan mahsulotlarning o’tuvchi qoldiqlari rejalashtirilganga ko’ra 157 ming so’mga o’sgan, bu sotish hajmini shu summaga pasaytirgan.
Sotilmagan mahsulotlar qoldiqlarining o’sishi mahsulotlarni sotish hajmini ko’payishining foydalanilmagan rezervlaridan iborat bo’ladi. Mahsulotlarni sotish rejasining 0,5% oshirib bajarilishiga qaramasdan, korxona mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarini 240 ming so’mga yoki 1,7% ga kamroq bajargan, bu korxona ishining salbiy ko’rsatkichlaridan biridir.
Bozor sharoitlarida mahsulot sifatining yaxshilanishi tobora katta ahamiyat kasb etadi. Mahsulotning sifati deganda uning foydalanish uchun yaroqlilik darajasini belgilovchi xususiyatlar majmui tushuniladi. Mahsulotning belgilangan turlari attestatsiyadan o’tkaziladi va ularning sifati ikki nav – oliy va birinchi navga bo’linadi. Sifatning oliy naviga, sifat parametrlariga asoslangan, oliy ilmiy-texnik yutuqlar darajasiga mos keluvchi mahsulotlar kiradi. Bunday mahsulotlarning sifat parametrlari amaldagi standartlarga mos kelishi kerak. Mahsulot sifatini harakterlovchi ko’rsatkichlardan biri oliy navli mahsulotlar hajmining umumiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmiga nisbatan salmog’idir (9-jadval).

9- jadval

Oliy navli mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha
reja bajarilishi tahlili

Ko’rsatkichlar	O’tgan yil (amal)	Hisobot yili		O’zgarish
		reja bo’yicha	haqiqat-da	o’tgan yil­ga nisba­tan	rejaga nis­batan
Tovar mahsuloti	14006	14265	14495	+489	+230
Shu jumladan oliy navli mahsulotlar	2831	3459	3663	+832	+204
Oliy navli mahsulotlarning umu­miy mahsulotlar hajmiga nisbatan salmog’i, foizda	20,2	24,4	25,2	+5	+0,8

Jadvaldan ko’rinishicha, korxonada hisobot yilida o’tgan yilga va rejaga nisbatan ishlab chiqarilgan mahsulotlar si­fatini yaxshilanishi kuzatilgan, ya’ni sifatning oliy navini tovar mahsulotining umumiy hajmiga nisbatan salmog’i o’tgan yilga nisbatan 5% ga, rejaga nisbatan 0,8% ga oshgan.
Mahsulotning sifatiga uni ishlab chiqarish uchun foyda-lanilgan xom ashyo va materiallarning sifati, belgilangan texnologik jarayonga aniq rioya qilinishi, ishchilarning malakasi, mahsulot sifatini yaxshilaganlik uchun moddiy rag’batlantirish, tayyor mahsulotlarni saqlash, tashish va boshqalar ta’sir qiladi.
Mahsulotning tannarxi kichik korxonalar ishining tejamliligini ta’riflovchi eng muhim ko’rsatkichlardan biridir. Mahsulot tannarxining pasayishi korxona rivojlanishining eng muhim omili hisoblanadi. Mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning tannarxi deganda bevosita mahsu­lotlarni tayyorlash va ishlarni bajarish, ishlab chiqarish sharoitlarini yaxshilash va uni takomillashtirish jarayonida foydalaniladigan resurslarning barcha turlari: asosiy fondlar, tabiiy hom ashyo va sanoat hom ashyosi, materiallar, yonilg’i va energiya, mehnatning pul shaklida aks ettirilgan harajatlari tushuniladi. Mahsulot tannarxiga kiritilgan harajatlarning tarkibi, ularni moddalar bo’yicha tasniflash davlat standarti tomonidan, kalkulyatsiyalash usullari esa korxonaning o’zi tomonidan belgilanadi.
Mahsulotning tannarxi korxonaning ishlab chiqarish va muomala harajatlaridan iborat bo’ladi, harajatlar va daromadlarni tenglashtirish, ya’ni o’z harajatlarini o’zi qoplashi bozor mexanizmining asosiy xususiyatlaridan biridir.
Tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xiz­matlarning sotilishi korxona faoliyati moliyaviy natijalarini aniqlashga imkon beradi.
Hisobot davrida haridorlarga ortib jo’natilmagan mahsulotning qiymati va firma ichidagi oborot sotish hajmiga kiritilmaydi.
Mahsulotning sotilishidan tushgan tushum – korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinadigan pul mablag’larining hajmidir. Bu korxona harajatlarini qoplash va daromadlarni shakllantirish mablag’larining asosiy manbaidir.
Asosiy mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan tashqari, korxona boshqa sotishlardan hamda sotishdan tashqari operatsiyalardan tushumlar olishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati jarayonida moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromadni aks ettiruvchi foyda korxona faoliyatining eng muhim umumlashtirilgan ko’rsatkichi hisoblanadi.
Tadbirkor hamma vaqt foyda olishni maksad qilib qo’yadi, ammo hamma vaqt ham foyda ololmaydi. Agar tushum tannarxga teng bo’lsa, unda faqat mahsulot ishlab chiqarish va sotish harajatlarining o’rnini qoplashga erishiladi. Tushumdan oshib ketuvchi harajatlarda korxona salbiy moliyaviy natija ko’radi, bu uni murakkab moliyaviy ahvolga solib qo’yadi, bankrotlik ham istisno emas.
Mahsulotlarni sotishdan olingan foy­da (zarar) qo’shimcha qiymat solig’i va aktsizsiz mahsulot sotishdan tushgan tushum va mahsulotlarning tannarxiga kiritilgan ishlab chiqarish va so­tish harajatlari o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Keltirilgan ta’rifdan foyda korxonaning o’z mahsulotlari (ishlari, xizmatlari)ni talab va taklif asosida vujudga kelgan narxlar bo’yicha sotishdan hosil bo’lgan yalpi daromad hajmiga bog’liqligi ma’lum bo’ladi.
Korxonaning yalpi daromadi – mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan tushgan tushumdan moddiy harajatlarni chiqarib tashlagandan keyin ish haqi va foydani o’z ichiga oluvchi korxona sof mahsulotlaridan iboratdir.
Bozor munosabatlari sharoitida korxona eng katta foyda olishga erisha olmasa, tovarlarni sotish va xizmatlar ko’rsatish bozorida o’z mavqeini mustahkam ushlab turish, raqobat sharoitida o’zining ishlab chiharishini dinamik rivojlanishini ta’minlashga imkon beruvchi foyda hajmini olishga harakat qilishi kerak.
Umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda (zarar) quyidagi algebraik summa tarzida hisoblanadi: asosiy faoliyatdan foyda plyus dividendlar va foizlar bo’yicha daromadlar plyus yoki minus investitsiyalar va qimmatbaho qog’ozlarni qayta baholashdan keladigan daromadlar (zararlar) va minus foiz­lar bo’yicha harajatlar plyus yoki minus boshqa moliyaviy fa­oliyatdan daromadlar (zararlar).
Soliq to’langunga hadar foyda umumxo’jalik faoliyati­dan foyda va favqulodda foydalar va zararlar saldosining algebraik summasi sifatida aniqlanadi.
Soliq to’langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda daromad soliqlarini chiqarib tashlash bilan soliqlar to’langunga qadar foyda va minus hali hech qaerda hisobga olinmagan boshqa soliqlar va to’lovlardan iborat bo’ladi. Quyidagi 10-jadvalda korxona foyda olishining tahlili berilgan.
10-jadval
Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda (zarar) va uni o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili (ming so’m)

Ko’rsatkichlar	Haqiqatda		Farqi (+;-)	Foyda hajmiga ta’siri
	O’tgan yil uchun	Hisobot yil uchun
Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda	26399	26704	+305	+305
Davriy harajatlar	10341	11553	+ 1212	-1212
Boshqa daromadlar	5452	6089	+637	+637
Boshqa zararlar	24310	25774	+ 1464	-1464
Asosiy faoliyatdan foyda (zarar)	-2400	-4534	2134	x

Jadval ma’lumotlarining ko’rsatishicha, korxonada asosiy faoliyat bo’yicha o’tgan yili 2400 ming so’m, hisobot yilida esa 4534 ming so’m zararga yo’l qo’yilgan, ya’ni zararlarning o’sishi yiliga 2134 ming so’mni tashkil qilgan. Bu zararlarga boshqa harajatlarning 1464 ming so’mga va davriy harajatlarning 1212 ming so’mga ko’payishi natijasida yo’l qo’yilgan. Shuning bilan birga sotishdan yalpi foydani 305 ming so’mga, boshqa daromadlarni 637 ming so’mga o’sishi hisobiga korxona asosiy faoliyatidan 942 (305+637) ming so’m foyda olgan. Ammo foydaning bu mikdori zararni qoplash uchun etarli emas.

Korxona ish faoliyatining samaradorlik darajasini baholash uchun olingan natija (yalpi daromad, foyda) harajatlar yoki foydalanilgan resurslar bilan taqqoslaniladi. Foy­da va harajatlarni tenglashtirish rentabellikni yoki aniqrog’i rentabellik me’yorini bildiradi.
Amaliyotda rentabellik me’yorini o’lchashning ikki variantidan foydalaniladi. Bu foydaning korxonaning joriy sarf-harajatlari (tannarx)ga yoki avanslashgan qo’yilmalar (asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma mablag’lar)ga nisbatidir. Ikkala o’lchov varianti ham bir-biri bilan avans­lashgan qo’yilmalar oboroti tezligi ko’rsatkichi bilan bog’langan:

R₁ = R / Fa , R₂ = R / Fz ;

bu erda, R – foyda;

R1 , R2 – foyda me’yori (1- va 2-variantlar);
Fa, Fz – avanslashgan fondlar va tannarx fondlari.
Aylanishlar soni p = Fz /Fa bo’lganligi uchun R₂ = R₁ x p.
Korxona rentabelligi me’yorini quyidagicha hisoblash mumkin:

R = P (U – S)*100 / (F_o + F_ob);

Bu erda, R – foyda;

P – mahsulot hajmi;

U – mahsulot birligining narxi;
S – mahsulotning tannarxi;
F_o – acosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati;
F_ob – aylanma mablag’larning hajmi.
Korxonalar ish amaliyotida rentabellikning bir qator ko’rsatkichlari qo’llaniladi.

1. Mahsulotning rentabelligini sotilgan barcha mahsulotlar bo’yicha va uning alohida turlari bo’yicha aniqlash mumkin. Birinchi holda u mahsulotni sotishdan olingan foy­daning uni ishlab chiqarish va sotish harajatlariga nisbati sifatida aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlarning rentabelligi tovar mahsulotini sotishdan olingan foyda­ning mahsulotni sotishdan tushgan tushumga nisbati sifa­tida; balans foydasining mahsulotni sotishdan olingan foydaga nisbati bo’yicha; sof foydaning sotilgan mahsulotdan tushgan tushumga nisbati bo’yicha hisoblanadi.

   
   

2. Ishlab chiqarish fondlarining rentabelliligi balans foydasining asosiy ishlab chiqarish fondlari va moddiy aylanma mablag’larning o’rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida hisoblanadi. Bu ko’rsatkichni sof foyda bo’yicha ham hisoblash mumkin.

   
   

3. Korxona qo’yilmalarining rentabelliligi uning ixtiyorida bo’lgan mulkning qiymati bo’yicha aniqlanadi. Hisoblashda balans va sof foyda ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Mulkning qiymati buxgalteriya balansi bo’yicha aniqlanadi. Bu ko’rsatkich korxona mulkining bir so’m qo’yilmalariga sotish darajasini ifodalaydi.

   
   

Korxona shaxsiy mablag’larining rentabelligi sof foy­daning balans bo’yicha belgilangan, uning shaxsiy mablag’lariga nisbati bilan aniqlanadi.

Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalarning rentabelligi qimmatbaho qog’ozlar va boshqa korxonalarda ulushli ishtirok etishdan daromadlar miqdorining uzoq muddatli moliya­viy kiritmalarning umumiy xajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. Quyidagi 11-jadvalda rentabellikning tahlili haqidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan.
11-jadval
Sotilgan mahsulotlar rentabelligining tahlili

Ko’rsatkichlar	O’tgan yilda	Hisobot yilida	Farqi (+; -)
Sotishdan olingan sof foyda, ming so’m	122441	126086	+3645
Sotilgan mahsulotning tannarxi, ming so’m	96042	99382	+3340
Sotilgan mahsulotdan yalpi fonda, ming so’m	26399	26704	+305
Sotilgan mahsulotning rentabelligi, % da	21,6	21,1	-0,4

Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, hisobot yilida so­tilgan mahsulotlarning rentabelliligi o’tgan yilga nisbatan 0,4% ga pasaygan. Bu sotishdan sof foyda miqdorini 3645 ming so’mga ko’paygani natijasida sodir bo’lgan.

1.3. Resurslarning ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari

Mehnat unumdorligi. Bu ko’rsatkich bilan xodimlarning ish­lab chiqarish faoliyati samaradorligi aniqlanadi. Bu ishlab chiqarish samaradorligining eng muhim o’lchovlaridan biridir. Mehnat unumdorligining o’sishi jonli va buyumlashgan mehnatning tejalishini bildiradi.

Mehnat unumdorligi – bu bir xodim tomonidan ish vaqti birligi ichida ishlab chiqarilgan mahsulotning mikdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarishga ish vaqtining mikdo­ri bilan o’lchangan jonli mehnat sarfining samaradorligidir.
Birinchi ko’rsatkich bir xodimning vaqt birligi ichida ishlab chiqargan mahsulotini aniqlaydi:

Ishlab chiqarish	=	Ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori (Q)
		Ishlangan vaqt (T)

Ikkinchi ko’rsatkich mehnat sarfini, ya’ni mahsulot birligiga sarflangan vaqtni aniqlaydi:

Mehnat sarfi	=	Ishlangan vaqt (T)
		Ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdori (Q)

Mehnat unumdorligining oshishi mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga, ish kuchiga ehtiyojni nisbatan qisqartirishga, xodimlar ish haqining o’sishini ta’minlashga imkon beradi. Bularning barchasi kichik korxonaning muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarurdir.

Mehnat unumdorligining quyidagi ko’rsatkichlari mavjud: bir ishchining o’rtacha yillik ishlab chiqarishi (mahsulot hajmini ishlovchilarning o’rtacha ro’yxat soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga to’g’ri keladigan o’rtacha yil­lik ishlab chiqarish (mahsulot hajmini ishchilarning o’rtacha ro’yxat soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchi­ga to’g’ri keladigan o’rtacha kunlik ishlab chiqarish (bir kunlik mahsulot hajmini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi); bitta ishchiga bir soatga to’g’ri keladigan o’rtacha ishlab chiqarish (bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini barcha ishchilar soniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi).
Fondning qaytarilishi va fondning sarflanishi. Bu ko’rsatkichlar bilan korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi aniqlanadi. Fondning qaytarilishi asosiy fondlarning bir so’miga to’g’ri keluvchi ishlab chiqarilgan mahsulot mikdori (summasi)ni ko’rsatadi.

Fondning qaytarilishi	=	Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (Q)
		Asosiy fondlarning qiymati (F)

Fondning sarflanishi – bu fond qaytarilishining teskari miqdori bo’lib, mahsulot birligiga asosiy fondlar­ning qanday summasi to’g’ri kelishini ko’rsatadi:

Fondning sarflanishi	=	Asosiy fondlarning qiymati (F)
		Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (Q)

Fondning qaytarilishining oshishi mahsulot ishlab chi­qarish hajmini ko’paytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot­ning tannarxini pasaytirishga va asosiy fondlarga ehtiyoj­ni nisbatan qisqartirishga imkon beradi.

Fondning qaytarilishi va fondning sarflanishi mikdoriga har xil omillar ta’sir qiladi. Fondning umumiy qaytarilishi asosiy ishlab chiqarish fondlari o’rtacha yillik qiymatidagi mashinalar va uskunalar o’rtacha yillik qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot chiqarishiga bog’liqdir. Mashinalar, uskunalar qiymatining bir so’miga to’g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish mehnatdan foydalanishning samaradorligini ifodalaydi. Ushbu ko’rsatkichlarning tahlili 12-jadvalda berilgan.
12-jadval
Fondning qaytarilishi va sarflanishi ko’rsatkichlari tahlili

Ko’rsatkichlar	O’tgan yil uchun	Hisobot yili uchun	Farqi (+; -)
Taqqoslangan va ulgurji narxlardagi tovar mahsuloti (ming so’m)	14006	14493	+487
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’rtacha yillik qiymati (ming so’m)	9337	8526	+297
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining fond qaytarilishi	1,5	1,7	+0,2
Asosiy ishlab chitsarish fondlarining fond sarflanishi	0,7	0,6	+0,1

Jadval ma’lumotlari ko’rsatishicha, hisobot yilida asosiy fondlardan foydalanishning samaradorligi, ya’ni fondning qaytarilishi o’tgan yilga nisbatan 0,2 so’mga ko’paygan, bu korxona ishiga ijobiy ta’sir qilgan.
Mahsulotga material sarflanishi. Bu aylanma fondlar (mablag’lar)dan foydalanishning umumlashtiruvchi ko’rsatkichi bo’lib, u korxonaning iste’mol qilingan aylanma fondlari qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi.
Mahsulot birligiga sarflangan xom ashyo va materiallarning miqdori haqida darak beruvchi tabiiy o’lchovdagi aniq ko’rsatkichlarni ham xuddi shu ko’rsatkichga o’xshab hisoblash mumkin. Bu ko’rsatkichlar xo’jalikni isrofgarchilik yoki tejamkorlik bilan olib borilganligini ko’rsatadi. Bu pirovardida tannarxning pasayishi va foydaning ko’payishiga ta’sir qiladi.
Ko’rib o’tilgan ko’rsatkichlar korxona faoliyatini baholash uchun muhim ahamiyatga ega bo’lsada, biroq cheklangan xarakterga egadir. Ular ishlab chiqarish va harajatlarning iqtisodiy samaradorligi haqida to’liq tasavvur bermaydi, balki faqat resurslarning ayrim turlaridan foydalanishni ifodalaydi. Harajatlarning umumiy samaradorligi haqidagi yaxlit ta’rifni umumiy va solishtirma iqtisodiy samaradorlik beradi. Umumiy iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

E = Foydaning o’sishi (P) / Kapital qo’yilmalar (K)

Har bir alohida holda harajatlarning umumiy iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari boshqa davrlar yoki boshqa korxonalar uchun me’yoriy yoki huddi shunday ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi.

Echimlar variantlarini solishtirishda harajatlarning solishtirma iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi. Eng kam qilingan harajatlar eng muvofiq variantning ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi:

Z_p = S + E_p K → minimum ,

bu erda, Z_p – ushbu variant bo’yicha berilgan harajatlar;

S – joriy harajatlar (tannarx);
K – kapital qo’yilmalar;
E_p – kapital qo’yilmalar solishtirma iqtisodiy samaradorligining me’yoriy koeffitsienti. Xalq xo’jaligi bo’yicha u 0,16 deb belgilangan.
Ushbu koeffitsientdan kelib chiqqan holda harajatlarning o’rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin:

T_ok = 1 : 0.16 = 6,25 yil

1.4. Samaradorlikni baholovchi ko’rsatkichlar

Korxonaning faoliyatini yoki uning moliyaviy holatini baholash – korxonaning xo’jalik va tijorat faoliyati jarayonida vujudga keluvchi moliyaviy va kredit munosabatlari natijasini aks ettiruvchi tushunchadir.

To’lov qobiliyati koeffitsienti korxonaning to’lov imkoniyatlarini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqla­nadi:
Kpl = A2 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)) ,

bu erda, Kpl – korxonaning to’lov qobiliyati koeffitsienti;

A₂ – aylanma aktivlar (ishlab chiqarish zaxiralari, pul mablag’lari va boshqalar);
P₂ – majburiyatlar;
D_j – uzoq muddatli qarzlar va kreditlar;
K_zk – qisqa muddatli qarzlar va kreditlar;
A_p – haridorlar va buyurtmachilardan olingan badallar.
Bu ko’rsatkich birdan katta bo’lishi kerak.
Shaxsiy va qarz mablag’lar nisbatlarining koeffitsien­ti qisqa muddatli qarz mablag’larining shaxsiy manbalar bilan ta’minlanish darajasini belgilaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Kes = P1 / (P2 –(Dzk + Kzk + Ap)) ,

bu erda P₁ – shaxsiy mablag’larning manbalari (ustav sarmoyalari, qo’shimcha sarmoyalar, taqsimlangan foyda).

Bu ko’rsatkich birdan kichik bo’lmasligi kerak.
Moliyaviy bog’liqlik koeffitsienti korxonaning moliyaviy bog’liqligining kamayishi (ko’payishi), kelgusi davrlarda moliyaviy qiyinchiliklar xavfining ko’payishi (pasayishi) haqida darak beradi va korxona tomonidan kreditorlar oldidagi o’z majburiyatlarini to’lash kafolatini aniqlaydi. Moliyaviy bog’liqlik koeffitsienti quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Kfsh = P1 / Ib

bu erda, I_b — aktiv yoki passivning natijalari.

Bu ko’rsatkich 0,5 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.
Shaxsiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik ko­effitsienti korxonada uning moliyaviy barqarorligi uchun zarur mablag’larning mavjudligini ifodalaydi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Kos = (P1 + Dzk – A1) / A2 ,

bu erda A₁ – uzoq muddatli aktivlar.

Bu ko’rsatkich 0,1 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.
Aktivlar rentabelligi koeffitsienti moliyaviy-xo’jalik faoliyatida foydalanilayotgan aktivlarning foydaliligi (zararliligi) darajasini ko’rsatadi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Kra = Pr * Dp / Ib ,

bu erda, P_rD_n – soliqlar to’langunga qadar foyda.

Bu ko’rsatkich noldan katta bo’lishi kerak.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsien­ti korxonaning ish bilan ta’minlanganlik darajasini ifodalaydi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Kim = Qfakt / (Qloyiha – Qijara + Qkonser) ,

bu erda Q_loyiha – mahsulot ishlab chiqarishning eng katta hajmi;

Qfakt – chiq arilgan mahsulotning haqiqiy hajmi;
Qijara – ijaraga berilgan quvvatlardagi mahsulotlarning hajmi;
Qkonser – konservatsiya qilingan quvvatlardagi mahsulotlarning hajmi.
Bu ko’rsatkich 0,6 dan katta yoki unga teng bo’lishi kerak.
Uskunalar (asosiy fondlar)ni ishdan chiqishi koeffitsi­enti. Bu ko’rsatkich quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Kizp = I / O ,

bu erda, K_izp – uskunalarning ishdan chiqish koeffitsienti;

I – asosiy fondlarning ishdan chiqishi;
O – asosiy fondlarning dastlabki qiymati.
Agar yuqoridagi barcha koeffitsientlarning tarmoq miqdori teng yoki katta bo’lsa, bunday korxona iqtisodiy qudratli va to’lov qobiliyatiga ega hisoblanadi.

1.5. Samaradorlikni oshirishning asosiy yo’nalishlari

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyati ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo’llarini doimo qidirishni talab qiladi. Agar shunday qilinmas ekan, korxonaning qat’iy raqobat muxitida omon qolishi qiyindir. Bu ayniqsa, kichik va o’rta korxonalarga tegishlidir. Avval aytib o’tilganidek, ularning vujudga kelishi va rivojlanishining barcha bosqichlarida qiyinchiliklar va hal qilinmagan muammolar juda ko’p uchraydi.

Tadbirkor muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun oddiy bozor omillari (mahsulotni doimo yangilash, sifatini oshi­rish, marketing tadqiqotlari, muvaffaqiyatli raqobat va boshqalar)dan tashqari o’z faoliyatining samaradorligiga erishishning turli-tuman yo’llaridan foydalanishi zarur. Bular quyidagilardir:

• ilg’or texnologiya va zamonaviy uskunalardan foyda­lanish;

  
  

• hom ashyo va materiallarning yangi turlarini qo’llash;

  
  

• asosiy fondlardan yaxshiroq foydalanish;

  
  

• aylanma mablag’larni aylanishini jadallashtirish;

  
  

• mehnatni tashkil qilishning samarali shakllari va usullarini qo’llash;

  
  

• menejment fani va amaliyotining ilg’or yutuqlaridan foydalanish;

  
  

• mamlakatimiz va xorij firmalarining ilg’or tajribalarini tadbiq etish va boshqalar.

  
  

Xulosa

1. Mahalliy byudjetlar daromad bazasining yanada mustahkamlanishi byudjetlarni shakllantirish yuzasidan vujudga kelgan munosabatlarni isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu yo’nalishda mulkka, erga, resurslarga soliq solishning samaradorligini yanada oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy byudjetga to’liq. tushadigan mulk solig’ining tushumlarini real oshirishda ushbu soliqning hisoblanish uslubiyoti va imtiyozlari tizimini takomillashtirish muhim ahamiyatga egadir.

   
   

2. Mahalliy byudjetlar daromadlarining yana bir muhim manbasi bu jismoniy shaxslar daromad solig’ining mahalliy byudjetlarga uzoq muddatga biriktirilib ko’yilishidir. Soliqlar qatorida soliqsiz tushumlar ham byudjetlarning muhim manbalari bo’lib qolishlari kerak, chunki soliq yukini oshirish chegaralanganligini hisobga olsak, bu muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy xukumat organlari o’zlariga tegishli bo’lgan mulkdan daromad manbalarini oshirish maqsadida foydalanishga o’rganishlari kerak.

   
   

3. Mahalliy soliqlarning tushumlari kamayib bormoqda va avtotransport qo’yganlik uchun yig’im, dehkon bozorlaridagi bir marotabalik yig’imlar juda kam samara bermokda.

   
   

4. Xorijiy davlatlar tajribasi byudjet daromadlarini taqsimlash va xarajat vakolatlarini chegaralab qo’yishda ko’plab shakl va usullar mavjudligini ko’rsatadi. Bu tajribani umumlashtirish respublikamiz uchun quyidagi saboqlarni chiqarishga imkon beradi:

   
   

• Tartibga soluvchi soliqlarni ma’lum davrga (8 yilga) yagona barqaror normativlar asosida taqsimlash mahalliy byudjetlar daromadlarini barqaror shakllantirish, byudjet parametrlarini kelishuvchilik amaliyoti asosida shakllantirishdan voz kechish, boqimandalikni bartaraf etish va mahalliy hokimiyat organlarining soliq tushumlarini oshirishga bo’lgan qiziqishlarini ko’tarish, soliq bazasini kengaytirish, byudjet boqimandalarini qisqartirish nuqtai nazaridan bir muncha qulay va samaralidir:

  
  

• Xarajat vakolatlarini taqsimlashning aniq tartibi yo’qligi byudjet taqchilligini keyingi quyi tabaqaga yuklashga, ayrim xarajatlarni qirqib qolinishi va samarasiz moliyalashtirilishiga zamin yaratadi, markazdan mahalliy byudjetlar tuzilishi va ijrosi ustidan qat’iy nazorat mavjud bo’lishiga qaramasdan, mas’uliyatni va hisobdorlikni kamaytiradi;

  
  

• Mahalliy byudjetlarga tashqi va ichki bozorlarda zayomlashtirish huquqini berish moliyaviy bozorlarni rivojlantirishni, xuquqiy tartibga solish mexinizmini, vositalarini va tamoyillarini ishlab chiqishni va joriy etishni, byudjet hisoboti va nazoratini kuchaytirishni talab etadi.

  
  

Zamonaviy byudjet tizimi va byudjet tuzilishini shakllantirishning, mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirish maqsadida byudjetlararo munosabatlarning sifat jihatdan yangi tizimini vujudga keltirishning va ular shakl-usullarini optimal muvofiqlashtirishning yangi konstruktiv yondashuvlarini qidirib topish xozirgi sharoitdagi jaxon moliyaviy inkirozi sharoitida O’zbekiston Respublikasini iktisodiyotini tobora mustahkamlash jarayonini barqarorlashtirishga xizmat qiladi.

Mamlakat iqtisodiyotida soliq siyosatining o‘ziga xos o‘rni bor. Chunki soliqlar davlat xazinasini to‘ldiruvchi asosiy vosita hisoblanadi. Bu masala barcha rivojlangan mamlakatlarda juda yaxshi, ongli ravishda yo‘lga qo‘yilgan. Shu munosabat bilan 1991 yil avgustida «O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq organlari haqida» qarori qabul qilindi. 12 avgust kuni kasb bayrami sifatida shu soha xodimlarining bayrami kuni deb ham ta’sis etildi.
1994 yil yanvar oyida esa Prezident farmoni asosan O‘zbekiston Respublikasi Soliq Qo‘mitasi tashkil etildi. Soliq siyosatida bozor iqtisodiyotini amalda tartibga solish va davlat daromadlarini vujudga keltirish borasida ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Davlatimizda soliq tizimining faoliyati jahon andozalari darajasiga olib chiqishga harakat qilinmoqda. Hozirgi kunda 1997 yilda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksi» asosida ish yurtilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim tamoyillaridan biri — aholini ijtimoiy himoyalash bo‘lib, barcha o‘tkazilayotgan islohotlarning asl mazmun va maqsadi insonlarga yaxshi yashash uchun zarur imkoniyatlarni yaratishga bag‘ishlangan.
Eng kam ish haqi va pensiyalardan soliq; olinmasligi haqdadagi qonun ham ijtimoiy himoyalashning muhim ko‘rinishlaridan biri bo‘lib qoldi. 1992-98 yillar davomida ish haqi va pensiyalarning eng kam miqdori bir necha marta oshirildi.
Barcha toifadagi maktablar, bolalar uylari, bog‘chalar, oliy va O‘rta maxsus o‘quv yurtlarining o‘qituvchilari, ilmiy xodimlari, ijobiy va tibbiy xodimlarga kvartira haqqi kommunal to‘lovlarda imtiyozlar berildi. Yolg’iz pensionerlarni turar joy va kommunal xizmati uchun to‘lanadigan haqdan ozod etildilar. Yoshlarni ijtimoiy himoyalash masalasida 1992-97 yillar orasida stipendiyalar bir necha marta oshirildi.