Issn 2223-1617 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi
Yüklə 4,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar sözlər:arpa bitkisi, in vitro şəraiti, genotip, qida mühiti, kallus Arpa bitkisi becərilmə ərazisi və ümumi istehsalına görə dünyanın kənd təsərrüfatında əsas yer tutan bitkilərdən biridir, güclü fotosintetik aparatı və yüksək məhsuldarlığı ilə xarakterizə olunur [1,2,3]. Bu bitki xəstəliklərə, quraqlığa, torpagın şoranlığına və digər stres amillərinə qarşı davamlıdır. Son zamanlar dünyanın bir çox elm mərkəzlərində arpa bitkisi molekulyar-genetik və biotexnoloji metodlar vasitəsilə tədqiq edilir [1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11]. Biotexnoloji metodların təməlini in vitro kultura təşkil edir. İn vitro şəraitində kallus toxumalarının və regenerant bitkilərin alınması üçün həm genotip xüsusiyyəti, həm eksplant tipi, həm də süni qida mühitinin fitohormonal tərkibi nəzərə alınmalıdır [12,13,14,15,16,17]. Genotipin in vitro kulturada oynadığı rolu intakt bitkilərin böyümə və inkişafında iştirak edən genlərin in vitro şəraitində aktiv olması ilə təsdiq olunmuşdur. İntakt bitkilərin ontogenez müddətinin və inkişaf tipinin müxtəlif gen sistemləri ilə nəzarət edilməsi və irsi xarakter daşıması sübut olunmuş faktdır. Taxıl bitkilərində belə gen sistemlərinə bitkinin inkişaf tipini (yazlıq-payızlıq) VRN (vernalization) və fotoperiodunu nəzarət edən PPD genləri aiddirlər. Bu gen sistemlərinin ekspressiya aktivliyi tez və ləng inkişaf edən bitkilərdə eyni deyil və bitkinin bəzi biokimyəvi göstəricilərində özünü göstərir. Tez inkişaf edən bitkilərin yarpaq və meristemlərində ləng inkişaf edən bitkilərə nisbətən fermentlərin aktivliyi getdikcə artır, bitkilərdə karbohidrat və fitohormonların miqdarı yüksəlir. İn vitro şəraitində isə bu gen sistemləri eksplantdan asılı olmadan ləng inkişaf edən bitkilərin in vitro kulturasında ilkin effektli kallus əmələ gətirmə qabiliyyətini, yüksək proliferasiya və biokütlənin toplanmasıni; tez inkişaf edən bitkilərin kulturasında isə müxtəlif formalı morfogenez proseslərini (hemmogenez, hemmorizigenez və somatik embriogenez) tənzimləyirlər. Tədqiqatlar əsasında müəlliflər belə nəticəyə gəliblər ki, dənli bitkilərin in vivo inkişaf sürətini müəyyən edən VRN və PPD gen sistemləri in vitro şəraitində morfogenez proseslərinə nəzarət edirlər [11]. Genotipin rolu Hordeum cinsinin müxtəlif seksiyalarına aid olan bitkilərin in vitro kulturasının öyrənilməsi zamanı özünü biruzə vermişdir. Həm kallus əmələgətirmə, həm də regenerasiyanın tipinə görə genotiplər biri-birindən fərqlənirdilər. Belə ki, genotipdən asılı olan 3 regenerasiya tipi ayırd olunmuşdur: az təsadüf edən regenerasiya; külli regenerasiya; üzərində nekrozlar müşahidə olunan külli regenerasiya. Nümunələr üçün xarakterizə olan regenerasiya tipi nə eksplantdan, nə də qida mühitinin tərkibindən dəyişmirdi [3,9,18]. Lakin yetişmiş rüşeymlərdən alınmış toxumalarda regenerasiyanın effektliyi digər eksplantlara nisbətən yüksək idi. Regenerasiyanın effektliyi eksplantın ölçüsündən asılı olsa belə, onun keyfiyyət göstəricisi eksplantın tipindən asılı deyildi [9]. Bir çox alımlərin fikrincə məhz yetişmiş rüşeymlər arpanın in vitro şəraitdə öyrənilməsi və yüksək tezlikli regenerant bitkilərinin alınması üçün ən münasib material sayılır [6,7]. Bunun səbəbi ondadır ki, yetişməmiş rüşeymlərdən alınmış embriogen toxumalarda əhəmiyyətli dərəcədə sort asılılığı mövcuddur [4], yetişmiş rüşeymlərdən alınmış embriogen toxumalarda isə bu asılılıq müşahidə edilmir [17]. Bundan başqa, androgen kalluslardan və yetişməmiş rüşeym kulturasından alınmış regenerasiyanın effektliyi xlorofill-defektli və zəif inkişaf edən regenerant bitkilərin mövcud olmasına görə azalır. Bəzi hallarda xlorofil-defektli regenerant bitkilər regenerantların ümumi sayından 1%-22,8% təşkil edirdilər [1,6,8,15,16,19,21]. Yetişmiş rüşeymlərin eksplant kimi istifadəsi |