Proseslər
Ekosistem funksiyaları
Fotosintez
Bitkilər tərəfindən qida madələrin udulması
İlkin məhsul
Anaerob tənəffüs
Torpaqda qida zəncirlərinin dinamikası
Üzvi maddələrin parçalanması
Nitrifikasiya
Denitrifikasiya
Azotun udulması (fiksasiyası)
Azot dövriyyəsi
Transpirasiya
Köklərin fəallığı
Su dövriyyəsi
Süxurların aşınması
Torpağın bioloji qarışması
Torpaq əmələgəlməsi
Ov-yırtıcı qarşılıqlı münasibəti
Say dinamikasına bioloji nəzarət
AMEA Botanika Ġnstitutunun elmi əsərləri, 2015-ci il, XXXV cild
5
Ekosistem
Biomüxtəliflik
Ġnsanların rifahı
Strukturlar
Funksiyalar
Ekosistem
xidmətləri
Ġnsanlar üçün
faydası
Dəyəri
- ekosistem
tipləri
-biokütlənin
artımı
-oduncaq
istehsalı
-su ehtiyatlarının
tənzimi
-külək
eroziyasından
mühafizə
-rekreasiya
(istirahət yeri)
cəlbediciliyi
-tikinti materialları
- sel və daşqınların
zərərinin azaldılması
- eroziyanın zərərinin
azaldılması
- istirahətdə əldə
olunan həzz və gəlir
- monetar
qiymətlər
- növlərin sayı
- trofik struktur
............
- bitki örtüyü
tərəfindən suyun
udulması və
filtrasiyası
- qeyri-
monetar
qiymətlər
- küləyin
sürətinin
azaldılması
-landşaftın
gözəlliyi
Proseslər
- fotosintez
-transpirasiya
- populyasiya
fərdlərinin say
dinamikası
...............
Ekosistem xidmətlərinin istehlakçılarının sayı:
- əhalinin sıxlığı
- regionun iqtisadi inkişafı
-infrastruktur
Köməkçi və aralıq xidmətlər
Yekun
xidmətlər
Fayda, mallar, gəlirlər
ġəkil 2. Ekosistem xidmətlərinin identifikasiyası, formalaşma mərhələləri və onların dəyərinin
müəyyən edilməsi
Ekosistem funksiyaları və xidmətlərinin fərqləndirmək həmişə birmənalı olmur. Belə ki,
məsələn, bir tərəfdən, bir ekosistem funksiyası bir neçə xidmətə təsir göstərə bilər. Məsələn,
biokütlənin artımı qida və karbon toplanmasını təmin edən xidmətlərə təsir edir. Digər tərəfdən, eyni
bir ekosistem xidmət (məsələn, rekreasiya cəlbediciliyi) bir neçə ekosistem funksiyalarından (suyun
təbii təmizlənməsi, landşaft və ya mənzərə gözəlliyi, həvəskar balıq ovu üçün balığın mövcudluğu)
asılıdır. Bundan əlavə, müxtəlif hallarda eyni bir funksiya həm xidmət (yekun xidməti) kimi həm də
funksiya (aralıq xidməti) kimi hesab edilə bilər. Məsələn, suyun keyfiyyəti əhalinin içməli su ilə təmin
edilməsi baxımından yekun xidmət, rekreasiya və ya turizm xidmətlərinin qiymətləndirilməsində isə
köməkçi və ya aralıq xidmətdir [2].
Şəkil 2-də göstərilən prosesinin sonuncu mərhələləri iqtisadi qiymətləndirilməsi qərar
qəbuletmə üçün son meyar olmamalıdır. Qeyri-bazar əmtəə və xidmətlərin dəyəri təxmini
qalmaqdadır və bu baxımdan mövcud üsulların heç biri ideal deyil. Mövcud iqtisadi
qiymətləndirmələr ekosistem funksiyaları və xidmətlərin (əsasən, mühit əmələ gətirən) insanlar üçün
əhəmiyyətini tam qiymətləndirməyə qabil deyildir. Lakin, pul (monetar) baxımından
qiymətləndirilməsi xüsusi qərarların qəbulunda son dərəcə faydalı ola bilər, çünki bu zaman onların
maliyyə xərcləri, planlaşdırılan mənfəət və ehtimal olunan zərər ilə müqayisə edilə bilər. Milli
səviyyədə ekosistem xidmətlərinin qiymətləndirilməsi bütövlükdə ölkənin təbii ekosistemlərinin
mühafizəsinin əhəmiyyətini sübut etmək üçün çox vacibdir.
|