Issn 2223-4047 Вестник магистратуры. 2021. №2-1 (113)

---

ISSN 2223-4047 Вестник магистратуры. 2021. № 2-1 (113) 
__________________________________________________________________________________ 
 
10 
Х 
И 
М 
И 
Ч 
Е 
С 
К 
И 
Е 
ТЕХНОЛОГИИ 
 
 
УДК 62 
Z.A. Saidmurodova, D.A. Toshmurodov

 
 
NUKLEIN KISLOTALAR KIMYOSI, ULARNING TUZILISHI VA AHAMIYATI 
 
Nuklein kislotalar kimyosi, tirik organizmdagi ahamiyati 
 
Kalit so’z: makromolekulalar, funksiylari, ahamiyati, tuzilishi,xos-
salari.
Tirik organizm tarkibiga kiruvchi molekulalar orasida organik moddalar ko’proq boladi. Organik birikma-
larning molekulalari har xil bo’lib, ko’pchiligi juda murakkabdir. Ulardan biri tirik hujayra uchun qurilish materiali 
bo’lib xizmat qilsa, boshqasi hujayrani funksional ishlashi uchun energiya bilan taminlaydi, uchinchisi esa hujay-
rada kechadigan reaksiyalarni boshqarishda muhim rol oynaydi.
Juda murrakkab organik molekulalar qatoriga uglevodlar, lipidlar, oqsillar va nuklein kislotalarni kiritish 
mumkin. Bu molekulalar yirik makromolekulalar hisoblanadi. Bu makromolekulalarning har birining o’ziga xos 
tuzilish va funksiyalarga ega bo’ladilar.
Karbonsuvlar va lipidlar hayotning barcha formalari uchun asosiy kimyoviy energiya manbai bolib xizmat 
qiladi. Oqsillar tirik hujayraning tuzilish elementlari bolib, yana ular katalizator sifatida va hujayralararo jarayonni 
boshqarishda katta ahamiyatga ega. Nuklein kislotalar nasliy axborotlarni saqlashda, uzatishda birlamchi rol 
oynaydi va maxsus oqsillar hamda boshqa moddalar sintezida juda keraklidir. Murakkab makromolekulalar juda 
ko’p sonli oddiy molekulalardan tuzilgan, nisbatan uncha katta bolmagan molekulalar qurilish materiallari bolib 
xizmat qiladi va bir-birlari bilan uzun zanjirlar orqali birikkan boladi. Oqsil nomi tuxum oqi nomidan kelib chiqqan 
sodda atama. Oqsillar haqida XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning birinchi choragida olingan malumotlar, 
asosan, gidroliz qilish yoli bilan ular tarkibiga kiradigan aminokislotalarni aniqlash va songra oqsil tarkibida peptid 
shaklida boglanishni belgilash bilan chegaralanadi. Oqsillar biologiyasi soxasidagi bu boshlangich malumotlarni 
olishda mashhur rus olimi A.Y. Danilevskiy (1838-1923), nemis olimi Emil Fisherning (1852 – 1919) tadqiqotlari 
katta axamiyatga ega boldi. Nuklein kislotalarni birinchi bo’lib, yangi biologik modda sifatida 1868-yilda 
shvetsariyalik biolog olim Fridrix Misher tomonidan kashf qilingan. U yiringlash jarayoni sababchisi bo’lgan qon 
elementi leykositlar yadrosidan ajratib olingan fosforga boy birikmaga ”nuklein’’, deb nom bergan. Nuklein 
kislotalar tarkibida fosfat kislota qoldig’i bo’lgani uchun kislota nomi berilgan. 1891-yilda nemis olimi Kossel 
nuklein kislotani gidrolizlab, uning 3 xil kompanentdan iborat ekanligini aniqladi. Тriplet Krik ifodasiga ko’ra 
kodon deb nomlangan.
1953-yilda Gamov (AQSh) genetik kod 3 ta nukleotid to’plamdan (triplet koddan) tashkil topgan bo’lishi 
kerak, degan g’oyani ilgari surdi. Haqiqatdan ham, bunda 4 xil nukleotid yordamida 64 ta kombinatsiya hosil qilish 
mumkin. 1961-yil boshlarida ingliz olimi Krik genetik kod muammosining matematik analiziga asoslanib, kod 
© Saidmurodova Z.A., Toshmurodov D.A., 2021.

---

ISSN 2223-4047 Вестник магистратуры. 2021. № 2-1 (113)