Ixtisas: tspx kurs: II fənn: Orfoqrafiya və orfoepiynın əsasları

Tələffüz. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində bu söz həm ümumi-əsas mənasına

müvafiq işlənilən bir kəlmədir, həm də söyləniş mənası ilə bağlı bir anlayışı bildirən, daha doğrusu (söyləmə) prosesi ilə əlaqədar olaraq dil səslərinin müxtəlif təzahürlərini ümumiləşmiş halda ifadə edən termindir.
Bu baxımdan tələffüz ilə müəyyən dərəcədə əlaqədar olan aşağıdakı əlamətləri, cəhətləri yada salaq:

• 
  Azərbaycan dilinin fonetik sistemində samitlərin əsasən kar və cingiltili qarşılığının
  

bir qanunauyğunluq olması qarşılıqlı samitlərin formalaşmış müstəqil mənalı söz və morfemlərin fərqlənmiş halda işlənməsi üçün əsas təşkil edir. Məs: gül-kül, yax-yağ, bax-bağ, at-ad, as-az.

• 
  Samit səslərin kar və cingiltili qarşılığa malik olması tələffüz prosesində bəzi
  

fonetik qanunların yaranması üçün əsas təşkil edir. Məs: kitab-kitap, ağac-ağaç, daraq-darax.

• 
  Danışıq prosesində sözlərin dəqiq anlaşılmasını təminedici fonetik çalarlıq ilə
  

əlaqədar bəzi hallar düzgün tələffüz norması sayılır. Məs: çiçək yazılsa da çiçəx^ı .

• 
  Sözlərdə əsasən, eyni məzmunu formalaşdırıcı morfoloji vahidlərinin əsasən iki və
  

ya dörd cür fonetik təzahürünü təmin edən qanunauyğunluqlar müəyyən dərəcədə tələffüz ilə bağlıdır. Məs: səs artımı, səs düşümü, xüsusən də ahəng qanununa görə şəkilçilərin iki, dörd variantda olması.
Məlum olduğu üzrə, ədəbi dil ümumiləşdirilmiş normalar əsasında formalaşmış bir dildir. Bu dil şifahi və yazılı qollara ayrılmaqla, onun normaları da həm yazıda, tələffüzdə əhatə edir.
Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ədəbi dilin yazılı qolu dilin fonetik sistemini yazıda ümumiləşdirilmiş halda sabitləşdirən orfoqrafik normalarla təzahür etdiyi kimi, ədəbi dilin şifahi qolu da dilin fonetik sisteminin tələffüzdə ümumiləşdirilmiş halda sabitləşdirən tələffüz normaları ilə təzahür etdiyi ki, buna daha konkret halda orfoepiya qaydaları – normaları deyilir.

• 
  Nitqin məqsəd və şəraitlə əlaqədar olaraq müxtəlif çalarlarda formalaşmış qol və
  

budaqları isə ümumiləşmiş halda dilin üslubları adlanır.
Bizim mövzumuz tələffüz üslubları deyildir, daha doğrusu, biz burada ancaq oroepik üslublardan məlumat verməliyik.
Tam üslub. Bu üslubun əlamətdar cəhətləri aşağıdakılardır.
Sözlərin fonetik qabığını təşkil edən səslər məxrəclərinə görə çox aydın, bu səslərdən formalaşmış hecalar isə, adətən üzvlənmiş halda, nitq zəncirinin dürüst- aydın seçilə bilən halqaları kimi tələffüz olunur. Tam üslubda sözün tərkibindəki hecaların ayrı-ayrı tələffüzü bəzən süni tələffüz təsir bağışlaya bilər, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, heç bir danışıq əvvəldən axıra qədər tam üslubda qurulmur.
Tam üslubda hecaların aydın və ayrı-ayrı tələffüzü üstünlük təşkil etdiyində, bəzi mütəxəssislər bu üslubu hecayi üslub adlandırırlar.
Beləliklə, aydın olur ki, tam üslub ciddi, rəsmi, dürüst, dəqiq, təsirli üslubdur. Sərbəst üslubun əlamətləri aşağıdakılardır.

• 
  Cümlənin əvvəlində olan sözün başındakı səslərin məxrəclərinə görə aydın
  

tələffüzü zəruridir. K[i]tab aldım. Şad xəbər [e]şitdim.

• 
  Vurğulu səslərin də məxrəcləri aydın tələffüz olunmalıdır; q [ələ]min [u]cu,
  

yazmağa çal[ı]ş. Çalış.

• 
  Sözün tərkibində olan, lakin başda yox, ortada və sonda yerləşən vurğusuz səslərin
  

tələffüzündə məxrəc aydınlığı zəruri deyildir. Yadı, yar (yadigar) və s.

• 
  Sözün tərkibində olan səslərdən bəziləri, xüsusən saitlər ya çox qısa, ya da çox uzun
  

tələffüz lunur; yazı-cı, yazı:r, sayı-lır, ayı-lır.

• 
  Sözün tərkibində olan səslərdən bəziləri şəraitdən asılı olaraq ixtisara düşür, ya da
  

son dərəcə qısa tələffüz olunur. Yaz[ı]çı, say[ı]lır və s.

• 
  Sözün tərkibindəki səslərdən bəzilərinin qısa tələffüzü və ixtisara düşməsi
  

nəticəsində sözün hecaları ayrılmış halda deyil, qarışıq halda tələffüz olunur: qar[ı]şar, qo[v]uşar.

• 
  Cümləni təşkil edən sözlər, eləcə də cümlə üzvləri azacıq qovuşuq tələffüz olunur, əvvəli sözün son hecası sonrakı sözün ilk hecası ilə qovuşur. Ümumiyyətlə, sözlərin tərkibindəki səslərin yaxın məxrəcli səslərlə orfoepik çalarlıq mahiyyətində əvəzlənərək tələffüz olunmasına bu üslubda daha çox yol verilir: əllaltı (əlli[altı], güllidi [güllü idi].
  
• 
  Səslərin ümumi orfoepik normalarına əsasən riayət olunur, danışıq aramla deyil,
  

sürətli olur. Buna görə də durğu, fasilə əksər halda ixtisar olunur.

• 
  Tələffüz normalarına uyğun olmayan bir sıra çalarlıqlara, xüsusən
  

1)şiəçilik, köhnəlik, əcnəbilik çalarlıqlarına sərbəst üslubda az-çox yol verilir. Məs: mana [mənə].
2) köhnəlik, yəni bir zaman ədəbi tələffüz normaları baxımından qanuni, məcburi sayılan, lakin müasir dövrdə köhnəlmiş kimi tələffüz olunan; məs. qaidə (qayda), faidə (fayda)
3) Əcnəbilik. Məs. stakan, çaynik, folklor. Dilin fonetik sistemi və fonetik qanunları hər bir üslub üçün ümumi və əsasdır.

•