Ж л. Лаханов умурткдлилар



Yüklə 10,35 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/25
tarix21.11.2019
ölçüsü10,35 Mb.
#29648
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   25
Умуртқалилар зоологияси


  —  Tetrapoda
Бу  катта  синфга  курукликда, 
\а в о
  мукитида  (атмосфера)  яшовчи 
умурткали  кайвонлар  киради,  булардан  айримларининг  бутун  каёти 
ёки  булмаса,  каётининг  маълум  даври  сув  билан  боглик булади  (ам ­
фибиялар),  бош ка  бирлари  эса  иккинчи  марта  куруклик  билан  ало- 
Касини  узиб,  сувда  яшашга  утган  булса-да,  атмосфера  \авосидан  на­
фас олади (китсимонлар, денгиз илонлари).  Курукликда харакат килиш 
шарнирдек  бугимлари  кушилган  олдинги  ва  кейинги  оёклари  кучли 
мускуллари ёрдамида амалга оширилади.  Организм билан  му\ит урта- 
сида  газ  алм аш иниш и  упкада  утади.  А м ф ибияларнинг личинкалари

79
жабра билан нафас олади. Судралиб юрувчилар, кушлар ва сутэмизув- 
'пмпрнингдастлабки эмбрионал тараккиёт даврида жабра ёриклари йуко- 
либ кетади ва Упка хосил булади.  Натижада иккита крн айланиш доира- 
'  и  юзага келади:  юрак-упка-юрак хамда юрак-тана-юрак.  Бош миянинг 
НИСбий улчами ошади ва унинг булимлари тулик бир-биридан ажралиб 
г«»1>ади.  Сезиш   органлари  хаво  мухитида  ишлашга  мослашиб  боради: 
|>урун бушлигида хидлов ва респиратор (чангдан тозаловчи) булимлар 
Iпн1до була бошлайди, урта кулок, ва ташки  кулок,юзага келади, к,овок,лар 
r>V чади,  куз гавхари ва шох парданинг шакли узгаради, ён чизикоргани 
(.(чфибияларнинг личинкасидан  таш кари)  йуколиб  кетади,  теридаги 
Ос шар  куп хужайрали булади.
Туртоёкли умургкали х,айвонларнинг морфологик ва экологик хилма- 
м I длиги уларнинг бутун биосферани эгаллаб олганлиги натижасида юзага 
кслди. Тургоёклилар катта синфи тургта синфга булинади:  1. Сувда ва КУРУК- 
чикла  яшовчилар  синфи  —  Amphibia.  2.  Судралиб  юрувчилар  синфи  — 
Kcptilia. 3. Кушлар синфи — Aves. 4. Сутэмизувчилар синфи — Mammalia.
Сувда  ва  цуруцликда  яшовчилар  синфи  — Amphibia
Умумий тавсифи.  Сувда  ва  курукликда яшовчилар биринчи  КУРУК- 
т к к а   чиккан  умурткали  хайвонлар  булса-да,  улар  х,али  сув  мухити 
Симан  алокасини  сакдаб  колган.  Купчилигининг  тухуми  (икраси) 
К.пт ик пуст  билан  копланмаган  булади  ва  факат  сувда  ривожланади. 
I учумдан  чиккан  личинка  (итбалик)  сувда  \аёт  кечиради. 
Метамор- 
Ф<>
 I  (узгариш)  давридан  кейин  вояга  етган  индивидга  хос  органлар 
пийдо  булади  ва  курукликда  хам  яшайверади.
Вояга етган  амфибиялар учун  шарнир бугинли 
жуфт оёклар
 харак- 
и рмидир. Бош скелетининг энгса кисмида 
иккита энгса буртмаси
 буйин 
умурткрси билан харакатчан кушилади. Танглай-квадрат тогайи мия куги- 
пи;!  кушилиб  кетади 
(аутостилия),
  тилости  ёйининг устки  элемента 
уюобланган  гиомандибуляре — осма суяк урта кулок бушлигида жой- 
ышлдиган 
узанги суягига
 айланади,  чанок камари думгаза умурткаси- 
iiinir к^ндалангусимталарига ёпишиб туради.  Иккита (туликажралма­
ши)  кон айланиш доираси  юзага келади,  юраги иккита юрак булмаси- 
aitii  на битта юрак коринчасидан ташкил топган.  К^зларида харакатчан 
^иноцлар
и бор.  Ён чизик органлари  йуколиб кетган. Олдинги  мия анча 
*■ .и I лради  ва иккита яримшарга ажралади. Унинг копкогида нерв мод- 
rtm и  гуиланади. Амфибияларнинг уртача метаболизм даражаси балик- 
Kipi ;i 
нисбатан анча юкори булади.  Шу билан бир каторда амфибиялар 
|  \ и m яшовчи умурткалиларнинг белгиларини хам сакпаб колган. Териси 
|  ун  ни  газни угказиб туради. Айириш органи булиб тана мезонефритик 
ОуИрлк  на тери хизмат килади.  Тана \арорати ташки  мухит хароратига 
Ош пик (совукконли—пойкилотерм).

80
Систематикаси. 
Х озирги ам ф и би яларн и н г 2500 га як,ин турлари 
булиб,  улар учта туркумга булинади: думлилар  (C audata),  оё^сизлар 
(Apoda)  вадумсизлар (Ecaudata).
Думлилар  туркуми
  — 
Caudata  ёки  Urodela.
  Бу  туркум  280  га  якин 
Хозир яшаб турган  турларни  уз  ичига олади.  Боши  билинар-билинмас 
танага утиб кетади, доимо яхши ривожланган думи булади.  Олдинги  ва 
кейинги  оёкдари  бир  хил  ривожланган,  баъзиларида  (сиренларда)  ке­
йинги оёк, редукцияланган. Тана ва думини горизонтал текисликда эгиб 
сувда сузади ёки ерда урмалайди.  Купчилиги сувда яшайди.  Булар асо­
сан  шимолий  яримшарда таркалган.
Думлилар  туркуми  (55-расм)  бешта  кенжа  туркумга  булинади.
1)  Яширинжабралилар  (Cryptobranchoidea)  кенжа  туркуми  хозир­
ги  думли  амфибияларнинг  энг  соддасидир.  Буларнинг  умурткалари 
амфицел,  уругланиши  ташки.  Бу  кенжа  туркумга  яширинжабралилар 
(Cryptobranchidae)  оиласи  киради,  бу  оиланинг  вакили  Я пония  ва 
Х итойда  таркалган  буйи  160  см  га  етадиган  гигант  салам андра 
(Megalobatrachusjaponicus) билан  Ш имолий Америкада таркалган буйи 
70 см  келадиган яширинжабра  (Cryptobranchus alleghensis)flHp.  Бурчак- 
тишлилар  (Hynobiidae)  деган  иккинчи  оиласига  сибир  турт  б а р м о г и  
тритони (Hynobius), учар 6aKa(Keyserlingii), етгисув бакатиши (Ranodon 
sibiricus),  уссурий  тирнокди  тритони  (Onychodactylus  fischeri)  киради.
2)  Ambistomatoidea  кенжа  туркумига  факат  битта  Ambistomidae 
оиласи  киради  ва  Ш имолий  хамда  М арказий  Америкада  таркалган. 
Амбистомаларнинг личинкалари  аксолотл деб  аталади.  Личинкалари 
вояга етган амбистомадек булиб,  метаморфоз даврини  утмасдан ж и н ­
сий  купайиш  крбилиятига  эга.  Бу ходиса  неотения деб аталади.
3)  Учта тури  билан  сиренлар  (Sirenidae)  оиласини  уз  ичига  олган 
M eanter кенжа туркуми  Ш имолий Америкада таркалган  булиб,  факат 
нозик олдинги оёклари бор, ташки жабралари умрбод сакланади. Жабра 
ва упкалари билан нафас олади.
4)  П р о т е й л а р   (P ro te id e a )  к е н ж а   ту р к у м и   б и тта  п р о те й л а р  
(Proteidea)  оиласи  ва и кки та турни уз  ичига олади.  Е вропа  протейи 
ер ости сувларида яш айди.  Оёклари тери остига яш и ри н ган , уругла­
ниш и ички. Америка протейи  (Necturus maculosus)  Ш имолий Амери­
ка кулларида яш айди.
5)  Саламандралар  (Salamandroidea)  кенжа туркуми  думлиларнинг 
типик вакиллари хисобланади, уругланиши  ички ва учта оилани узига 
бирлаштиради.  Амфиумалар  (Amphiumidae)  оиласи  факатгина  битта 
амфиума (Amphiuma means) турини уз ичига олади ва  Ш имолий Аме­
рикада таркалган. Жуфт оёклари нимжон ва 2-3 бармок, билан тугайди. 
Кузлари  тери  остига яш иринган.  Чин  саламандралар  (Salamandridae) 
оиласига  40  тача  тур  киради.  Крвоклари  яхши  ривожланган,  ташки 
жабралар факат личинкаларида булади.  Бу оилага тритонлар (Triturus)

55-расм.  Сувда  ва  кУРУ^ликда  яшовчилар:  1—%алк,али  червяга,  2—илонбалик,
3—илонбалик,  личинкаси,  4—гигант  саламандра,  5—амфиума,  6—амбистома,
7—аксолотл  (амбистоманинг  итбалит),  8-чин  саламандра,  9—тароцли 
тритон  (эркаги),  10~таро\\ли  тритон  (ургочиси),  11—тритон  личинкаси,
12—протей,  13—сирен,  14-пихли  бака,  15—пипа,  16—пипанинг  устидаги 
чукурчалар,  17—пипанинг  олдинги  оёт,  18—жерлянка,  19-м ом о  бака, 
20-жерлянканинг  харакатчан  елка  камари,  21—чесночница,  22-чесночницанинг 
орка  панжаси,  23—чесночницанинг  итбалит,  24-чесночницанинг  тухуми,  25— 
буз  курбака,  26—буз  курбаканинг  орка  панжаси,  27—кук  курбаканинг  орка
панжаси,
28—курбаканинг  тухуми,  29—квакша,  30—квакшанинг  орка  оёт,  31—темирчи 
кмкшанинг  уяси,  32—филломедузанинг  уяси,  33—халтачали  квакша,  34-шохли 
курбака,  35—узунбурун  бака,  Зб-кискабошли  курбаца,  37—буз  бака,  3 9 -  
баканинг харакатсиз  елка  камари,  39-ут кир  тумшукпи  бака,  40—кук  бака,
41—баканинг  тухумлари,  42—баканинг  итбалит,  43-учар  бака.
им 
саламандралар  (Salamandroidea)KMpaflH.  Упкасиз  саламандралар 
( f’lethodontidae) оиласи  175 турни уз ичига олади.  Буларнинг упкалари 
ИУкрлиб  кетади,  шунингдек,  кичик кон  айланиш  доираси  йук,  чунки 
и ч>ак булмаси тусик билан ажралмаган.
Оёцсизлар туркуми
 — 
Apoda.
  Бу туркумга 60 га якин турни  уз ичига
о  н ,hi  битта червягалар (Caecilidae) оиласи  киради. Ташки  куриниши- 
П1  кура  илонга  ёки  катта  чувалчангга  ухшайди  (узунлиги  30-120  см 
к щ ад и ).  Гавдасидаги  \алкалар танани  айрим сегментларга булиб ту-

82
ради. Оёкдари  ва уларнинг камар скелетлари йук;, думи хам йук;, клоа 
каси  тананинг  орка  томонига  очилади.  Терисида  майда-майда  суяк 
тангачалар булади, умурткаси амфицел.  Бу белгиларнинг хаммаси чер 
вягаларнинг ерни  ковлаб яшашга мослашишига олиб келган.
Кузлари  муртак холида,  HOFopa пардаси булмайди,  бунинг аксича, 
Хидлов органлари  кучли тараккий  этган.  Уругланиши  ички  булади  ва 
шу муносабат билан эркакларининг клоакаси буртиб чикиб,  копулятии 
орган вазифасини бажаради.
Африка,  Осиё  ва  Жанубий  А мериканинг  тропик  нам  жойларида 
таркалган.  Асосан  ер тагида  хаёт  кечиради  (55-расм).
Червягалар  хашаротлар,  чувалчанглар  ва  тупрокда  яшовчи  бошка 
умурткасиз хайвонлар билан озикланади.  Уларнинг купайиши сувга ун- 
чалик боглик эмас.  Червягалар тасодифан  сувга тушиб  колса,  чукиб  ке­
тади.  Тухумлари  сувдан  ташкарида тараккий  этади.  Баъзи  турлари,  чу- 
нончи, Цейлон  илонбалиги  (Ichtyophis)  куйган тухумларини  гавдаси би­
лан ураб олади.  Наел учун кайгуриш ходисаси деярли барча червягаларда 
намоён булади.  Сувда яшайдиган  червягалар тирик бола туради.
Думсизлар  туркуми  — Ecaudata  ёки Апига.
  Думсиз  амфибиялар  энг 
юкори тузилган  ва турлари нисбатан жуда куп булган  гурухдир. Лекин 
улар  куп  турли  булгани  билан  тузилиши  бир-бирига  жуда  ухшаш, 
яъни  уларнинг  гавдаси  калта  ва  кенг  булади,  сербар  боши  танасига 
кушилиб  кетади,  думи  йук,  кейинги  оёкдари  олдингиларига  нисба­
тан  2-3  марта  узун.  О ёкнинг  бундай  тарзда  тузилиши  сакраб  юриш 
учун  хизмат  килади.  Умуртка  погонасининг  дум  булими  битта  узун 
суякча  (urostil)  куринишида  булади.  К°вургаси  йук.  П еш она  ва  тепа 
суяклари  кушилиб,  жуфт  пеш она-тепа суягини  хосил  килади.  Тирсак 
ва  билак,  катта  ва  кичик  болдир  суяклари  ажралмаган.  Думсизлар 
туркуми 5 та кенжа туркумга булинади.  Буларнинг номлари тана були- 
мидаги умурткаларнинг кай шаклда булишидан олинган.
1) Амфицелалар (Amphicoela)  кенжа туркуми думсизлар ичида энг 
примитиви булиб, умурткалари амфицел, унча узун булмаган ковурга- 
лари бор ва дум мускулларининг рудименти сакланади.  И ккита турни 
уз  ичига  олган  битта  силликоёкдилар  (Liopelmidae)  оиласи  бор.  Бу 
турларнинг  бири  Янги  Зеландияда  (Liopelma),  иккинчиси  Ш имолий 
Америкада  (Ascapnus) таркалган.
2)  Опистоцелалар  (Opisthocoela)  кенжа  туркуми  вакилларининг 
умурткалари опистоцел типда булади,  ковургалари бор.  Бу кенжа тур- 
кум  2  та  оилани  уз  ичига  олади.  Ю малоктиллилар  (Discogloseidae) 
оиласига  Европа  ва  Осиёда  таркалган  жерлянкалар  (Bom bina),  момо 
курбакалар (А1у1ез)киради.Пипалар (Pipidae)owiacH Африкада яшовчи 
пихли  бакаларни  (Xenopus),  Жанубий  А мериканинг тро п и к урмонла­
рида яшайдиган суринам пипаси  (Pipapipa)HH Уз ичига олади.Суринам 
п и п аси н и н г  буйи  20  см  га  етади.  К уп ай и ш и дан   о л д и н   ургочи-

83
си 11инг орка томонидаги териси  шишади ва чукурчалар \осил килади, 
у р тч и си   клоакасини  бурттириб,  чукурчаларга  40-100  та  икра  куяди, 
*рк»клари терини корни билан босади  (55-расм,  15,  16).
3)  Аномоцелалар  (Anomocoela)  кенжа  туркумига  чесночницалар 
(IVlobates),  бутли  бакалар  (Pelodytes)  ва  бир  нечта  экзотик  бакалар 
киради.  Буларнинг  умурткалари  процел  типда  (олдинги  томони  бо- 
I и к,,  кейинги томони  буртиб  чиккан)  булади,  эркин  ковургалари  й у к  
Лмомоцелалар  Европа,  Осиё  хамда  Ш имолий  Америкада  таркалган.
4)
  Процелалар  (Procoela)  кенжа  туркуми  умурткаларнинг  процел 
оулиши, ковур^йларнинг йуклиги, думгаза хамда уростил орасида жуфт 
Пирикув  буртм аси  б орлиги  б илан  хар актер л ан ад и .  К,урбакалар 
(Bufonidae),  квакшалар  (Hylidae)  ва  дарахтларда  яшовчи  калтабош- 
mtp 
(Brachycephalidae)  оилалари  киради.
5
)
  Диплазиоцелалар  (Diplasiocoela)  кенжа  туркуми  уз  ичига  ба-
Н,п  lap  (R anidae),  торогизлилар  (Brevicipitidae)  ва  полипедидалар 
| I’ulypedidae)  оилаларини  олади.
Амфибияларнинг  тузилиши
Ташк,и  куриниши. 
Хозирги  амфибиялар  гавдасининг  шакли  унча- 
мик  хилма-хил  эмас:  баъзиларининг  танаси  ялпок  —  елка-корин  то- 
мопдан  кисилган,  думи  йук,  кейинги  оёклари  олдингисига  нисбатан 
к учли  ва  узун  (думсизлар);  бошкаларининг  гавдаси  чузик,  боши  нис- 
Гшшн  кучли,  думи  узун,  оёклари  тенг  ва  калта  (думлилар);  учинчила- 
рндп оёклари йук, гавдаси чувалчангсимон  (оёксизлар). Боши танасига 
\мр;п<атчан  бирикади.  Бошининг  икки  ёнига  буртиб  чиккан  кузлари 
«ойлашади.  К^зида харакатчан ковоклари бор.  Бир жуфт бурун тешиги 
*■ V парининг олдида жойлашади.  Бака кузининг орка томонида ногора 
иирдаси  булади.  Эркак бака бошининг икки  ён томонида товушни  ку- 
'мМшрадиган  пуфакча  —  резонаторлар  булади.  Тананинг ён томонида 
iVpi  Оармокли олдинги  оёги,  беш бармокли  ва сузгич  пардали  кейинги 
пгк.иари,  тананинг  орка томонида  клоакаси  жойлашади.
1'ери тузилиши. 
Эпидермис бошка умурткалилардагидек куп кават- 
1И,  чин  тери  юпка,  лекин  капиллярларга  бой.  А мфибияларнинг те­
риси  к^п  хужайрали  безларга  бой  (56-расм).  Безлар  ёп и ш кок суюк- 
И1К  ажратади  ва терини доимо хуллаб туради хамда уни  куриб колиш- 
iiiii е лклайди. Тери безлари ажратаётган секрет баъзи турларида захар- 
|||  еки  китикловчи  моддалардан таш кил топган булади.
Мшдермиснинг пастки катламларида ва чин терида пигмент хужай- 
I щ т р и  жойлашади. Амфибияларнинг ранги  хар хил функцияларни ба- 
три ди:  яш ириниш ,  огохлантириш  ва  куркитиш,  жинсларини  ф арк
•  и  пни.  Ваканинг териси бошдан оёги гача гавдага ёпишган булмай, маъ- 
|ум  жойлардагина  гавдага ёпишган  булади,  шу жойлар орасида лимфа 
Ом>1ШI  тУлган  кенг  бушликлар  (лимфа  халтачалари)  булади  (57-расм).

84
56-расм.  Амфибия терисининг 
кесими:  1—эпидермис,  2—чин тери,
3—пигмент хужайралар,  4—безли 
Хужайралар,  5—тери безининг мускулли 
Кавати,  6—безнинг чицариш йули.
57-расм.  Бацанинг лимфа халтачалари:  Iустки 
томондан,  II остки томондан куриниши (лимфа 
халтачалари орасидаги тери тусицлари 
пунктирли йуллар билан курсатилган).
Л
Скелети. 
Амфибияларнинг скелети \ам  бош ка туртоёкди умуртка- 
лиларнинг скелети  сингари  умуртка погонаси  скелетига,  бош  скеле- 
тига, эркин оёклар скелетига ва уларнинг камар скелетларига булинади. 
У к скелет, уз навбатида,  4 булимдан ташкил топган: буйин, тана, дум­
газа  ва дум  булимлари  (58-расм).  Буйин  ва дум  булимларида  1  тадан 
умуртка булади.  Буйин умурткаси бошнинг танага нисбатан маълум да­
ражада харакатчанлигини таъминлайди.  Буйин умурткасининг танаси 
унча катта эмас ва унинг олдинги томонида иккита кушилиш чукурчаси 
бор, чукурчалар ёрдамида умуртка бош скелети билан кушилади. Думгаза 
умурткаси эса чанок камари билан бирикиб туради. Тана умурткалари 
думсизларда 7 та,  хамма дум  умурткалари  (12)  кушилиб,  битта суяк — 
уростилни  \осил  килади  (58-расм). Думлиларда  13-62 тана ва 22-36 та 
дум умурткалар булса,  оёксизларда умурт-каларнинг умумий сони 200- 
300  га  етади.
Умурткалари амфицел  (оёксизларда ва баъзи думсизларда), описто- 
цел  (саламандраларда  ва баъзи думсизларда),  процел  (колган думсиз­
ларда)  шаклларда булади.  Х,ар бир устки ёйларнинг асосида кушилиш 
усимталари тараккий этади. Тана умурткаларида яхши ривожланган кунда- 
ланг усимталар бор. Думлиларда бу усимталарга катта ковургалар куши­
лади, буларнинг дум умурткаларида пастки ёйлар булиб, баликпардаги 
сингари гемал  най хосил килади.

58-расм.  Бацанинг скелети:  I скелет­
нинг умумий куриниши, II умуртканинг 
устидан куриниши, Ш у.щртщттг олдин- 
дан куриниши:  I-буйин умурткаси,
2 - думгаза умурткаси, 3—уростил (дум),
4—туш,  5—тушнинг кейинги тогай 
кисми, 6—тушолди,  7—коракоид, 8—проко­
ракоид,  10—куракусти тогайи,  I I —ёнбош 
суяги,  12—куймуч суяги,  13—ков тогайи,
14—елка суяги,  15—елкаолди суяги (тирсак 
ва билак суяклари),  16~билагузук,  17-кафт,
18-1 бармок куртаги,  19—И  бармок, 2 0 - V 
бармок,  21-сон, 22-болдир суяги (катта 
ва кичик), 26-1 бармок,  27-умуртка танаси, 
28-орка мия канали, 29-,кушилиш майдончаси, 
30—остист усимта, 3 1—кундаланг усимта.
Ноя га  етган  сувда  ва  курукликда  яш овчиларнинг  бош  скелетида 
купгина тотай  сакданади.  М ия  кутисининг  энгса  булимида  жуфт  ён 
Mirca суяклари тараккий  этиб,  катта  энгса тешигини ураб туради,  бу- 
i.i| >нинг хар бирида биттадан энгса 
кушилув буртмаси
 (condylus occipitalis) 
ь<>1>.  Бу буртмалар буйин умурткасининг кушилиш юзасигатегиб туради. 
миитиш булимида бир жуфт кулоколди суяги  (prooti-cum) жойлашади. 
Мумли  амф ибияларнинг  куз булимида бир  жуфт  кузпонасимон  суяги 
(uibilosphenoideum)  бор,  думсиз  амфибияларда  эса  бу  суяклар  битта 
понасимон хидлов суягига (sphenethmoideum) бирикади (59-расм).  Мия 
Кутисининг колган кисми тогай холича колади.  Мия кутисинингтепа- 
i ини  жуфт  тепа  ва  пеш она  суяклар  куш илиб,  жуфт  пеш она-тепа 
(liontoparietale)  суягини  хосил  килади.  Буларнинг олдида жуфт бурун 
иумклари бор, думлиларда яна  1-2 жуфт пешонаолди суяги (praefrontale) 
vim  булади.  Эшитиш  булимида  копловчи  тангача  суяк  (squamosum) 
ми  ил  булади.  М ия  кутисининг тагини  катта парасфеноид суяги ёпиб 
| ур.|ди,  бунинг олдида жуфт копловчи танглай ва димог суяклари жой- 
ч ш п ад и ,  д у м л и л а р д а   б у л а р   к у ш и л и б ,  ж у ф т  т а н г л а й -д и м о г  
(viinicropalatinum) суягини  хосил  килади.
Бош скелетининг висцерал булимидаги танглай-квадрат тогайи умр- 
Под  сакданади,  олдинги  ва  кейинги  учлари  билан  тогай  мия  кутисига 
КУшилиб кетади  (аутостилия). Танглай-квадрат тогайига жуфт жаголди
< I ч .n  inaxillare) ва устки жаг суяклари тегиб туради. Танглай-квадрат тогайи 
КОЙИНги  учининг устки  томонидан  квадрат-ёнок суяги  (quadratojugale) 
н.| пастки томондан жуфт канотсимон суяклар ёпиб туради.  Квадрат-ёнок
•  мм и  огиз  атрофида  пастки  чакка  ёйи  деб  аталадиган  суяк  куприкча 
ум  и  I  килади.  Б ирлам чи  п астки   ж аг хи со б лан ган   М еккел  тогайи
........  хол и ча  к о л ад и ,  ф ак ат  у н и н г  о л д и н ги   учи  с у я к к а   а й л ан и б ,
t  s 
I  и я к -ж а г  су яги н и   (m e n to m a n d ib u la re )  хосил  ки л ад и .  М ек-
85 
------------------------------------------------------------

86
Д 
5
59-расм.  Боланинг бош скелети: А —устидан куриниши,  Б —пастки томонидан куриниши:
1—жаюралик, суяги,  2—устки жаг суяги,  3 —устки жаг суягининг пешона усимтаси,
4—квадрат-ёнок; суяги,  5—тангача суяги,  6~к;улоцолди суяги,  7—энгса буртмаси,
8—пешона-тепа суяги,  9-бурун суяги,  10—понасимон- %идлов суяги,  11—танглай-квадрат 
тогайининг олдинги цисми,  12—к,анотсимон суяк,  13—пешона фонтанели,  14-тепа 
фонтанели,  15—ён энгса суяги,  16—димог суяги,  17—парасфеноид,  18—танглай суяги,
19—танглай-квадрат тогайининг кейинги кисми, 20—узанги суякчаси, 21—буйин умурт^аси.
кел  т о г а й и н и н г   асо си й   кисми бурчак суяги (angulare) билан коплан­
ган.  Бу суякнинг устида тож усимтаси бор, чайнов мускуллари шу усим- 
тага бирикади.  Меккел тогайининг олдинги кисми тиш суяги билан коп­
ланган. Тилости ёйининг устки элемента — гиомандибуляре жуда кич- 
кина узанги суякчадан (stapes)  иборат, бу суякча жагнинг м ия кутисига 
бирикишда иштирок этмайди ва урта кулок бушлигига урнашган булиб, 
эшитув суякчаси вазифасини бажаради. Тилости ёйининг пастки элемен­
та гиоид личинкалик даврвда хосил булган жабра ёйлари билан кушилиб. 
Кол ган умурткалилардагидек тилости аппаратига айланади ва огиз бушлиги 
мускулларини муста^камлайди. Думлиларда бу аппарат тил мускулларига 
таянч булиб хизмат килади (60-расм).
Жуфт оёклар  скелети  узининг тузилиши  ва ф ункциясига  кура ба- 
ликдарнинг  жуфт  сузгич  канотлар  скелетидан  кескин  ф а р к   килади.
60-расм.  Итбалицнинг бош скелети:  1—%идлов 
капсуласи,  2—эшитув капсуласи,  3 —танглай- 
квадрат тогайи,  4—Меккел тогайи,  5 —узанги 
суякчаси,  6—тилости ёйининг пастки нит и,
7—жабра ёйлари.

(  увда  ва  курукликда  яш овчиларнинг  эркин  оёклар  скелети  умуман 
курукликда яшовчи барча умуртк,али хайвонлар учун характерли булган 
пш ик беш бармок^и оёкдар каби тузилгандир,  оёк скелети таркибига 
фп^ат  ички  скелет  киради.  Бу скелет  мураккаб ричаг принципида ту- 
ишган  булиб,  учида  типик  бешта  бармок,  бор.  Олдинги  ва  кейинги 
оскутр учта асосий булимдан ташкил топган, шу булимларнинг дистал 
юмондагиси, уз навбатида,  яна учта кенжа булимга булинади.  Курук- 
микда  яш овчи  умурткалилар  жуфт  оёьутарининг  скелети  схемасини 
I убандагича ифода этиш мумкин:
_ --------------------------------------------------------  
87 
------------------------------------------------------------
Кейинги оёц
Олдинги оёк;
I  булим — елка битта елка (humerus) 
суягидан ташкил  булган
II  булим — билак 2 та суякдан:  билак суя-
III  (radius)  билан тирсак (и1па)дан иборат 
111 булим — панжа учта  кенжа булимдан 
иборат:  1-кенжа булим — билагузук 
(carpus)  9-10  та суякчалардан ташкил 
гоп ган на уч  к,атор булиб жойлашади
2-кенжа булим — кул  кафти (metacarpus) 
пир цатор 5 та узунчок суякдан иборат
1-кенжа булим — бармок; фалангалари 
(phalanges digitorum); х,ар бирида бир 
мсчтадан суяк бор ва узунасига урнашган 
Осш  цатордан иборат
I  булим — сон суягидан  (femur)  ташкил 
топган
II  булим — болдир.2 та суякдан:  катга 
болдир суяги  (tibia)  ва кичик болдир 
суяги  (йЬЫа)дан иборат
III  булим -  товон учта кенжа  булимдан 
иборат:  1-кенжа булим -  товонолди  (tarsus) 
9-10  га суякчадан ташкил топган ва  уч 
Катор булиб жойлашади
2-кенжа булим -  оёк, кафти  (metatarsus)  5 
та узун суякдан  иборат
3-кенжа булим  — бармок, фалангалари 
(phalanges digitorum);  \а р  бирида бир 
нечтадан суяк булиб,  узунасига урнашган 
беш цатордан иборат____________________
Думсиз амфибияларнинг оёк, скелети бу схемадан тубандагича фарк, 
килади:  олдинги оёкда тирсак ва билак суяклари бир-биридан ажрал- 
маган,  кейинги  оёкда катта  ва кичик болдир  суяклари  х;ам  бир-бири­
га  кушилиб кетган.  Кафг ва билагузук кисми суякларининг купи  узаро 
(жрикади. О ёк кафтининг проксимал  каторидаги  иккита суякча узаяди 
на  кушимчатаянч хосил  килади.  Бу думсизларнинг сакраб харакат к,или- 
шига мослашган белгиларидандир.
А мфибияларнинг елка  камари  ярим  халка  шаклига  эга  булиб,  бу- 
нинг таркибига хамма курукликда яш овчи  умурткали  хайвонлар учун 
чос  булган  учта  элемент:  курак  (scapula),  коракоид  (coracoideum)  ва 
ирокоракоид  (procoracoideum)  киради  (61-раем).  ToFafi  прокоракоид-
1.1  коплагич  суякдан  иборат  умров  (clavicula)  суяги  бор.  Куракнинг 
дистал учига сербар куракусти тогайи  (cartilago suprascapularis), корако- 
идлар  кушилган  ж ойининг  кейинги  томонида  суякли  туш  (sternum) 
жойлашади. Тушнинг кейинги учи кенгайиб, 
Yüklə 10,35 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin