Moliya bozori konsepsiyasi
----------- ► - m i l l i y iq tis o d iy o t u c h u n a f z a l l i g i y u q o r i
13.1-rasm. Mamlakat moliya bozori konsepsiyasi va xalqaro kapital
harakatining asosiy shakllari.
327
Xususiy kapital — xususiy yuridik shaxslar (firma, korxona,
tashkilot, banklar va boshqalar)ning m ablag‘larini ularning
boshqaruv organlarining qarorlari asosida chet ellarda joylashti-
rishdir.
Jahon kapital eksportida xususiy kapital yetakchi bo‘lib, olz
navbatida davlat kapitali, xalqaro tashkilotlarning kapitali keyingi
o'rinlarda turadi. Odatda davlat va xalqaro tashkilotlar chetga
kapitalni ssuda shaklida, krcdit va qarz ko'rinishida hamda mod-
diy yordam ko‘rinishida chiqaradi. Rasm iy va xususiy kapital
xalqaro kapitalning ikki xil: tadbirkorlik va ssuda kapitali shak
lida namoyon bo'ladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali tadbirkorlik foydasini olish uchun
chet elda bevosita va bilvosita mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
qo‘yilgan mablagMar hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitali esa muddatlilik, qaytarishlilik, to‘lovlilik
sharllari asosida, foi/ koLrinishida daromad olishni ta ’minlovchi,
bir m ainlakatdan ikkinchi m am lakatga chiqarilgan kapitalga ay-
tiladi. Xalqaro ssuda kapitali chet el valutasidagi depozitlar yoki
chet elga bank depozitlari va boshqa qo‘yilm alar, shuningdek
kredil va qarzlar ko'rinishida bo‘lishi m umkin. Statistikada ssuda
kapitali ko‘rinishidagi investitsiyalarni «boshqa investitsiyalar» si-
f'atida aks etadi.
Tashqi kreditlar va depozitlarning hajmi bo'yicha rivojlangan
niam lakatlar yelakcliilik qilib kelnioqda. Oxirgi o‘n yillikda ular-
ning hajmi uch barobardan ko‘proqqa oshgan. Bunday kapitalning
ssuda qismi banklar orqali xalqaro harakatga keladi. Xalqaro ssuda
kapital harakatining asosiy elementlaridan yana biri xalqaro sindi-
katlashgan kreditlar hisoblanib, ularning rivojlanish tendensiyasi
xalqaro kredit va depozitlar bilan bir xil bo‘lmoqda va ja m i xalqaro
ssuda kapitali harakatidagi ulushi atigi 2% ni tashkil etmoqda.
R asm iy kapitalni xalqaro miqyosda ssuda kapitali tarzida tash-
killashtirishning m am lakat iqtisodiyoti uchun afzallik taraflari
kattadir. Ssuda kapitalining afzalligi foyda m e’yori va qaytari-
lishida iqtisodiy risk darajasi kamligidir.
328
Xalqaro
xususiy
kapitalning tadbirkorlik
kapitali
sifa-
tida qo‘yish n in g afzalligi uni yuqori darajada foyda olishni
ta’m inlash ida va foyda olish maqsadida tadbirkorlik kapitali
m a b la g la ri elastikligi yuqoriligida namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik
kapitali investorga olz m ulkidan to V rid an to‘g ‘ri investitsiyalar
va portfei investitsiyalar shaklida foyda olishni ta ’m inlaydi. Tad
birkorlik kapitali o‘z navbatida to'rt xil: U)‘g ‘ridan t o ^ r i inves
titsiyalar, portfei investitsiyalar, o‘rta, u/oq muddatli hanida qisqa
muddatli xalqaro kapital qo'yilm alar shaklida namoyon boMadi.
To‘g ‘ridan to‘g ‘ri xorijiy investitsiyalar — m am lakatga uzoq
muddatli iqtisodiy foydani ko'zlab qo‘yilgan kapital bo lib , u inves
torga kapital joylashtirilgan obyekt ustidan nazorat olib borishni
ta ’m inlaydi. Bu odatda korxonaning 10 foizdan kam boMmagan
aksiyasi yoki ulushiga ega b o lishni talab etadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar — chet el qim m atli qog‘ozlari
(qarz m ajburiyatini va ulush munosabatini ifodalovchi qim m atli
qog‘ozlar va boshqalar)ga qo‘yilgan kapital bo‘iib, u investorga
kapital jo ylash tirilgan obyekt ustidan real nazorat olib borish
huquqini bermaydi. Odatda am aliyotda bunday investitsiyalar ak-
siya, obligatsiya, veksel va boshqa qarz majburiyatini ifodalov
chi qim m atli qog‘oz!arning kichik paketi, shuningdek ba’zan
portfei investitsiyalardan alohida shakl kasb etuvchi qim m atli
qog‘ozlarning hosilalari ko‘rinishida bo‘lishi m um kin.
0 ‘rta va uzoq muddatli xalqaro kapital q o 'y ilm alar — 1 yildan
ko‘p muddatga, qisqa muddatlilari esa 1 yilgacha bo‘lgan kapital
qoWilmalarga aytiladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitalini m am lakatlar m illiy iqtisodi-
yotiga to‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar shaklida jalb etishning af
zalligi katta. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar m am lakatda Y a lM n i
yatatishda, aholi bandligini oshirishda, xorijiy m am lakatlardan
yangi texnika-texnologiyani jalb etishda, import m ahsulotlarini
o'rnini bosadigan eksportbob m ahsulotlarni ishlab chiqarishni
oshishida bevosita ishtirok etadi. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar
dan o‘rta va uzoq muddatli foydalanish yaxshi sam ara beradi.
329
Qisqa muddat ichida to‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar iqtisodiy sa-
m arasining kam bo‘lishiga investitsion faoliyatni m am lakatdagi
bozor muhitiga moslashish jarayon ini, ishlab chiqarilgan m ah-
sulotning bozordan o'rin olishi, sotilishi, ijtimoiy muhit, aholi
daromadlari va boshqa om illar ta ’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro portfei investitsiyalar qisqa muddatli yuqori foyda
olishni maqsad qiladi. ß u n d a investorning qimrnatli qog‘ozlar
portfeli shakllantiriladi va investor uni boshqarish y a ’ni port
fei ning foydasini m aksim allashtirish h am da ushbu port fei ning
risk darajasini kam aytirish orqali o‘ziga m aksim al foydani
t a ’m inlaydi.
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitali ham ikki xil
ko'rinishda: o‘rta, uzoq muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro
kapital qo‘yilm alar shaklida namoyon bo‘ladi. Xalqaro kapital
harakatida ssuda kapitalini qisqa muddatli tashkillashtirish af-
zal hisoblanadi. Ssuda kapitalining shartlari o‘zgaruvchanlikka
rnoyiJligi kamligi uchun, m am lakatda iqtisodiy muhit o‘zgara
boshlasa, ushbu kapitalning iqtisodiy risk darajasining oshishi,
uni qisqa muddat da t ashkil lashtirishni afzal qilib ko‘rsatadi.
Oxirgi o‘n y illikd a xalqaro kapital harakati tarkibida jiddiy
o‘zgarish yuz berdi. To‘g ‘ridan to‘g ‘ri investitsiyalar miqdori
o\sdi, undanda jadalroq su r’atda portfel investitsiyalar miqdori
o‘sdi. Kapitalni ssuda shaklida chiqarish miqdori 2004-yildan
boshlab portfel investitsiyalar hajmidan ortib ketdi. 2008-yilda
sodir bo‘lgan inqirozning salbiy ta ’siridan ko‘proq xalqaro ssuda
kapitallar bozori (boshqa investitsiyalar) aziyat chekdi. Jahonda
to‘g ‘ridan to‘g ‘ri va portfel investitsiyalardan ko‘ra, ssuda kapi-
tali m iqdorining ko‘payishiga asosiy sabab xalqaro moliya bo-
zorda arzon kreditlarga asoslanuvchi transm illiy jarayon larnin g
bo‘lishidir.
M am lakatdan chelga chiqarilgan kapitallar xalqaro moliya
bozori orqali dunyoning qolgan m am lakatlariga qayta taqsim-
lalandi. Xalqaro moliya bozori xalqaro kapitallarga bo'lgan talab
va ta k lif shakllanadigan, baho beriladigan, jahon iqtisodiyotning
330
m oliya sektorida xalqaro moliyaviy aktivlar oldi-sotdi qilinadigan
sohadir.
Xalqaro moliya bozori xalqaro valuta, kredit (depozil), invcs
titsiya, qim m atli qog‘ozlar, sug‘urta, oltin va hosila moliyaviy
vositalar kabi segmentlaridan tashkil topadi.
Xalqaro m oliya bozori orqali mahsulotlar va xizm atlar ishlab
chiqarish bilvosita (kredit (depozit) bozori) va bevosita (qimmatli
qog‘ozlar) m oliyalashtirilishi m um kin.
Bir m am lakat moliya bozoridagi salbiy va ijobiy o‘zgarishlarni
boshqa bir m am lakat moliya bozoriga t a ’siri moliya bozorining
globallashuv darajasiga bog‘liq bo‘lib, bu jarayon m illiy fond bo-
zorini xalqaro fond bozoriga integratsiyasini ta ’minlovchi vosita
lar orqali am alga oshiriladi va ularning nechog'lik rivojlangan-
ligini o'zida namoyon etadi. M illiy fond bozori ni xalqaro fond
bozoriga integratsiyasini ta'minlovehi vositalar bu xalqaro qim
matli qog‘ozlar hisoblanadi.
Xalqaro qimmatli qog‘ozlar
13.2-rasm.
Dostları ilə paylaş: |