J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

4

---

1-bob. XALQARO MOLIYA VA UNING JAHON
IQTISODIYOTI RIVOJLANISHIDAGI 0 ‘RNI
1.1. X alqaro m oliyaning iqtisodiy m ohiyati va aham iyati.
1.2. Jah o n moliyaviy m uhiti va u n d a xalqaro moliya m u nosa- 
b atlarin in g tutgan o ‘rni.
1.3. M illiy iqtisodiyot rivojlanishida xalqaro moliya m unosa- 
batlarin in g roli va aham iyati.
1.1. Xalqaro moliyaning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
X alqaro m oliya — xalqaro moliyaviy resurslar m ajm uini va 
u larn in g h ara k a tla n ish in i ifodalovchi tu sh u n ch a hisoblanadi. 
X alqaro m oliya m u n osabatlari m uayyan m aqsad larn i am al- 
ga o sh irish uchun xalqaro darajad a sh ak llan tirilg an moliyaviy 
resu rslarni taqsim lash va u la rd a n foydalanish jarayonidagi iq ti­
sodiy m u n o sab atlarn i ifodalaydi. X alqaro m oliya m u n osabatlari 
o ‘ziga xalqaro valuta m un osabatlari, xalqaro kredit m u n o sab at­
lari, xalqaro investitsiya m u n o sab atlari, xalqaro savdo m u n o sa­
batlari, xalqaro soliq m un o sab atlari, xalqaro lizing m u n o sabat­
lari, m a m lak a tla r to ‘lov b alan sin i boshqarish, xalqaro m oliya 
tash k ilo tlari bilan alo q alar kabi m u n o sab atlarn i q am rab oladi. 
G loballashuv jarayoni — ja h o n savdosining o‘sishi, ishlab chiqa- 
rish n in g ixtisoslashuvi va kengayishi, kap italn in g xalqaro oqi- 
m i rivojlanishi, x izm atlar va m a h su lo tla rn in g xalqaro h arak ati 
xalqaro m oliyaning rivojlanishiga zam in yaratdi. S huningdek, 
m a zk u r holat ja h o n m oliya b o zo rlarin in g, xalqaro moliyaviy kor- 
poratsiy alarn in g yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy m u n o - 
sab atlarn in g va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jih a tla ri 
m urakkablashuviga olib keldi.
X alqaro m oliya doim iy o ‘zgaruvchan xalqaro pul tizim lari- 
ning holati va rivojlanishini, alohida m am lak atlar to ‘lov balan - 
sining o ‘zgarishini, xalqaro m oliya bozorlari, xalqaro moliyaviy 
korporatsiyalar, xalqaro b an k va investitsion faoliyatni nam oyon 
etadi. X alqaro m oliya tizim in in g asosiy ishtirokchilari b o ‘lib qu-
5

---

yidagilar hisoblanadi: banklar, tran sm illiy korporatsiyalar, portfel 
investorlar va xalqaro rasmiy qarzdorlar. X alqaro moliyaviy ope- 
ratsiyalar alohida m am lakatlarn in g m oliya tizim iga jiddiy ta ’sir 
ko‘rsatuvchi kuch hisoblanadi.
X alqaro moliya o ‘zida obyektiv asosga ega b o ‘lgan moliyaviy 
m unosabatlarni ifodalaydi. X alqaro m oliyaning m oddiy asosi 
bo‘lib m am lakatlar o‘rtasida am alga oshiriladigan xalqaro m oli­
yaviy oqim lar, ju m lad an , pul oqim lari — im port qilingan m ah - 
sulot va x izm atlarnin g to ‘lovlari h am d a m ahsulot va xizm atlar 
eksportidan kelgan valuta tu sh u m lari, ushbu oq im lar xo‘jalik
yurituvchi subyektlar m oliyasini ifodalashi m um kin, lekin ular 
tu rli m am lakatlarga tegishli b o 'ladi, shu boisdan m am lakatlar 
o ‘rtasidagi pul oqim lari harak atin i nam oyon etadi. Shuningdek, 
kredit mablagMari oqim i ham ikki to m onlam a bo‘lib hisobla­
nadi, bir tom ondan qarzning berilishi bo‘lsa, boshqa tom ondan 
esa, u n in g qaytarilishi va foizlarning to ‘lanishi nam oyon b o ‘ladi. 
Shunday qilib, m azkur o qim lar asosida moliyaviy resurslarning 
m am lakatlar o ‘rtasidagi harakati yuzaga keladi. U larn in g taqsim - 
lanishi bir tom ondan valuta kurslari asosida, ikkinchi tom ondan 
esa, bojxona tariflari asosida boshqariladi.
Moliyaviy resurslar xalqaro moliya tashkilotlari va institutlari 
faoliyati jarayonida shakllanadi va foydalaniladi. M azkur insti- 
tu tlar va tash kilo tlar davlatlararo tuzilm aga ega bo ‘lib m uayyan 
funksiyalarni bajaradi. U larn in g moliyaviy ta ’m inoti um u m lash - 
gan (m asalan, B M T budjeti) yoki m aqsadli (aniq dastu rlar va 
tadbirlar uchu n m o'ljallangan) fondlar orqali am alga oshiriladi.
M oliyaviy resurslarning m uayyan qism ini xalqaro darajada 
m arkazlashuvi jah o n xo‘jaligi ehtiyojlarini ta ’m inlaydi, bunday 
resurslarni sh akllantirishn in g iqtisodiy shart-sharoitlari b o ‘lib, 
iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi, tu rli sohalardagi xalqaro 
loyiha va dasturlarni am alga osh irish da m am lak atlarn in g ishtiro- 
ki, kredit va savdo m uno sabatlarin i rivojlanishi hisoblanadi.
S hunday qilib, xalqaro m oliya — bu xalqaro m oliya bozori 
va xalqaro in stitu lla r to m o n id a n sh ak llan ish i, ta q sim la n ish i va

---

ish la tilish in i o ‘z ichiga olgan moliyaviy resu rslar h arak ati aso - 
sida hosil b o ‘lgan m u n o sab atlar tu z ilm asi b o ‘yicha m urak k ab
tizim dir.
M am lakat davlat m oliyasining xususiyatlari sifatida quyidagi- 
larni keltirish m um kin:
— b itta m am lak at hud ud id an chiqm aydi;
— xorijiy subyektlarni jalb qilm aydi;
— m illiy q o n u n ch ilik asosida am alga oshiriladi;
— m am lak at ichida am alga oshiradigan h isob-kitoblarni 
o ‘zida ifodalaydi.
X alqaro m oliya esa turli xildagi jih a tla rn i o ‘rganadi. Bularga:
— iqtisodiy kategoriya sifatida — moliyaviy resurslarning fond- 
lari b o ‘lib, xalqaro iqtisodiy m un o sab atlarn i rivojlantirish asosida 
tashkil etilgan ham da xalqaro aham iyatga ega b o ‘lgan um um iy 
ehtiyojlarni qo ndirish va ja h o n darajasida ijtim oiy tak ro r ishlab 
ch iq arish n in g rentabelligini va uzluksizligini ta ’m inlash uchun 
foydalaniladi;
— institutsional jih a td a n — bu banklar, valuta va fond birjalari, 
xalqaro m oliya in stitutlari, m intaqaviy m oliya-kredit tashkilot- 
lari, xalqaro va m intaqaviy iqtisodiy ta sh k ilo tlar va birlashm alar 
m ajm ui b o lib , u lar orqali ja h o n moliyaviy o q im larin in g harakati 
am alga oshiriladi;
— iqtisodiy m unosabat sifatida — bu, ja h o n bozorida kapital, 
xizm atlar, tovarlar harakati vaqtida m illiy m ah su lo tlarn in g qay- 
ta taqsim lanish i jarayonida yuzaga keluvchi pul ko‘rinishidagi 
m unosabat. D avlatlararo va transm illiy m oliya-kredit m unosa- 
batlarin i o ‘z ichiga oladi va ulard a xorijiy elem entlar ishtirokini 
ifodalaydi.
X alqaro m oliyaning asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi:
— taqsim lash funksiyasi;
— nazorat funksiyasi;
— ta k ro r ishlab chiqarish jarayoniga m oliya yordam ida xalqaro 
v aluta-kredit va m oliya ta sh k ilo tlarin in g aralashuvi bilan bog‘liq 
tartib g a solish funksiyasi;
7

---

— 
barqarorlashtirish 
funlcsiyasi. 
M azkur funksiya jah o n
xo‘jaligi tizim ida iqtisodiy va ijtim oiy m unosabatlar uchun barqa- 
ror sharoitni yaratishda nam oyon bo'ladi.
X alqaro moliya m unosabatlari shakllanishi va rivojlanishining 
asosiy om illari quyidagilardan iborat:
1. Jahon bozorlarining vujudga kelishi, ayniqsa tovar bozorlari.
2. X alqaro m ehnat taqsim oti.
3. Iqtisodiy aloqalarning baynalm inallashuvi va globallashuvi.
4. Iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda integratsiya jaray o n larin ing 
kuchayishi.
5. llm iy -texn ika taraqqiyoti.
6. X alqaro moliya m un osabatlarining ko‘p to m on lam a ta rtib - 
ga solish tizim ini takom illashtirilishi.
7. Jahon iqtisodiyotida global m u am m o larn in g keskinlashuvi.
X alqaro moliya jah on xo‘jalig in in g aniqlovchi tizim laridan
biri hisoblanib, milliy va jah o n iqtisodiyotiga aniqlovchi ta ’sir 
ko‘rsatadi.
1 .1-rasm . X a lq a r o m o liy a m u n o s a b a tla r i va x a lq a ro q a y ta ishlab 
c h iq a r is h j a r a y o n la r in in g o ‘zaro b o g ‘liqligi
X alqaro m oliya yaxlit tizim sifatida faoliyat ko‘rsatadi va 
u n in g elem entlariga quyidagilar kiradi:

---

— Jah o n valuta tizim i — m illiy va zaxira valutalar, xalqaro 
jam oaviy valutalar, o ‘zaro konvertirlash shartlari, valuta pariteti, 
valuta kursi, valuta k u rslarin i tartib ga solishning m illiy va xalqa­
ro m ex anizm larid an tashk il topgan;
— X alqaro hiso b-k itob lar — moliyaviy in stru m entlar, ishlab 
chiqarish om illari, tovarlar harak ati, shuningdek, xalqaro hisob- 
kitoblar b ilan bog‘liq barcha operatsiyalarni aks ettiruvchi to ‘lov 
balansiga xizm at qiladi;
— X alqaro moliya bozorlari va m uayyan moliyaviy in stru m en t­
lar savdosi m exanizm lari — valuta, kredit, qim m atli qog‘ozlar;
— X alqaro soliqqa to rtish — pul m ablag‘lari fondlarini shakl- 
lantirish m etodi sifatida;
— T M K la rn in g xalqaro moliyaviy m enejm enti, bunda tran s- 
m illiy m oliyalashtirish, risk larn i boshqarish, xalqaro investitsi- 
yalash jarayoni asosiy o ‘ringa chiqadi.