«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Kritdagi Knoss saroyi
E ndi har bir bosqichning o’ziga xos xususiyatlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Kritda yuzaga kelgan bronza davri sivilizatsiyasi Minoy nomi bilan ataladi. M.a. III va II ming yilliklar chegaralarida Kritda dastlabki, markaz-saroylari Knoss, Fest, Malliya, Kato-Zakroda bo’lgan davlatlar yuzaga keladi. “Saroy sivilizatsiyasi” davri taxminan m.a. 2000 yildan 1400 yilgacha davom etgan. Uning nihoyasiga yetishi, ayrim olimlarning taxminiga ko’ra, ulkan tabiat ofatlari bilan bog’liq. Ko’p o’tmasdan vayron bo’lgan saroylar o’rnida yangilari, yanada hashamatli va muhtasham saroylar paydo bo’ladi. “Yangi saroylar” davriga oid Knossdagi saroy arxeologik jihatdan juda yaxshi o’rganilgan. Minoy sivilizatsiyasi m.a. XVI-XV asrning birinchi yarmida gullab-yashnagan. Yuqorida aytib o’tilganidek, tabiiy ofat tufayli vayron bo’lgan va ziflashgan Kritga axeylar bostirib kirgan va sivilizatsiya markazi materikka ko’chgan.
Axey sivilizatsiyasining gullab-yashnashi XV-XIII asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrga saroylar Mikena, Tirinf. Pilos, Afina, Fiva va boshqa joylardan topilgan. Axey jamiyati iqtisodiy tizimining asosini saroy xo’jaligi tashkil etgan. Yerlar xususiy va jamoa yerlariga bo’lingan. Jamiyatning eng quyi qatlamini tashkil etgan qullar asosan saroyga qarashli bo’lgan. Erkin jamoachilar muhim ijtimoiy guruhni tashkil etgan. Dalvt tepasida siyosiy va diniy funktsiyalarga ega bo’lgan podsho (“vanaka”) turgan.
XIII asr oxirida Yunonistonga shimoliy xalqlarning, shu jumladan yunon-doriylarning kirib kelish boshlandi va XII asr oxiriga kelib axey sivilizatsiyasi yakun topdi.
M.a. XI-IX asrlar haqida ma’lumot beruvchi asosiy manbalar “Iliada” va “Odisseya” epik poemalaridir. Ularda axeylarning Troyaga yurishi haqida hikoya qilinadi. Ammo bu asarlarning muallifi hisoblanadigan Gomer m.a.VIII asrda yashaganligini hisobga olish lozim. Bu davrda Yunoniston aholisi asosan dehqonchilik bilan shug’ullangan, chorvachilik ham rivojlangan. Hunarmandchilik, ayniqsa metallsozlikda muhim o’zgarishlar sodir bo’ldi. Aynan shu davrda temirdan keng foydalanila boshlandi.
Yunoniston iqtisodida erkin dehqon yetakchi shaxs bo’lgan. Doriylar istilo qilgan hududlarda, masalan Spartada ahvol boshqacha bo’lgan, ular mahalliy axey aholisini o’zlariga qaram qilib olgan.
Jamiyatni tashkil etishning asosiy shakli jamoaning alohida shakli bo’lgan polis edi. Polislarning fuqarolari unga kirgan patriarxal oilalarning boshliqlari edi. Polis-jamoa ikki funktsiyani bajargan: yerni va aholini himoya qilish hamda ichki jamoaviy munosabatlarni boshqarish. Faqatgina Spartaga o’xshash qaram aholi bo’lgan polislar sodda davlat tashkiloti xususiyatlariga ega bo’la boshladi.
Arxaika davrida antik damiyatning asosini tashkil etgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy xususiyatlar shakllandi: klassik qulchilik; pul munosabatlari va bozor tizimi; siyosiy tashkilotning asosiy shakli-polis; xalq suvereniteti konsepsiyasi va boshqaruvning demokratik shakli. Arxaik davrda ayrim shahar-davlatlarda boshqaruvning tiraniya shakli (m.a. VII-VI asrlar) ham mavjud bo’lgan.
Aynan shu davrda antik dunyoga to xristianlika qadar ta’sir ko’rsatgan ahloq me’yorlari va estetik idellar ishlab chiqildi. Nihoyat bu davrda antik madaniyatning aosiy xususiyatlari shakllandi: falsafa va fan, adabiyotning asosiy janrlari, teatr, order me’morchiligi, sport. Arxaik davrda sodir bo’lgan “buyuk yunon koloniyalashtirishi” ham ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi.
Klassik davr m.a. VI–V asr chegaralaridan to m.a. 338 yilgacha davom etgan. Bu davr Yunonistonning eng yuksalgan, arxaik davrda shakllangan hodisalarning gullab-yashnagan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tashkilotning o’ziga xos shakli bo’lgan polislarning hukmronlik davridir. Olimlarning fikricha qadimgi yunon jamiyati, shu jumladan madaniyat va san’at taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari aynan jamiyatni tashkil etishning polis shakli bilan bog’liqdir.
Bu davrda sodir bo’lgan yunon-fors urushlari Elladaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi: qulchilikning keng tarqalishi, Afinaning yuksalishi va demokratik tuzumning shakllanishi. Shu bilan birga, bu davrda Delos dengiz ittifoqi va Peloponnes ittifoqining yuksalishi ular o’rtasidagi Peloponnes urushining kelib chiqishiga olib keldi. Bu urush Yunoniston tarixida polis inqirozini boshlab berdi, hokimiyat tepasiga oligarxiya kela boshladi.
M.a. IV asrga kelib fuqaro-yer egalarining jamoasi sifatida vujudga kelgan polislar savdo-pul munosabatlarining rivojlanishiga to’sqinlik qila boshladi. Iqtisodiy va siyosiy sohalarda o’zgarishlar sodir bo’ldi, tiraniya qayta tug’ildi. O’zaro urushlar Yunonistonni zaiflashtirdi, mamalkat xo’jaligini izdan chiqardi. Bundan esa Makedoniya podsholigi foydalanib qoldi. Aleksandr Makedonskiy davri klassik davrdan ellinistik davrga o’tish davri bo’ldi.
Makedonskiyning Sharqqa yurishlari va yangi bosib olingan yerlarga ellinlarning ommaviy ko’chib borishi ellinistik davrni boshlab berdi. Ellinistik sivilizatsiyaning geografik va xronologik chegaralari olimlar tomonidan turlicha baholanadi. Ellinizm davri uch bosqichga bo’linadi: ellinistsik davlatlarning tashkil topishi (m.a. IV asrning oxiri-III asrning boshi), bu davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimining shakllanishi va gullab-yashnashi (m.a. III – II asrning boshlari) va iqtisodiy tushkunlik, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashishi, Rim hokimiyatiga bo’ysunish davri (m.a. II asr-milodiy I asrning oxiri).