Jan Fuko 1852 yilda, lekin qurilma avvalroq ixtiro qilingan. Buni nemis astronomi qilgan Ioxann Bonenberger

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TATU QARSHI FILIALI INSTITUTI
TT 11_22 – guruh talabasi : Abduhafizov Kamronbek ning Fizika fanidan

Mustaqil ishi

Giroskop
Reja:
1.Giroskop haqida.
2.Giroskop va uning turlari.
3. Goroskopning vazifalari.
Giroskop - bu erkin aylanish o'qiga ega bo'lgan va u o'rnatilgan tananing orientatsiya burchaklaridagi o'zgarishlarga javob berishga qodir bo'lgan
qurilma. Giroskop aylanish jarayonida o'z pozitsiyasini o'zgarmagan holda saqlaydi.
Bu so'zning o'zi yunon tilidan olingan gyreuo- aylantiring va skopeo- tomosha qiling, tomosha qiling. Giroskop atamasi birinchi marta kiritilgan Jan Fuko 1852 yilda, lekin qurilma avvalroq ixtiro qilingan. Buni nemis astronomi
qilgan Ioxann Bonenberger 1817 yilda.
Ular yuqori chastotada aylanadigan qattiq jismlardir. Giroskopning aylanish o'qi kosmosdagi yo'nalishini o'zgartirishi mumkin. Aylanadigan artilleriya snaryadlari, samolyot parvonalari, turbinali rotorlar giroskopning xususiyatlariga ega.
Giroskopning eng oddiy misoli aylanma tepa yoki taniqli bolalar o'yinchoqlari tepasi. Giroskopga ba'zi tashqi kuchlar va bu kuchlarning momentlari ta'sir qilmasa, ma'lum bir o'q atrofida aylanadigan jism, fazoda o'z pozitsiyasini saqlab qoladi. Shu bilan birga, giroskop barqaror va tashqi kuchning ta'siriga dosh bera oladi, bu asosan uning aylanish tezligi bilan belgilanadi.
Misol uchun, agar biz tezda tepani aylantirsak va keyin uni itarib qo'ysak, u tushmaydi, balki aylanishda davom etadi. Va tepaning tezligi ma'lum bir qiymatga tushganda, pretsessiya boshlanadi - aylanish o'qi konusni tasvirlaganida va tepaning burchak momenti kosmosda yo'nalishni o'zgartirganda sodir bo'ladi.

Giroskop(boshqa yunoncha yupo “dumaloq aylanish” va okopew “qarash” dan) – tez aylanadigan qattiq jism, xuddi shu nomdagi qurilmaning asosi bo’lib, u bilan bog’liq bo’lgan tananing orientatsiya burchaklaridagi o’zgarishlarni inertialga nisbatan o’lchashga qodir. Koordinatalar tizimi, odatda aylanish momentining (momentum) saqlanish qonuniga asoslanadi.

“Giroskop” nomining o’zi va ushbu qurilmaning ishchi versiyasi 1852 yilda frantsuz
olimi Jan Fuko tomonidan ixtiro qilingan.
Mexanik giroskoplar orasida ajralib turadi aylanadigan giroskop- aylanish o’qi kosmosdagi yo’nalishni o’zgartirishga qodir bo’lgan tez aylanadigan qattiq jism. Bunday holda, giroskopning aylanish tezligi uning aylanish o’qining aylanish tezligidan sezilarli darajada oshadi. Bunday giroskopning asosiy xususiyati, unga ta’sir qiluvchi tashqi kuch
momentlari bo’lmaganda, kosmosda aylanish o’qining bir xil yo’nalishini saqlab turish qobiliyatidir.
Giroskoplarning ko’p turlari mavjud: ikki va uch daraja(erkinlik darajalari yoki mumkin
bo’lgan aylanish o’qlari bo’yicha ajratish), mexanik, lazer va optik giroskoplar (ishlash printsipiga ko’ra ajratish).
Eng keng tarqalgan misolni ko’rib chiqing – mexanik aylanadigan giroskop. Aslida, bu gorizontal o’q atrofida aylanadigan va o’z navbatida, uchinchi o’q atrofida aylanadigan boshqa ramkada o’rnatiladigan vertikal o’q atrofida aylanadigan tepadir. Tepani qanday aylantirsak ham, u har doim vertikal holatda bo’ladi.
Giroskopik asboblar — giroskoplar oʻrnatilgan elektr-mexanik qurilmalar; shu qurilmalar oʻrnatilgan obyektning vaziyatini ifodalaydigan parametrlarni aniqlaydi, obyektni barqarorlashtiradi. Texnikada ishlatiladigan Giroskopik qurilmalar giroskopning turi, sezgir giroskopik elementlar yasashning fizikaviy prinsiplari, kardanli osma turi, vazifasi bilan tavsiflanadi. Giroskopik qurilmalar obyektning burchak ogʻishlarini aniqlaydigan (turli astatik va pozitsion giroskoplar); obyektning burchak tezliklari va tezlanishlarini aniqlaydigan
(differensiyalovchi giroskoplar); kattaliklar boʻyicha integrallarni aniqlaydigan (integrallovchi giroskoplar); obyektni yoki alohida asbob va qurilmalarni barqarorlaydigan, shuningdek, obyektning burchak ogʻishlarini aniqlaydigan (girostabilizatorlar); navigatsiya masalalarini hal qiladigan (girokompaslar, kompaslar) va b. xillarga boʻlinadi. Giroskopik qurilmalar dengiz flotida, aviatsiyada, raketa va kosmik texnikada, harakatlanuvchi obyekt larning navigatsiya va boshqarish masalalarini hal qilish uchun xalq xoʻjaligida, baʼzi maxsus ishlarni (geodezik, topografik va b.) oʻtkazishda ishlatiladi.
O’zgaruvchan massali jismning harakati
Reja :
1.Nyuton mexanikasi
2.I.V.Mesherskiy tenglamasi
3.Vektor kattaliklar .
Nyuton mexanikasida jism massasi uning tezligiga bog’liq emas deb hisoblanadi. Ammo bu hamma joyda jism harakati davomida har doim uning massasi o’zgarmasligini belgilmaydi. U tashqi muhit bilan jism orasida modda almashinuvi, ya’ni, harakatlanayotgan jism tarkibining o’zgarishi hisobiga o’zgarishi mumkin. Masalan, aylanayotgan g’altak massasi kabelni o’ralayotgan yoki undan bo’shatib olinayotganlgiga mos ravishda ortadi yoki kamayadi. Raketada zaxiraga olingan yoqilg’i maxsuloti yonib bo’lgandan so’ng dvigatelning soplosi orqali tashlab yuboriladi va raketa massasi sekinasta kamayib boradi.
O’zgaruvchan massali moddiy nuqta dinamikasining asosiy tenglamasini (shuningdek, jismning ilgarilanma harakat tenglamasini) birinchi bo’lib I.V.Mesherskiy (1897) topgan. Sistemaning P impulsini kichik dt vaqtdagi o’zgarishini o’zgaruvchan massali ilgarilanmaUZ harakatlanayotgan jism va shu vaqt ichida undan ajralayotgan (yoki unga birlashayotgan) zarracha uchun quyidagicha yozamiz:
dP=(m + dm)(v – dv) – mv – v,dm
Bu yerda m va V – lar jismning t vaqt momentidagi massa va tezliklari; Z dm va dv – kichik dt vaqt oraligidagi ularning o’zgarishlari; V1 – ajraluvchi zarraning ajralgandan keyingi (ularning umumiy massasi – dm>0) yoki birlashuvchi zarraning birlashguncha (ularning umumiy massasi dm<0) tezligi. Almashtirishlarni bajarib va boshqalariga nisbatan yuqori tartibli kichik bo’lgan, dmdv hadni tashlab yuborib
dP=mdv + (v -v )dm yoki dP =mdv- udm
ifodani olamiz. Bu yerda U=V ,- V – ajraluvchi zarraning ajralgandan keyingi
(yokibirlashuvchizarraning birlashguncha) tezligini o’zgaruvchan massali jismga nisbatan, bu zarraning nisbiy tezligi deb aytiladi. Munosabatni impulsning o’zgarish qonuniga qo’yib, Mesherskiy tenglamasini olamiz: m(dv/dt)=F+U(dm/dt).
Vektor kattalik
F=U(dm/dt).
kuch birligiga ega bo’lib, uni reaktiv kuch deyiladi. U jismdan ajraluvchi yoki unga birlashuvchi zarrachalarning mexanik ta’sirlarini xarakterlaydi (masalan, raketadan oqib chiqayotgan gaz oqimini raketaga ta’sini). Reaktiv kuchdan foydalanib uchish apparatlarini yaratish g’oyasini aytilganiga ancha bo’lid. Shundayqilib,1881 yil revolyutsioner narodnik N.M.Kibalchich shox Aleksandr II ni o’ldirishda ayblanib,uni qatl etishdan oldinroq u tyurmada bo’lganda reaktiv uchuvchi apparatlarini loyixasini tuzdi. Ammo bu loyixa tyurma arxivida yo golib ketdi va birinchi bo’lib faqat 1918 yilda chop etildi.
Atogʼli olim va kashfiyotchi K.E.Tsiolovskiy butunlay xayotini raketa texnikasi va raketani planetalararo aloqalarda qo’llash masalalariga bag’ishladi. 1903 yildayoq u o’zining chop etilgan magolasida raketa harakat nazariyasini asoslari va suyuq yoqilg’i reaktiv dvigateli (SYORD) to’g’risidachuqurfikrlar aytgan. Havo reaktiv dvigateli nazariyasini birinchi bo’lib B.S.Stechkin (1924) ishlab chiqdi va chop etdi.

1903 yilda Tsiolkovskiy birinchi bo’lib, faqat birgina SYORD ning tortish reaktiv kuchi ta’sirida ya’ni, xavo harshligi va gravitatsiya kuchlari bo’lmaganda xarakatlanib raketa erishishi mumkin bo’lgan maksimal tezlikni hisoblash formulasini chop etdi.

Mesherskiyning tenglamasidan F(tashqi)=0 raketa harakati uchun quyidagi tenglamani yozamiz m=dv/dt=U(dm/dt)
Bu yerda U-raketaga nisbatan oʻlchangan ,raketa soplosidan oqib chiqayotgan yonish maxsulotining oqim tezligi .
Agar raketaning boshlangʻich tezligi nolga teng , trayektoriya – toʻgʻri chiziq boʻlsa , u holda tezlik V va U – lar oʻzaro qarama-qarshi tomonga yoʻnaladi.Raketaning harakati yoʻnalishiga proeksiyani quydagidan olamiz:
M(dm/dt)=-U(dm/dt) yoki dv=-U(dm/m)
Agar mo – raketaning boshlang’ich massasi, m .= m, - m – hamma yoqilg’i yonib bo’lgandan keyingi natijada dvigatel ishlab bo’lgandan keyingi raketaning oxirgi massasi (m, - raketaning boshlang’ich paytidagi yoqilg’i va oksidlovchi modda bilan to’lqizib qo’yilgandagi yig’indi massasi), u holda

raketaning maksimal tezligini ni integrallash yo’li bilan topish mumkin:
Bu formulani Siolkovskiy formulasi deyiladi, mak raketaning xarakteristik tezligi deyiladi. Haqiqatan Yerning tortishi va atmosferaning aerodinamik qarshiligining taʼsirida
Yoqilg’i to’liq yonib bo’lgan paytda va dvigatelning ishlashi to’xtaganda raketaning tezligi deyarli xarakteristik tezlikdan kichik.
Qator texnik qiyinchiliklar tufayli reaktiv va raketa texnikasining kengko'lamda o'sishi faqat ikkinchi jahon urushi davrida va asosan urush tamom bo'lgandan keyin boshlandi. Reaktiv dvigatellami aviatsiyada qo'llash samolyotlarning tezligini, uchish uzoqligini va yuk ko'tarish kabi xususiyatlarini bir necha marta ko'paytirish imkonini berdi.
Raketa texnikasi, uning asosida Yer sun'iy yo'ldoshlari, boshqariladigan kosmik kemalar, arbital va planetalararo stantsiyalarni uchirish mumkinligiga asos bo'lib qoldi.
Reaktiv harakat Reja:
1.Reaktiv harakat haqida .
2.Impulsning saqlanish qonuni .
3.Kosmik tezliklar .
Reaktiv harakat — harakatlanayotgan jism (reaktiv dvigatel, snaryad va boshqalar) dan chikayotgan gaz, bugʻ va boshqa ish jismlari taʼsirida vujudga keladigan harakat. Reaktiv harakatni reaktiv tortish kuchi hosil qiladi. Reaktiv tortish kuchi — ish jismi (yonilgʻi yonishidan hosil boʻladigan gazsimon moddalar)ning dvigatelning ish sirtiga koʻrsatadigan bosimiga teng taʼsir etuvchi kuch. Reaktiv harakat reaktiv dvigatellarda yuz beradi. Reaktiv harakat impulsning saqalanish qonuniga asoslanadi. Reaktiv harakat deganda raketalar va reaktiv samolyotlarning harakatini tushunamiz.. Shuni ham aytish kerakki qayiq, kema, parrakli samolyot kabi uchish vositalarining harakati ham mohiyati Jihatdan reaktiv harakatdir chunki qayiq va kemalarda eshkak va parraklar yordamida suv bir tomonga biror v₁ tezlik bilan harakatga keltirilsa, qayiq va kema qarama-qarshi tomonga (𝒗_𝟐 ) tezlik bilan harakatlanadi. Parrakli
Samolyotlarda ham shu hodisa kuzatiladi. Ammo “reaktiv harakat” tushunchasi odatda ancha tor ma’noda qo’llanilib,
Bunda raketa va reaktiv samolyotlarning harakatigina ko’zda tutiladi. Yopiq sistemada jismlarning bir qismi tezlik bilan
Ajralganda ikkinchi qismiga qarama-qarshi yo’nalishda tezlik berilishiga asoslangan harakatga reaktiv harakat deyiladi.
Raketa va reaktiv samolyotlar harakatining asosiy hususiyatlaridan biri shundan iboratki bu yerda berk tizimning

Massasi harakat davomida uzluksiz o’zgarib boradi: raketada yonga yonilg’idan hosil bo’lgan gaz raketadan uzluksiz otilib chiqib turadi va binobarin, raketaning massasi ham uzluksiz kamayib boradi. Yonilg’ining yonish jarayonida hosil bo’lgan gaz qandaydir 𝒖 tezlik bilan raketadan otilin chiqishi tufayli raketa 𝒖 ga teskari yo’nalishda biror 𝒗 tezlik bilan harakatlanadi yer bilan bog’langan inersial sanoq tizimida harakatlanayotgan raketaning 𝒕 paytdagi massasi 𝒎 va tezligi 𝒗 bo’lsa, uning shu paytdagi impulsi 𝒎𝒗 ga teng bo’ladi. So’ngra 𝒅𝒕 vaqt davomida raketadan massasi 𝒅𝒎 ga teng gaz otilib chiqishi natijasida uning massasi 𝒎−𝒅𝒎 ga, tezligi esa 𝒗+𝒅𝒗 ga teng bo’ladi ya’ni 𝒅𝒕 vaqtdan so’ng raketaning impulsi (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 +𝒅𝒗 ) ga teng bo’ladi. Raketaga nisbatan 𝒖 tezlik bilan harakatlanayotgan 𝒅𝒎 massali gazning impulsi esa (𝒗 +𝒅𝒗 −𝒖 )𝒅𝒎 (raketaga nisbatan uning impulsi- 𝒖 𝒅𝒎 ga teng!) bo’ladi. Mazkur berk tizim uchun impulsning saqlaninsh qonuni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 +𝒅𝒗 )+(𝒗 +𝒅𝒗 −𝒖 )𝒅𝒎=𝒎𝒗 Bundan 𝒎𝒅𝒗 −𝒖 𝒅𝒎=𝟎 yoki 𝒎𝒅𝒗 =𝒖

𝒅𝒎 ga ega bo’lamiz. Tizim tezligidan (𝒅𝒗 ) o’zgarishi 𝒅𝒕 vaqt davomida sodir bo’lgani tufayli (gazning tezligi 𝒖 ni o’zgarmas deb hisoblab), oxirgi tenglikni quyidagicha yozamiz
Kosmik tezlik – jism Yer sunʼiy yoʻldoshi, sunʼiy sayyora boʻlishi uchun yoki u Quyosh sistemasini butunlay tark etishi uchun unga beriladigan uchta eng kichik tezlik. Birinchi Kosmik tezlik (~ 7,91 km/s) jismning Yer sirtidan nolinchi balandlikda doiraviy orbita boʻylab harakatlanishi uchun kerak boʻladigan energiyani ifodalaydi. Tezlik osha borgan sari jism elliptik orbita boʻylab harakatlana boshlaydi. Jism ikkinchi Kosmik tezlik (-11,2 km/s) da Yerga nisbatan parabolik trayektoriya boʻyicha harakatlanadi. Ikkinchi Kosmik tezlik dan yuqori tezlikda jism giperbolik trayektoriya boʻyicha harakatlanadi va u Yerning tortish kuchini yengib, Quyoshning sunʼiy yoʻldoshiga aylanadi. Jism Yer sirtida uchinchi Kosmik tezlik (-16,7 km/s)ni olib, Quyoshga nisbatan parabola boʻylab harakatlanadi (Yer orbitasi yaqinida bu tezlik 42,1 km/s ga teng) va Quyosh sistemasining tortish kuchi doirasidan chiqib ketadi. Kosmik tezlik kattaliklari Yer atmosferasi qarshiligi, Yer siqilishi va boshqa ni hisobga olmagan holda keltirilgan. Kosmik tezlikni barcha osmon jismlariga nisbatan qoʻllash
mumkin. Mars, Oy uchun birinchi Kosmik tezlik-1,7 km/s, ikkinchi Kosmik tezlik~2,4 km/s ha teng .


Inersiya kuchlari.Noinersial sanoq tizimlari
Reja:
1.Galileyning nisbiylik prinsip
2.Noinersial sanoq sistemalari
3.Xulosa
Nisbiylik prinsipining ochilishiga asosiy sabablardan biri, Yerning harakati, anig’rog’I uning o’z o’qi atrofida aylanishi haqidagi gipoteza bo’ldi.Shunday savol tug’iladi: agar Yer o’z o’qi atrofida aylanadiga bo’lsa, nega biz uni Yer sirtida o’tkazilgan eksperimentlarda sezmaymiz?
Faraz qilaylik, siz o’rtog’laringiz bilan birgalikda ulkan keaning ichida, tashqi oynalari qoraytirilgan xonasida o’tiripsiz. Shunda o’rtog’laringizdan biri hozir kema tinch turibdimi yoki harakatdami, degan savolni berdi. Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri:”Kelinglar, tajriba o’tkazib ko’ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko’ramiz. Agar kema harakatsiz bo’lsa, u vertical tushadi. Harakatda bo’lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadi” , deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab kurilgnda hammasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o’tkazilsa ham, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o’tkazilsa ham bir xil kechar ekan.
Bunga birinchi bo’lib Galiley o’z e’tiborini qaratgan edi. Galiley ham siz faraz qilgadek, ulkan kema ichida kuzatilayotgan mexanik jarayonlar, agar kema to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan bo’lsa, xuddi tinch turganda qanday kechsa, shunday borishini yozib qoldirgan. Bunda sanoq sistemasi sifatida yer emas, balki harakatlanayotgan vagon yoki kea olinadi.

Tinch holatda turgan yoki nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sanoq sistemalari inersial sanoq sistemalari deyiladir

Bir tekis oqayotgan daryoda kema oqim bo’ylab suzib ketayotgan bo’lsa, sanoq sistemasi
sifatida qirg’oqni yoki suvni olish mumkin. Xuddi shunday, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan poyezd vagonida poyezd bo’ylab harakatlanayotgan odam uchun sanoq sistemasi sifatida vagonni yoki Yerni olish mumkin. Odamning vagonga nisbatan tezligi v, vagonning Yerga nisbatan tezligi u bo’lsin. Agar odam vagonning harakatlanish yo’nalishi bilan bir xil yo’nalishda bo’lsa, u+v bo’ladi. Harakat qarama-qarshi yo’nalishda bo’lsa, u-v bo’ladi. Bunga Galileyning tezliklarni qo’shish qoidasi deyiladi.
Tajribalar inersial sanoq sistemalarida soatlar bir xil davr bilan yurishini ko’rsatdi.
Jismlarning ko’chishi sanoq sistemalarida bir xil kechmaydi. Chunki harakatlanayotgan vagon ichidagi odamning vagonga nisbatan ko’chishi Yerga nisbatan ko’chishidan kichik bo’ladi. Jism massasini tinch holatda turgan vagon ichida o’lchangnda ham bir xil chiqadi.
Shunday qilib, inersial sanoq sistemalarda vaqt, massa, tezlanish va kuch bir xil (invariant)bo’ladi.
Tinch holatda turgan sanoq sistemasida kuch F ga, massa m ga, tezlanish a ga teng bo’lsa, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotga sistemada mos ravishda F’, m’, va a’ bo’ladi. F = F’;m= m’;a= a’ bo’lganligi tufayli, Nyutonning ikkinchi qonuni F = F’=ma yoki F ‘=m’a’ kabi ifodalanadi. Bundan Nyuton qonunlari barcha inersial sanoq sistemalarida o’rinli bo’lishi kelib chiqadi.
Galileyning nisbiylik prinsipi umumiy holda quyidagicha ta’riflash mumkin: Barcha inersial sanoq sistemalarida hamma mexanik jarayonlar bir xilda kechadi.
Yuqorida aytilganidek, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan sistemalarda Nyuton qonunlari o’rinli bo’ladi. Agar sanoq sistemasi egri chiziqli yoki tezlanish bilan harakatlanayotgan bo’lsa-chi?Bunday sistemalar noinersial sanoq sistemalari deyiladi. Tezlanish hosil bo’lish sababi – bu kuch. Demak, Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanish uchun jismga boshqa jismlar tomonidan tasir qilayotgan kuchlar birgalikda inersiya kuchini kiritamiz. Inersiya kuchi jismga boshqa jismlar tomonidan emas, balki sanoq sistemasi tezlanish bilan harakatlanishi tufayli ta’sir qiladi. Аylаnuvchi sаnoq tizimidаgi jismgа Fm.q dаn tаshqаri Koriolis Inersiya kuchi deb аtаluvchi kuch hаm tа’sir qilаdi. U holda Nyutonning ikkinchi qonuni quyidagi
Manis=F+Fi
Ko’rinishida bo’ladi.
Inersiya kuchining ifodasini topish uchun tezlanishning absolyut qiymati aab va tezlanishning nisbiy qiymati anis ning ayirmasidan foydalanamiz. U holda inersiya kuchi ifodasi quyidagicha bo’ladi:
Fi=m(aab-anis)
Aytilganlarini misoldan ko’raylik. Kichik bir aravacha ustida ustun o’rnatilgan bo’lib, unga 1rasmda ko’rsatilgandek mayatnik osilgan. Aravacha yerga nisbatan aab doimiy tezlanish bilan harakatlanmoqda. Mayatnik aravachaga nisbatan qo’zg’almas: anis=0. Mayatnikka mg, mai va T kuchlar tasir qiladi. T-mayatnik osilgan ipning taranglik kuchi. Lekin bu kuchlar mayatnikka tezlanish bermaydi. Nyutonning ikkinchi qonuni bajarilisi uchun unga inersiya kuchi Fi=-mai ni kiritish kerak. U holda
□(mg ⃗+T ⃗+(F_i ) ⃗=0)
Demak, Nyutonning ikkinchi qonuni shartli ravishda bajariladi. Mayatnikning og’ish burchagi tga=ai /g .
Xulosa: Demak tekis аylаnuvchi sаnoq tizimigа nisbаtаn jismning hаrаkаt tenglаmаsini tuzish uchun mаzkur jismgа tа’sir etаyotgаn Nyuton kuchlаri, mаrkаzdаn qochmа inersiya kuchi vа
Koriolis inersiya kuchining yig‘indisini olish kerаk: M a = ∑▒〖(F_i+F_(m.q)+F_k)〗
Biz yashаb turgаn sаyyorа – Yer hаm, аylаnuvchi sаnoq tizimidir. Yer bilаn bog‘liq bo‘lgаn sаnoq tizimining noinersiаl ligi tufаyli Yer sirtidаgi jismlаrgа mаrkаzdаn qochmа vа Koriolis inersiya kuchlаri tа’sir etаdi.