Àjiniyaz atindaĝi Nòkis mamleketlik pedagogika instituti biologiya oqitiw metodikasi 3-kurs (sirtqi bòlim)A topar studenti

Marganets. Marganets barlıq ósimlikler ushın zárúr element bolıp tabıladı. Onıń ósimlik toqımalarındaǵı muǵdarı ortasha 0, 001% yamasa 1 kg qurǵaqlay massaǵa salıstırǵanda 1 gr átirapında. Birinshi bar bul elementtiń ósimlikler ushın bólek áhmiyetke iye ekenligi Bertran tárepinen kórsetilgen. Bul element ósimlikke Mn+2 kationlari jaǵdayında ótedi. Kóbinese jasıl japıraqlarda kóbirek toplandı. Mısalı, g'o'za ushın 100 gr qurǵaqlay massaǵa salıstırǵanda poyasida 2 mg, paxtanıń ǵóreginde 4 mg, shigitte 2 mg, tolasida 1 mg bolsa, japıraqlarında bolsa bul kórsetkish 24 mg bolıwı anıqlanǵan.
Marganets bir qansha bioximiyalıq processlerde, mısalı suwdiń fotolizida, CO2 qaytarılishida, Krebs siklida bir qatar fermentlerdiń aktivlligini asırıwda, azot almasinuvida tikkeley qatnasadı. Ol nitrattı qaytarıwda da qatnasadı.
Marganets deficit bolǵanda, japıraq tamırları ortasında sarg'ish daqlar payda boladı, keyininen xloroz payda bolıp, bargning sol jayları o'ladi. Ósimliklerdiń marganetsga salıstırǵanda talabın qandırıw ushın onıń MnSO4 kórinistegi duzı awıl xojalıq ósimlikleri ushın tógin retinde beriledi.
Molibden. Bul element ósimliklerge MoO4- anioni jaǵdayında ótedi. Molibden masaqdoshlarga salıstırǵanda dukkakli ósimliklerde kóp boladı. Onıń tiykarǵı toplanıw jayı jas putaqlar hám japıraqlar bolıp tabıladı. Molekulyar azotni ózlestiriwshi mikroorganizmlar ushın molibdenning qatnasıwı zárúrli bolıp tabıladı. Molibden nitratlardıń qaytarılishida qatnasadı hám ayırım fermentler quramında ushraydı. Sonıń menen birge ol aminlanish hám qayta aminlanish reaksiyasında qatnasadı.
Molibden askorbat kislotasınıń biosintezi ushın da kerek. Molibdenga salıstırǵanda palız eginleri hám dukkakli ósimlikler ásirese qatal bolıp tabıladı. Molibden deficitliginde ósimliklerdiń ósiwi toqtaydı, xlorofill sintezi buz'ladı hám japıraqlar ash-jasıl kóriniske kiredi. Biraq sonı da aytıp ótiw kerekki, ósimlik shólkemlerinde molibden elementiniń artıqsha muǵdarda jıynalısı tekǵana olar ushın uwlı zatlı tásir kórsetedi bálkim bul ósimlikler menen azıqlanatuǵın haywanlar ayırım jaǵdaylarda insanlar sog'ligiga da unamsız tásir etiwi múmkin.
Kobalt. Bul elementtiń ósimlik shólkemlerindegi muǵdarı 0, 00002% yamasa 0, 02 mg/kg átirapında. Kobalt kóbirek dukkakli ósimlikler ushın zárúr, sebebi túbirler degi tuganak bakteriyalardıń kóbeyiwinde qatnasadı. Ol vitaminlar (B) quramında, ósimliklerdiń azotni ózlestiriwinde hám xlorofillar sintezida qatnasadı. Ósimlikler da tap haywanlar sıyaqlı B12 vitaminini sintezlay almaydı.
Kobalt magniy hám marganets menen birgelikte arginaza hám glikoliz fermenti fosfoglyukomutazalarni aktivlestiredi.
Rux. Bul element ósimliklerge kationlar (Zn+2) jaǵdayında ótedi. Onıń muǵdarı ásirese maylı organlarda kóp boladı. Ol glikoliz processleri fermentleriniń aktivliginde qatnasadı. Sonıń menen birge rux karboangidraza fermentin aktivlestiredi (H2 CO3=CO2+H2 O). Rux fotosintez ushın zárúr sebebi ol CO2 muǵdarın asıradı. Ol triptofan aminokislotasınıń sintezida, odan fitogormon-indolilatsetatni payda bolishida qatnasadı.
Rux deficitliginde fosfor almasinuvi buz'ladı, ósimlik ósiwden toqtaydı, ónim tugish páseytiwedi. Ruxning jetiwmasligi citrus ósimliklerinde kóplegen keselliklerdi júzege shıǵaradı. Ruxning jetiwmasligi fosfor almasınıwın buzadı yaǵnıy fosforning ósimlik jer uski bólimlerine tashiluvi qıyınlasıp onıń tiykarǵı bólegi túbirlerde jıynala baslaydı. Toqımalarda organikalıq fosfor formalarınıń muǵdarı azayıp anorganik formasıniki artadı. Sonıń menen birge saxaroza hám kraxmalning muǵdarı azayıp organikalıq kislotalardıń úlesi artadı. Bunnan tısqarı kletkalardıń bóliniwi 2-3 márte páseytiwedi
Ósimliklerge rux jetiwmegende bo'g'im aralıqları qisqaradı hám japıraqlarda xloroz belgileri payda boladı. Ósimliklerdi azıqlantırıw ushın ruxning sulfatli (6 -10 kg/ga) duzı (ZnSO4) eritpesin onıń japıraqlarına búrkiw usınıs etiledi
Bar. Ósimliklerdiń alternativ ósiwi hám rawajlanıwı ushın bar elementi oǵada zárúr bolıp tabıladı. Onıń ósimlik toqımalarındaǵı muǵdarı 0, 0001% átirapında. Bar elementine kóbirek eki urıwpallali ósimlikler mútáj boladı. Ásirese qant láblebi, gulkaram sıyaqlı awıl xojalıq ósimlikleri, baretishmaydigan topraqlarda o'sirilganda demde keselllanib qurib qaladı.
Ósimlikler shólkemlerinde onıń muǵdarı qurǵaqlay massaaga salıstırǵanda 0, 1 mg/kg átirapında boladı. Bardıń muǵdarı gúl hám kletka po'sida salıstırǵanda kóp boladı. Gúl shańınıń unishi hám naychalarning ósiwi bar elementi bar ekenligi menen baylanıslı processler bolıp tabıladı. Bar elementlar almasinuviga tásir etedi. Onıń jetiwmasligi ósiw konusining nobud bolıwına alıp keledi.
Bar basqa mikroelementlardan ayrıqsha bolıp esaplanıw fermentler quramına kirmaydi. Biraq ósimliklerge bar jetispese, onıń kletkalarında fenol birikpeleri ko'payadi. Bul óz gezeginde belok, nuklein kislotalar almasınıwın buzadı. Sonıń menen birge fenollar tonoplatslar ótkezgishligin kúsheytip sitoplazmada fenollar toplanıwına alıp keledi. Bul birikpeler polifenoloksidaza tásirinde xinonlarga oksidlenedi. Xinonlar bolsa óz gezeginde ósimlikti uwlı zatlaydı hám ósiw konusi o'ladi. Ósimliklerge bar jetiwmesligin aldın alıw ushın H3 BO3 birikpesi tógin retinde isletiledi.