Àjiniyaz atindaĝi Nòkis mamleketlik pedagogika instituti biologiya oqitiw metodikasi 3-kurs (sirtqi bòlim)A topar studenti

MINERAL ELEMENTLARNING YUTILISH MEXANIZMI
Túbir sistemasınıń tiykarǵı waziypası topıraqtan suw hám ol jaǵdayda erigen elementlardı jutıw bolıp tabıladı. Bul processler bir birine baylanıslı biraq, túrli mexanizmler tiykarında ruyobga shıǵadı. Túbir mineral elementlardı topıraq eritpesinen hám túbir tukchalari tikkeley tiyip to'rgan topıraqtıń yutuvchi bólegi bólekshelerinen ajıratıp aladı.
Kletka diywalları elementlardı topıraqtan jutıw hám mineral elementlerdi toqımalar boylap tashiluvida tikkeley qatnasadı. Túbirdiń mineral elementlardı jutıw aktivligi onıń kletkaları membranalarınıń ion nasoslarınıń jumısı menen baylanıslı.
Házirgi waqıtta túrli birikpelerdiń ionları biologiyalıq membranalardıń lipid fazasınan túrlishe jol menen ótiwi múmkin. Bunnan túpkiliklileri tómendegiler bolıp tabıladı:
1. Eger element lipidlarda erisa ápiwayı diffuziya tiykarında.
2. Lipofll tasıwshılar járdeminde gidrofil elementlarniyengil diffuziyasi.
3. Gidrofil gewekler (ion kanalları ) arqalı elementlardıń jeńillesgen diffuziyasi.
4. Elementlardı aktiv tasıwshılar arqalı kóshiriliwi
5. Ekzotsitoza (vezikulyar sekretsiya) hám endotsitoza (membranalardıń invaginatsiyasi) jolı menen tashiluv.

Tóginler tiykarınan eki qıylı boladı : mineral hám organikalıq tóginler. Mineral tóginlerge azotli, fosforli, kaliyli hám mikroo'g'itlar kirsa, organikalıq tóginlerge tezek, torf, haywan hám ósimlik qaldıqları kiredi. Tóginler ápiwayı hám quramalı boladı. Ápiwayı tógin quramında bir element boladı. Quramalı tóginde azıqa elementi eki yamasa odan artıq boladı. Mısalı, KNO3, ammofos-NH4 H2 PO4 hám basqalar.

Tógin retinde qollanılatuǵın duzlar topıraq eritpesi reaksiyası qásiyetlerin ózgertiredi.
1. Fiziologikalıq ashqıltım duzlar -(NH4) 2 SO4 → 2 NH4 + SO42-. Bul duzlardıń kationlari ósimlik tárepinen tez ózlestiriledi, anionlari (SO4) yesa topıraqta toplanıp qalıp onıń eritpesiniń rN kórsetkishin kislotalıq tárepke ózgertiredi.
2. Fiziologikalıq sıltıiy duzlar -NaNO3 → Na+ + NO3-. Ósimlikler bul duzlardan ónim bolǵan nitrat anionlarini demde ózlestiredi. Biraq kationlar (Na+), topıraqta kóplegen toplanıp, onıń eritpesi pH kórsetkishin isqoriy tárepke jıljıtıwı múmkin.
3. Fiziologikalıq neytral duzlar -NH4 NO3 → NH4+ + NO3-. Bul duzlar ósimlikler ushın asa qolay bolıp olardıń kationi da anioni túbirler tárepinen derlik birdey ózlestiriledi.