«jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
Ta’lim muassasasidagi jismoniy tarbiya vositalari
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2.Ta’lim muassasasidagi jismoniy tarbiya vositalari.
Jismoniy mashqlar, mehnat, tegishli kun tartibi va tabiatning tabiiy omillaridan foydalanish talabalarni jismoniy tarbiyalash vositalari hisoblanadi. Talim muassasasida jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi jismoniy mashqlardir. Jismoniy mashqlar talabalarda harakat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan bog‘liq vazifalarni hal etadi, harakat apparatining rivojlanishiga yordam
25
beradi, qon aylanish va modda almashishini yaxshilaydi, nafas olishga ijobiy ta’sir etadi. Talim muassasasidagi jismoniy tarbiyaga oid amaliy ishlarda qo‘llaniladigan harakatlar tezkorlikni, epchillikni, egiluvchanlik, kuchni,
chidamlilikni rivojlantiradi va kishining yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, uloqtirish, tirmashib chiqish kabi tabiiy harakatlarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llashda mashqlarni tanlash va ularni o‘tkazish uslubiyati katta ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlar harakatlariga o‘rgatish jarayonining bir qismida ham shuningdek yaxlit jarayonning ishtirok etadi. O‘yin va musobaqalar tarkibida jismoniy mashqlar mavjud bo‘lib bolalarni jismoniy rivojlanish hamda jismoniy fazilatlarni takomillashtirishni amalga oshiradi. Tabiat omillar yordamida chiniqish muolajalari har bir dars mashg‘ulotlari va kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari amalga oshirilib borish kerak. Shunga qaramay chiniqish tadbirlarining asosiy qismi sayrlar va turizmda o‘tkaziladi. Unda shug‘ullanuvchilarni suzish va cho‘milish, quyoshda toblanish hamda toza havoda sayr qilish va o‘yinlar musobaqalar o‘tkazish tadbirlari amalga oshiriladi. O‘qituvchi avvalo o‘z ishini yaxshi bilishi va sevishi kerak. U har tomonlama yetuk pedagog va sport texnikasi mahoratiga ega bo‘lishi kerak. Chunki o‘qituvchining pedagogik mahorati qanchalik yuqori va jismoniy tarbiya bo‘yicha maxsus bilimlar doirasi keng bo‘lsa, unda tarbiyaviy masalalarni hal etish imkoni shuncha ko‘p bo‘ladi. O‘qituvchi nafaqat pedagogik jihatdan kamol topgan bo‘lishi, balki tashqi ko‘rinishi jihatdan ham sport formasi - tayyorgarligini egallagan bo‘lishi katta ahamiyatga ega. U sohaning xususiyatiga ko‘ra oddiylikka va harakatda ifodalilikka, qaddi-qomatning chiroyli bo‘lishiga, yengil va chiroyli yurishga ega bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari u madaniyatli bo‘lishi, yurish-turishi bilan shug‘ullanuvchilarda estetik zavq uyg‘ota olishi lozim. O‘qituvchi ma’naviy boy, quvnoq, xushmuomala, pedagogik nazokatli bo‘lishi kerak. U o‘quv jarayoni va sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishni mukammal bilishi, Vatanimiz va chet ellarda sodir bo‘layotgan sport ishlaridan muntazam xabardor bo‘lishi zarur. Buning 26
uchun esa u muntazam ravishda o‘zining sport va pedagogik mahoratini oshira borishi kerak. Chunki undan jamiyatning faol quruvchisini tarbiyalash talab qilinadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari yosh avlodni jismoniy tarbiyalash va jismoniy rivojlantirish mehnatga va hayotga tayyorlash hamda aholini sog‘lomlashtirish vazifalarini bajaradilar. Shuning uchun ular o‘z sohalarini yetuk mutaxassislari va mohir sportchilar bo‘lishlari kerak. Ular jismoniy tarbiya jarayonida harakatlarga o‘rgatish, harakat malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish hamda jismoniy mashqlar texnikasiga o‘rgatishda o‘zlari nazariy va amaliy jihatdan yuksak darajada tayyorgarligi bilan o‘rnak bo‘lishlari kerak. Shu bilan birga tarbiyachi mutaxassislar ahloqiy va ma’naviy yetukligi shug‘ullanuvchilarga har qanday yordamga tayyorligi ularda iroda va ruhiy fazilatlarni tarbiyalashda mohir do‘st ekanligi bilan ajralib turishlari kerak. Tarbiya jarayonining ko‘p qirraliligi va murakkabligi jismoniy tarbiya mutaxassisi zimmasiga ko‘p mas’uliyat yuklaydi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarning pedagogik mahoratlari ularni o‘tiladigan o‘quv materiallarini nazariy va amaliy jihatdan to‘liq egallagan bo‘lishlari bilan belgilanadi. Shug‘ullanuvchilarni jismoniy mashqlarga o‘rgatishda pedagogik ta’lim uslublari va texnologiyalardan foydalanish darajasi ham jismoniy tarbiya mutaxassislari mahoratli darajasini belgilaydi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari shug‘ullanuvchilarda faqatgina jismoniy fazilatlarni, mashqlar texnikasi va taktikasini tarbiyalabgina qolmay, ularda vatanparvarlik tuyg‘ularini, milliy istiqlol g‘oyalarini, sport yutuqlari bilan Vatanni dunyoga tanitish ma’suliyatini hamda ahloqiy va
estetik fazilatlarni shakllantirib tarbiyalab boradilar. Shug‘ullanuvchilarning harakat tajribalarini shakllantirish va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish bilan bir vaqtda ularning vatan taraqqiyotidagi g‘oyaviy maqsadlarini tarbiyalash ularni yangi jamiyat qurishning faol ishtirokchilari qilib yetishtirish ham jismoniy tarbiya mutaxassislarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining pedagogik mahorati ham jismoniy tarbiya jarayonlari kabi ko‘p qirralidir. Pedagogik mahorat shug‘ullanuvchilarni jismoniy fazilat va qobiliyatlarini takomillashtirishda, harakat faoliyatida mustaqillikni 27
rivojlantirishda, jamoatchilik ruhini tarbiyalashda, shug‘ullanuvchilar shaxsiy xususiyatlari, hatti-harakatlarini tushunishda, qiziqishlari, talablari ehtiyoj va intilishlarini mohirlik bilan amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari o‘z ishini ustasi bo‘lishi va uni sevishi, jismoniy jihatdan barkamol, sog‘lom, sport texnik mahorati yuqori darajada bo‘lishi kerak. Mutaxassislarning malakasi va jismoniy tarbiya sohasidagi maxsus bilimlari qanchalik keng bo‘lsa tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatlari shuncha ko‘p bo‘ladi. Har bir pedagog o‘z fani bilan tarbiyalash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy madaniyatning va jismoniy tarbiya fanining o‘ziga xos xususiyati jismoniy tarbiya jarayonida o‘qituvchining tashqi qiyofasi alohida ahamiyatga ega. O‘qituvchi shug‘ullanuvchilarni jismoniy takomillashtirishga harakat qilar ekan uning o‘zi jismonan barkamol, gavda tuzilishi uyg‘un holda rivojlangan, harakatlari estetik jihatdan ifodali, qaddi-qomati kelishgan harakatlari ma’noli va erkin bo‘lishi kerak. Jismoniy tarbiya mutaxassisi shu bilan birga madaniyatli bo‘lishi, estetik tarbiyalangan, badiiy ma’lumotli, didli, sinchkov, ijodiy faol, shirin muomalali bo‘lib, shug‘ullanuvchilarda ham sifat va fazilatlarini tarbiyalashga katta e’tibor qaratishi kerak. O‘qituvchi shirin suhan va shug‘ullanuvchilarga mehribon bo‘lish bilan birga, quvnoq, hamda yumor hissiga boy bo‘lishlari kerak. Shuningdek ular shug‘ullanuvchilarni harakat faoliyatini bajarishda talabchan va pedagogik odobga ega bo‘lishlari muhim. Jismoniy tarbiya jarayonida mutaxassislar nutq madaniyatiga katta e’tibor qaratishlari kerak. O‘qituvchi nutqining ta’siri uning mantiqiy izchilligiga, badiiy jihatdan savodli, aniq, ravshan, obrazli qilib ifodalangan bo‘lishigi bog‘liq. Nutqdan foydalana bilish, ovozni yaxshi yo‘lga qo‘yish, intonatsiyaning boyligi jismoniy tarbiya jarayonida harakatlarni o‘rganish va bajarish faoliyatida buyruq va tavsiyalar berishda qo‘llaniladi. O‘qituvchining hissiy, ifodali hamda shaxsiy xususiyatlari bilan boyitilgan so‘zlarning ta’siri va tarbiyaviy kuchi katta bo‘ladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining shaxsiy fazilatlari, mehnatsevarligi, samimiyligi, sahiyligi, beg‘arazligi, rostgo‘yligi, prinsipialligi va boshqa fazilatlari 28
ham shug‘ullanuvchilar ma’naviy qiyofasini shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiyachining ozgina xatosi yoki arzimas odati shug‘ullanuvchilar ongida yomon fikrlar shakllantirishi mumkin. Chunki shug‘ullanuvchilar tarbiyachilar gaplariga emas, ularning yurish-turishlari, hatti-harakatlariga amal qiladilar. Tarbiya vazifalarini hal qilish uchun jismoniy tarbiya o‘qituvchisi milliy istiqlol g‘oyasi talablariga muvofiq holda ahloqiy va estetik tarbiyalangan bo‘lishi kerak. Sport hakamlari ham pedagogik mahoratni egallagan bo‘lishi kerak. Yomon hakamlik qilish natijasida nizolar paydo bo‘lib, musobaqa qatnashchilarida nafrat uyg‘otadi va natijada murabbiyning barcha tarbiyaviy ishlari barbod bo‘lishiga olib keladi. Sport hakamlarining pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi muvaffaqiyatlari o‘z vazifalarini bevosita uddalay olishlariga bog‘liq. Sport hakamlari sportchilarni qo‘pollik va ahloqsizligini e’tibordan chetda qoldirmasligi kerak. Ular ham murabbiy vazifasini bajarishlari kerak. Tajriba bilimi yuksak malakasi pedagogik mahorati va yaxshi hulqi bilan faqat sportchilarga emas tomoshabinlarga ham namuna bo‘la oladigan hakamlar musobaqalarda yuksak sport madaniyatini tarqatuvchi bo‘ladilar. Bunday hakamlikda musobaqa qatnashchilarining sport etikasi talablarini buzish uchun urinishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Hakamlarning tashqi qiyofasi ham muhim ahamiyatga ega. Ularning tashqi qiyofasi sportchilarni bellashuvga safarbar etishi yoki hafsalalarini pir qilishi mumkin. Bolalar va o‘smirlar jismoniy tarbiya jarayonida o‘smirlar musobaqasida bu narsaga katta e’tibor qaratish kerak. Jismoniy tarbiya mutaxassislarini tarbiya jarayonini boshqarish malakasi mukammal bo‘lishi zamonaviy talablardan tarbiya jarayonini boshqarish uchun jismoniy tarbiya mutaxassislari mamlakatda va xorijda jismoniy tarbiya bo‘yicha ilg‘or tajribalardan habardor bo‘lishi va ularni egallagan bo‘lishi kerak. Shuningdek tarbiya jarayonida quyidagi tamoyillarga ahamiyat berish kerak. 1. Tarbiya jarayonini milliy istiqlol g‘oyasi yo‘nalishida bo‘lishi. 2. Shug‘ullanuvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiq holda har biriga individual yondashish. 29
3. Shug‘ullanuvchilar oldiga yuksak talablar qo‘yish va ularni xurmat qilish 4. Tarbiya jarayonini jonli faol, quvnoq shaklda o‘tkazish. 5. Pedagogik talablar bilan tarbiyaviy ta’sir bo‘lishini ta’minlash. Jismoniy harakatlarga o‘rgatish jarayoni shug‘ullanuvchilarning ma’naviy xislatlarini tarkib toptirish va uni hayot, jamiyat, ehtiyoji bilan mehnat faoliyati bilan bog‘lab olib borish zarur, jismoniy tarbiya jarayoni shug‘ullanuvchilarni yangi jamiyat qurish uchun kurashda faol ishtirok etishga ruhlantirish lozim. Shug‘ullanuvchilarni milliy istiqlol g‘oyasi ruhida tarbiyalash uchun qanday yashayotgani, nima haqida o‘ylashi, kimlar bilan do‘stligi ishlab chiqarishda qanday ishlashi, o‘quv yurtida qanday o‘qishi, oilada, jamoat joylarda o‘zini tutishi bo‘sh vaqtini qanday o‘tkazishi va boshqalarni jismoniy tarbiya mutaxassislari to‘liq bilishi kerak. Jismoniy tarbiya mutaxassislari shug‘ullanuvchilarni jismoniy qobiliyatlar rivojlanganlik darajasini bilishi, shaxsiy xarakter xususiyatlarini, aql idrok hissiyot irodalarini ahloqiy sifatlari va statik ehtiyojlardagi individual farqlarni o‘rganish zarur. Shug‘ullanuvchilarni har tomonlama bilish asosidagina jismoniy tarbiya jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Pedagogik tajribalar yaxshi munosabatlar shug‘ullanuvchilarga yuksak talablar qo‘yish va ular shaxsini xurmat qilish asosida yuzaga kelishi mumkin. Vazifalar bajarilishini talab qilish va xurmat qilish tarbiya jarayonini ajratib bo‘lmas tomonidir. Jismoniy tarbiya tamoyillari amaliyotida talabalarga yuksak talablar qo‘ygan holda xurmat qilmasliklari uchrab turadi. Bunday yondashish murabbiyning qo‘polligi natijasida bu bilan shug‘ullanuvchilar indamas g‘azabnok yo qo‘pol bo‘ladilar. Shuningdek sport mashg‘ulotlariga qiziqmay qo‘yadilar. Talabchanlik bilan birga shug‘ullanuvchilarga g‘amxo‘r, mehribon, samimiy munosabtda bo‘lishi kerak. Oqko‘ngil, yaxshi gapirish, to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, murabbiyninig pedagogik odobi, hisoblanadi. Murabbiyning musobaqa vaqtdagi odobi yaxshi bo‘lishi kerak. Sportchi musobaqalarda mustaqil harakat qilishga tayyorlangan bo‘lishi zarur. 30
Shunga qaramay sportchilar musobaqalarda ma’naviy yordamga muhtoj bo‘lib qoladi. Murabbiyning sportchilarda hayajonlanishni yo‘qotish, start oldidan foydali maslahatlar berish, mag‘lubiyat chog‘ida ko‘ngil ko‘tarib dalda berish. Tarbiya jarayonining muhim omillaridan bu bilan murabbiyning obro‘si ko‘tariladi. Mag‘lub bo‘lgan sportchilarga tana qilmaslik ularni ruhiy ososyishtaligini ta’minlash kerak. Pedagogik odob o‘qituvchidagi yaxshi xususiyatlarni ko‘rishga, ularga tayanib yana boshqa yaxshi xususiyatlarni shakllantirishga imkon beradi. Murabbiyning do‘stona munosabati sportchilarda o‘z-o‘zini tarbiyalashga ishtiyoq uyg‘otishga sabab bo‘ladi. Bir vaqtning o‘zida qattiqqo‘l va rahmdil talabchan va mehribon jiddiy va odamiy bo‘lishga yo‘l topishi nihoyatda muhim hisoblanadi. Sport amaliyotini natijalari ba’zi murabbiylar tarbiya tamoyillarini buzishlarini ko‘rsatadi. Yuqori malakali sportchilarni norozi qilishdan qo‘rqib, ularni hoxishi bilan ish tutadilar. Bu esa saralangan sportchilarni tarbiyalashda zarar keltiradi. Murabbiyning haqiqiy obro‘yi sportchilarga nisbatan yuksak talabchan bo‘lish va o‘z talabalarini sport jamoasida tutgan o‘rni hamda roliga qaramasdan ularning hatti- harakati hulq atvoridagi kamchiliklarga qarshi kurashga asoslanadi. Murabbiyning muvaffaqiyati shug‘ullanuvchilar faoliyatini qaysi tarzda tashkil etilishiga bog‘liq. Ma’naviy tarbiya tizimida sportchi shaxsini tarkib toprishda jamoaning roli behat katta. Jumladan yaxshi uyushgan jismoniy madaniyat jamoasi shug‘ullanuvchilarni ma’naviy ahloq, talablari ruhida tarbiyalashga faol ta’sir ko‘rstadi. Shaxsiy ehtiyojlarni ijtimoiy ehtiyojlar bilan birga amalga oshirishga asos bo‘ladi. Shug‘ullanuvchilarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish yagona pedagogik usullar asosida olib boriladi. Pedagogik talab va ta’sir ko‘rsatishda har xil uslublar yaxshi natija bermaydi. Jismoniy tarbiya jarayonida shug‘ullanuvchilarning ayrim tomonlari va fazilatlari rivojlanmay, uning jismoniy va ma’naviy birlikdagi shaxsi tarkib topadi. Shu sababli tarbiyachi tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli boshqarish uchun shug‘ullanuvchilar maqsad vazifasini jismoniy trabiya jarayonida tarkib toptirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Inson jismoniy taraqqiyotida barcha tarbiya uslublari samarali ta’sir ko‘rsatadi. |